نویسندگان: محمدامین بالادستیان، محمد مهدی حائری پور، مهدی یوسفیان

از منابع اصیل و غنی اسلامی برای فهم معارف دین، روایات و سنت پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) است. این گنجینه گران سنگ در کنار قرآن کریم، پاسخ گوی بخش زیادی از پرسش‌ها و راهنمای مسلمین در حوزه معرفت دینی است. وقتی قرآن کریم درباره اصول دین مانند توحید و معاد سخن می‌گوید، یا درباره فروع دین مانند نماز و حج و زکات، بحث می‌کند، بیان بسیاری از احکام و معارف و حد ومرزهای این موضوعات را به سنت معصومان (علیهم السلام) وا می‌گذارد. فقه غنی اسلامی – به ویژه اجتهاد شیعی – در بخش عمده‌ای، بر روایات معصومان (علیهم السلام) پایه گذاری شده است. (1)
مهدویت از اصیل‌ترین موضوعات اسلامی است که از آغاز اسلام، مطرح و پیوسته مورد توجه و عنایت مسلمین بوده است. پیشوایان معصوم اسلام (علیهم السلام) کوشیده‌اند ابعاد گوناگون ‌این جریان را بیان کنند. این تلاش فرهنگی، مجموعه عظیمی از معارف مهدوی را فراهم آورده است که تهیه و تدوین آن، محصول مجاهدت ارزشمند و پیوسته عالمان راستین است.

سیری کوتاه در احادیث مهدویت
در بین موضوعات اسلامی، کمتر موضوعی است که به اندازه مهدویت، روایت داشته باشد. بعضی از محققان حدود دو هزار روایت از کتاب‌های روایی مسلمین را در این موضوع گردآورده‌اند. (2)
روایات مهدویت در کتاب‌های فراوانی از شیعه و اهل سنت نقل شده‌اند که در این مجموعه، منابع قدیمی و اصیلی وجود دارد که سابقه آن به عصر امامان معصوم (علیهم السلام) می‌رسد. این بدان معنا است که روایات مهدوی حتی پیش از تولد امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در میان اصحاب امامان (علیهم السلام) معروف بوده و در اصول حدیثی شیعه تدوین شده است. (3)

منابع حدیثی مهدویت در یک نگاه
منابع حدیثی، کتاب‌های اصلی و مادر هستند که مرجع و مستند کتاب‌های دیگر قرار گرفته‌اند و به همین سبب از اعتبار ویژه‌ای برخوردارند. این مجموعه در همه مذاهب اسلامی نزد محققان و عالمان شناخته شده و مورد توجه هستند. مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه در موضوع مهدویت به شرح زیر است:
الف. «کافی» اثر محمد بن یعقوب کلینی (م 329): این کتاب از قدیمی‌ترین و معتبرترین آثار روایی شیعه است که حاوی موضوع‌های مختلف اسلامی است و بخش‌هایی از آن درباره امامت و مهدویت است.
ب. «الغیبه» اثر محمد بن ابراهیم ابن ابی زینب، معروف به نعمانی: نعمانی از راویان بزرگ شیعه در اوایل قرن چهارم است و همه کتابش را به روایات مهدویت اختصاص داده و 478 حدیث نقل کرده است.
ج. «کمال الدین و تمام النعمه» اثر شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی (م 318ق): وی از عالمان بزرگ شیعه است که کتابش را به دستور امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نوشته. (4) تمام بخش‌های کتاب، درباره حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است و از مهم‌ترین منابع روایی ما به شمار می‌رود.
د. «الاشارد» اثر شیخ مفید (م.413ق): او از استوانه‌های بزرگ شیعه و استاد بزرگانی مانند شیخ طوسی و سید مرتضی و سید رضی است. این کتاب، دربردارنده تاریخ و فضائل امامان معصوم (علیهم السلام) و از جمله امام دوازدهم حضرت ولی عصر (علیه السلام) است.
هـ. «کتاب الغیبه» اثر شیخ طوسی (م 460 ق): این کتاب از مهم‌ترین و کامل‌ترین منابع شیعه در بحث مهدویت است؛ زیرا دلائل عقلی و نقلی وجود امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و غیبت و ظهور و نیز علائم ظهور، فضائل و سیره آن امام را آورده است. مؤلف کتاب، از بزرگان عالمان شیعه است که آثار ارزشمند دیگری به ویژه در بخش فقه و تفسیر از خود به جا گذاشته است.
گفتنی است که محدث بزرگ شیعه، مرحوم علامه مجلسی (قدس سره)، مجموعه روایات کتب یاد شده را در سه جلد (51-53) از مجمکوعه گران سنگ بحارالانوار گردآوری کرده است.
اهل سنت نیز در مهم‌ترین کتاب‌های خود احادیث مهدویت را نقل کرده‌اند. برای نمونه می‌توان به مسند احمد بن حنبل پیشوای مذهب حنبلی (م 241ق) و سنن ابوداود (م 275ق) و سنن ترمذی (م 279ق) از مجموعه‌ی صحاح ستّه اشاره کرد.
به علاوه، بعضی از عالمان اهل سنت کتاب مستقلی درباره مهدویت نوشته‌اند؛ همچون محمدبن یوسف گنجی شافعی (م 658 ق) که البیان فی اخبار صاحب الزمان را نگاشته است. (5)
گفتنی است که جمعی از محققان معاصر، روایات شیعه و سنی را در مجموعه‌ای با عنوان معجم احادیث الامام المهدی تدوین کرده‌اند.
از بهترین کتاب‌های حدیثی زمان ما کتاب منتخب الاثر تألیف آیت الله صافی گلپایگانی است که 922 روایت از 157 کتاب روایی شیعه و اهل سنت را در موضوعات مختلف با نظم و ترتیب، گردآورده است. این اثر ارزشمند می‌تواند نیازهای اولیه محققان عرصه مهدویت را پاسخ دهد؛ ولی این نکته را باید مدنظر داشت که بهره مندی از روایات مهدوی، پایه‌ای از دانش و تسلط بر علوم عربی و حوزوی را می‌طلبد و باید بدانیم که در همان حال که از این سرچشمه زلال استفاده می‌کنیم، نباید خود را از معلم و استاد این فن بی نیاز بدانیم.

ویژگی‌های روایات مهدوی
روایات مربوط به مهدویت، ویژگی‌هایی دارند که آشنایی با آن‌ها می‌تواند مطالعه و تحقیق در این مجموعه را دقیق‌تر و آسان‌تر کند وراه معرفت به آن حضرت را هموار‌تر سازد. برخی از ویژگی‌های روایات مهدویت را به اختصار بیان می‌کنیم.

الف. تنوع و گوناگونی موضوع
زندگی امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) با پدران بزرگوارش (علیهم السلام) متفاوت است. شرایط ویژه‌ای در حیات آن حضرت وجود داشته و دارد که در سایر امامان نبوده است؛ مانند ولادت پنهانی، غیبت طولانی، وضعیت مردم در دوران غیبت، طول عمر حکومت، حکومت جهانی، عدالت و امنیت و … این زوایای مختلف که همگی نیازمند توضیح و تفسیر هستند موجب شده که روایات معصومان درباره‌ی مهدویت، بسیار متنوع و گوناگون باشند. در واقع معصومان (علیهم السلام) کوشیده‌اند نیاز مردم به معرفت امام زمان را در حوزه‌های گوناگون تأمین کنند.
کتاب منتخب الاثر موضوعات مربوط به امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را مطرح، و برای هر یک، روایاتی را نقل کرده است.

ب. مهدویت در کلام همه‌ی معصومان (علیهم السلام)
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مهدویت، این است که همه معصومان از وجود مبارک پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تا شخص امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) درباره این موضوع سخن گفته‌اند. کتاب معجم احادیث الامام المهدی روایات هر یک از معصومان را به طور جداگانه آورده است که در این میان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با 560 روایت، بیشترین روایت را دارد. (6)
این گستردگی روایات از یک سو نشانه اهتمام پیشوایان ما به موضوع مهدویت و زنده نگهداشتن آن، و از سوی دیگر، نشانه علاقه مسلمین برای پرسش و پاسخ در این موضوع و لزوم معرفت عمیق و جزء به جزء به این حقیقت است.

ج. راویان احادیث مهدوی
در منابع شیعه و اهل سنت، مجموعه‌ای گسترده از روایات مهدوی موجود است. این روایات به وسیله حدود شصت نفر از اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که در کمتر موضوعی چنین بوده است. نکته مهم این که در مجموعه راویان، شخصیت‌های بزرگ و بی نظیر از اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) و چهره‌های مشهور اصحاب پیامبر وجود دارد. برخی از راویان عبارتند از:
حضرت امام علی (علیه السلام) (شهادت 40ق)، حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) (شهادت 11ق)، حضرت امام حسن (علیه السلام) (شهادت 50ق)، حضرت امام حسین (علیه السلام) (شهادت 61ق)، ابوذر غفاری (م 32ق)، سلمان فارسی (م 32ق)، عمار یاسر (شهادت 37ق)، جابر بن عبدالله انصاری (م 78ق) و حتی کسانی مانند عمر بن خطاب (م 23ق)، عثمان بن عفان (م 35ق) و عایشه (م 52ق) که در موضوع خلافت و امامت بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) موضعی متفاوت با اهل بیت (علیهم السلام) پیامبر داشتند.

اعتبار روایات مهدویت
از ویژگی‌های ارزشمند یک موضوع روایی، صحیح بودن روایاتی است که در آن موضوع نقل شده است. این ویژگی، سبب قبولی آن روایات ودر نتیجه اصالت و اعتبار آن موضوع می‌شود. در مهدویت با توجه به فراوانی روایات و منابع کهن و اصیل، روایات صحیح فراوانی موجود است. نکته مهم این که بسیاری از بزرگان اهل سنت به صحیح بودن روایات مهدویت اعتراف کرده‌اند و به همین دلیل، اعتقاد به قیام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را از مسلمات دین و از جمله واجبات دانسته‌اند.
بعضی از علمای اهل سنت در مقام دفاع از عقیده مهدویت و ردّ منکران این عقیده، کتاب و مقاله نوشته‌اند و با بیانات علمی و شواهد روایی جریان امام مهدی را از امور قطعی و غیر قابل انکار دانسته‌اند؛ همچون محمد صدیق مغربی که در ردّ گفتار ابن خلدون که تلاش کرده است روایات مهدویت را ضعیف و غیر معتبر جلوه دهد، کتابی نگاشته و به سختی از او انتقاد کرده است. (7)
ویژگی دیگر در روایات مهدویت، تواتر آن است. به این معنا که گاهی تعداد راویان یک حدیث به اندازه‌ای زیاد است که امکان دروغ بودن سخن آن‌ها به صفر می‌رسد و در این صورت، مطمئن می‌شویم که آن حدیث از معصوم (علیه السلام) است. این امر، پدیده نادری است که از علمای اهل سنت بزرگانی مانند قرطبی مالکی، ابن حجر عسقلانی و سیوطی نیز به آن اعتراف کرده‌اند. (8)

عرصه‌های مشترک حدیثی مسلمین
با مطالعه و تحقیق در منابع روایی شیعه و اهل سنت، موارد متعددی یافت می‌شود که همه مسلمین درباره آن‌ها اتفاق نظر دارند. در این مجال، امکان طرح و بررسی همه آن‌ها نیست؛ ولی بجاست نمونه‌هایی را یادآور شویم. (9) در هر نمونه روایتی از کتب اهل سنت و پس از آن، روایتی از کتب شیعه می‌آوریم.

1. جهانی بودن حکومت مهدی و عدالت فراگیر او
این که حکومت مهدی موعود و عدالت او همه جا را فرا خواهد گرفت، مورد قبول همه مسلمین بوده است:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
تملأ الارض جوراً و ظلماً فیخرج رجل من عترتی یملک الارض … فیملأ الأرض قسطاً و عدلاً؛ (10)
زمین از ستم و ظلم پر می‌شود. مردی از عترت من قیام می‌کند و بر زمین حاکم می‌شود … پس زمین را از عدل و داد، پر می‌کند.
امام باقر (علیه السلام) فرمود:
یملک القائم … یملأ الأرض قسطاً و عدلاً و جوراً فیفتح الله له شرق الأرض و غربها؛ (11)
قائم بر زمین حاکم می‌شود… زمین را از عدل و داد پر می‌کند و خداوند شرق و غرب عالم را برای او فتح می‌کند.
دقت در مضمون این گونه روایات می‌رساند که هم حکومت و هم عدالت مهدی، همه زمین را می‌گیرد؛ زیرا تعبیر الارض بدون قید، نشانه گستردگی معنای آن است.

2. نزول حضرت عیسی (علیه السلام) از آسمان
روایات اسلامی از شیعه و سنی بر این امر اتفاق دارند که در هنگام ظهور، حضرت عیسی بن مریم (علیه السلام) از آسمان فرود می‌آید و در نماز به امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اقتدا می‌کند. این حادثه، نقطه عطفی در جریان ظهور امام عصر است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
کیف أنتم إذا نزل ابن مریم فیکم و إمامکم منکم؛ (12)
چگونه است حال شما وقتی که فرزند مریم از آسمان فرود آید؛ در حالی که امام شما فردی از میان شما [=مسلمین] باشد؟
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
فینزل روح الله عیسی بن مریم فیصلی خلفه … . (13)
روح الله عیسی بن مریم از آسمان فرود می‌آید و پشت سر او [امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)] نماز می‌خواند.

3. فرو رفتن لشکر سفیانی در سرزمین بیداء
برای ظهور امام مهدی در روایات، نشانه‌های فراوانی بیان شده و در مواردی از آن‌ها بین شیعه و اهل سنت، اشتراک نظر وجود دارد؛ مانند خروج سفیانی و فرو رفتن لشکرش در سرزمین بیداء بین مکه و مدینه.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
لشکری آهنگ کعبه می‌کند. وقتی به سرزمین بیداء درآمدند زمین، همه آن‌ها را فرو می‌برد. (14)
امام باقر (علیه السلام) فرمود:
امیر لشکر سفیانی [همراه لشکرش] به بیدا فرود می‌آید. پس منادی از آسمان ندا می‌دهد: «ای زمین بیداء ! نابود کن این قوم را». در این هنگام، زمین آن‌ها را در خود فرو می‌برد. (15)

4. مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از عترت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و از نسل فاطمه (علیهاالسلام)
درباره نسب امام مهدی نیز اشتراک نظر وجود دارد. در روایات فراوان آمده است که آن حضرت از فرزندان فاطمه (علیها السلام) است و روشن است که این حقیقت، ادعای بسیاری از مدعیان دروغین مهدویت را باطل می‌کند.
در منابع اهل تسنن آمده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«المهدی من عترتی من ولد فاطمه؛ (16) مهدی از عترت من، از فرزندان فاطمه است».
این روایت با همین عبارت در کتب شیعه نیز آمده است. (17)

5. هم نام بودن مهدی با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)
در روایات شیعه و سنی، امام موعود با لقب مهدی و هم نام با پیامبر معرفی شده است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
لا تذهب و لا تنقضی الدنیا حتی یملک العرب رجل من اهل بیتی یواطیء اسمه اسمی؛ (18)
دنیا به پایان نمی‌رسد، تا این که مردی از اهل بیتم بر عرب حاکم شود که هم نام من است.
نیز آن حضرت فرمود:
القائم من ولدی، اسمه اسمی و کنیته کنیتی و شمائله شمائلی و سنته سنتی … (19)؛
قائم از فرزندان من است، نام او نام من و کنیه او کنیه من است. شمایل او همان شمایل من و سنت او همان سنت من است.

منابع بیشتر برای مطالعه و پژوهش
1. معجم احادث الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف).
2. امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در احادیث شیعه و سنی، مرکز تخصصی مهدویت.
3. درسنامه مهدویت، خدامراد سلیمیان، ج 2.
4. من هو المهدی، ابوطالب تجلیل تبریزی.
5. در انتظار ققنوس، سید ثامر العمیدی، ترجمه: علی زاده.
6. بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل سنت، مهدی اکبر نژاد.

پی‌نوشت‌ها:

1. مجموعه مفصل وسائل الشیعه، تألیف مرحوم شیخ حر عاملی گواهی بر این ادعاست.
2. ر.ک: معجم احادیث الإمام المهدی. در این کتاب، روایات پیامبر و معصومان (علیهم السلام) در هشت جلد، گردآوری شده است.
3. مانند کتاب الغیبه للحجه، اثر عباس بن هشام ابوالفضل الناشری (م 220 ق).
4. توضیح این جریان در مقدمه مؤلف در همین کتاب آمده است.
5. برای آشنایی بیشتر با آثار اهل سنت در موضوع مهدویت، ر.ک: الامام المهدی عند اهل السنه تألیف مهدی فقیه ایمانی.
6. این مجموعه در هشت جلد توسط گروهی از محققان (علی کورانی، نجم الدین طبسی و …) تدوین شده است.
7. نام کتاب او ابراز الوهم المکنون من کلام ابن خلدون (آشکار کردن توهم پوشیده در کلام ابن خلدون) است.
8. شیخ ناصرالدین البانی از بزرگان اهل سنت می‌گوید: «همانا عقیده به خروج مهدی عقیده‌ای ثابت و متواتر از پیامبر اکرم است که ایمان به آن، واجب است» (مجله التمدن الاسلامی، ش 22، ص 543). نیز ر.ک: انتظار، شماره 4؛ کتاب امام مهدی در احادیث شیعه و سنی، ص 34-36.
9. برای آگاهی از موارد بیش‌تر، ر.ک: بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل سنت، تألیف دکتر مهدی اکبر نژاد.
10. المستدرک علی الصحیحین، ج 4، ص 558.
11. بحارالانوار، ج 52، ح 212، ص 390.
12. صحیح البخاری، ج 3، ص 1272، ح 3265.
13. کمال الدین و تمام النعمه، ج1، باب 24، ح 27، ص 524.
14. صحیح بخاری، ج 2، ح 2012، ص 746.
15. الغیبه نعمانی، باب 14، ح 67، ص 280.
16. سنن ابی داود، ج 4، ح 4248، ص 197.
17. الغیبه شیخ طوسی، ص 168.
18. سنن ابی داود، ج 4، ح 4284، ص 173.
19. کمال الدین و تمام النعمه، ج2، باب 39، ح 6، ص 122.
منبع مقاله :
نگین آفرینش (1) (درسنامه دوره عمومی معارف مهدویت)، مؤلفان: محمدامین بالادستیان، محمدمهدی حائری پور و مهدی یوسفیان، ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، چاپ 64، اسفند 1393