وَ ألبِسْنِی زِینَهَ المُتّقینَ فی… [ترک] الإفضالِ على‌ غَیرِ المُستَحِق‌. [۱]

یکی دیگر از فرازهای دعای نورانی مکارم الاخلاق عبارت است از ترک «افضال» به معنای احسان ابتدایی بر کسی که سزاوار آن نیست.

این فراز از دعا حاکی از آن است که همان طور که نیکی کردن به کسی که شایسته نیکی است، یک فضیلت اخلاقی است،‌ در مقابل، نیکی کردن به کسی که شایستگی آن را ندارد،‌ از رذائل اخلاقی شمرده می‌شود.

در این باره سه دسته روایات داریم:

در دسته‌ای از روایات تأکید شده که انسان به همه افراد نیکی کند، خوب باشند یا بد.

در دسته‌ای دیگر مانند همین فراز مورد بحث، احسان و نیکی به همه افراد را صحیح نمی‌دانند، بلکه آن را به کسانی اختصاص می‌دهد که سزاوار نیکی باشند.

و دسته سوم روایاتی است که می‌توان جمع‌بندی دو دسته قبل از آنها استفاده کرد.

در ادامه روایاتی را به عنوان نمونه‌هایی از هر یک از این سه دسته می‌خوانیم.

دسته اول

این روایت که از رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده است در دسته اول قرار می‌گیرد که می‌فرماید:

رَأسُ‌ العَقلِ‌ بَعدَ الدّینِ التَّوَدُّدُ إلَى النّاسِ، وَ اصطِناعُ الخَیرِ إلى کُلِّ بَرٍّ و فاجِرٍ. [۲]

سَرلوحه خردمندی، بعد از دیندارى، اظهار دوستى به مردم و خوبى کردن به هر آدمى، از نیک و بد، است.

در این روایت، خوبی کردن به همه افراد، چه خوب و چه بد، مقتضای عقل دانسته شده است.

همچنین در روایت دیگری از امام رضا (علیه السّلام) چنین نقل شده است که فرمود:

اصطَنِعِ‌ الخَیرَ إلى‌ مَن‌ هُوَ أهلُهُ‌، و إلى‌ مَن هُوَ غَیرُ أهلِهِ، فإن لَم تُصِبْ مَن هُوَ أهلُهُ فأنتَ أهلُهُ.[۳]

خوبى کن هم به کسى که شایسته آن است و هم به کسى که شایستگى آن را ندارد؛ زیرا اگر کسى که به او احسان کرده‌اى، شایستگى‌اش را نداشته باشد، تو به فضیلت احسان دست یافته‌اى.

در این روایت نیز تصریح شده که انسان باید به همه افراد، چه اهلیت داشته باشند، چه نداشته باشند، خوبی کند.

حتی در روایتی این نگاه غلط دانسته شده که انسان فقط به اهل خیر و نیکی، احسان کند. نقل شده که شخصی نزد امام حسین (علیه السّلام) چنین گفت: «إنَّ المَعروفَ إذا اسدِیَ إلى‌ غَیرِ أهلِهِ ضاعَ»، یعنی اگر به نااهل خوبى شود هدر رفته است؛ ولی حضرت فرمودند:

لَیسَ کذلکَ، ولکِنْ تَکونُ الصَّنیعَهُ مِثلَ وابِلِ المَطَرِ تُصیبُ البَرَّ و الفاجِرَ. [۴]

چنین نیست، بلکه خوبى کردن مانند ریزش باران، به نیک و بد مى‌رسد.

اینها نمونه‌هایی از روایات دسته اول بود. برخی از روایات دسته دوم نیز در جلسه آینده بیان می‌گردد.

منبع : پایگاه آیت الله ری شهری