نویسنده:محمد علی رضایی اصفهانی

ج: تأویل و بطن آیات در مورد مهدویت

برخی روایات تفسیری که ذیل آیات مهدویت نقل شده است، به تأویل آیات اشاره می‌کند؛ البته تأویل به معنای اعم که شامل بطن و معنای خلاف ظاهر آیه می‌شود. در این جا به چند مورد از مهم‌ترین این آیات و روایات اشاره می‌کنیم:

1. تأویل حروف مقطعه در باره مهدویت:

(حم عسق) (شوری، 1 و 2).

در باره دو آیه فوق، روایات متعددی در منابع شیعه و سنی نقل شده است و تأویل این آیات را مربوط به مهدی علیه السلام دانسته‌اند (ر.ک: مجسلی، همان: ج 60، ص 119 و ج 92، ص 376؛ ثعلبی، 1427: ج 8، ص 303). از جمله از امام باقر علیه السلام نقل شده که آیه، اشاره به سال‌های امام عصر علیه السلام است یا حوادث زمان حضرت و هنگام خروج او در مکه است (قمی، همان: ج 2، ص 8 ـ 267؛ حسینی استر آبادی، 1409: ج 2، ص 542؛ بحرانی، همان: ج 4، ص 115).
البته در باره تفسیر حروف مقطعه، بین مفسران دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد و روایات متعددی نیز نقل شده است؛ از جمله این که این حروف، رمزی بین خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است یا این که مربوط به تحدّی قرآن است که به وسیله همین حروف الفبای معمولی ساخته شده، ولی معجزه است و… (ر.ک: طباطبایی، همان: ج1؛ مکارم، همان: ج 1؛ رضایی، 1387: ج 1، ذیل آیه اول سوره بقره).

2. باطن حق و باطل

در برخی احادیث تفسیری‌ آیات مهدویت، به صورت صریح از باطن آیات سخن گفته شده است؛ از جمله در باره آیات زیر که ظاهر آن در باره جنگ بدر است که به مسلمانان وعده داده شد یا بر لشکر مشرکان مکه پیروز می‌شوند یا بر کاروان تجارتی آن‌ها غلبه می‌کنند.
(وَإِذْ یَعِدُکُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّهَا لَکُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذَاتِ الشَّوْکَهِ تَکُونُ لَکُمْ وَیُرِیدُ اللّهُ أَن یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَیَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ * لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ)؛
و (به یاد آورید) هنگامى که خدا به شما، یکى از دو گروه )=کاروان تجارى قریش، یا لشکر آنان‏( را وعده داد که آن براى شما باشد؛ و آرزو مى‏کردید که )گروه (غیرمسلّح براى شما باشد؛ و) لیکن‏( خدا مى‏خواهد حق را با کلماتش (= وعده‏هایش) تثبیت کند و دنباله‏ى کافران را قطع سازد * تا حق را تثبیت کند و باطل را نابود گرداند؛ و گر چه خلافکاران ناخشنود باشند» (انفال،7 ـ 8).
اما در احادیث حکایت شده که از امام صادق علیه السلام در باره تفسیر این آیه پرسش شد، فرمود:
«تفسیر‌ها فی الباطن یرید الله فانه شییء یریده ولم یفعله بعد، و اما قوله ‏«یحق الحق بکلماته‏» فانه یعنی یحق حق آل محمد واما قوله ‏‏«بکلماته‏» قال: ‌کلماته فی الباطن علی هو کلمه الله فی الباطن واما قوله و ‏«یقطع دابر الکافرین‏» فهم بنو امیه هم الکافرون یقطع الله دابرهم واما قوله‏«‌لیحق الحق‏» فانه یعنی لیحق حق آل محمد حین یقول القائم و اما قوله ‏«ویبطل الباطل‏»، یعنی القائم، فاذا قام یبطل باطل بنی امیه وذلک قوله «لیحق الحق و یبطل الباطل و لو کره المجرمون» (عیاشی، همان: ج 2، ص 50؛ مجلسی، همان: ج 24، ص 178).
تفسیر این آیه را خدا در باطن اراده کرده است که آن چیزی است که اراده شده؛ ولی هنوز انجام نداده است. پس مقصود از تحقق حق با کلمات الهی، یعنی حق آل محمد. و اما مقصود از «کلمات» کلمات الهی در باطن است و علی کلمه الله در باطن است. و اما مقصود از قطع دنباله کافران، بنی امیه است که کافرند و خدا دنباله آنان را قطع می‌کند. و اما مقصود از تحقق حق، یعنی حق آل محمد که هنگام قیام قائم علیه السلام تحقق می‌یابد. اما مقصود از ابطال باطل یعنی هنگامی که قائم قیام می‌کند و باطل بنی امیه را باطل می‌سازد. و این، مقصود خدا در آیه (لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَیُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ) است.

3. باطن آیات پیروزی روم و ایران

(الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِی أَدْنَى‏ الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ* فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ *‌بِنَصْرِ اللَّهِ یَنصُرُ مَن یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ)؛
الف، لام، میم * (سپاه) روم در نزدیک‏ترین سرزمین شکست خورد؛ * و)لیکن‏( آنان بعد از شکستشان در )ظرف‏( چند سال به‏زودى پیروز خواهند شد * کار)ها( قبل از (آن شکست) و بعد از (این پیروزى)، فقط از آنِ خدا است؛ و در آن روز، مؤمنان از یارى الهى (و پیروزى دیگرى) شاد مى‏شوند * (خدا) هر کس را بخواهد (و شایسته بداند)، یارى مى‏رساند؛ و او شکست‏ناپذیر )و( مهرورز است» (روم، 1 ـ 5).
در برخی احادیث، حکایت شده است که امام صادق علیه السلام در باره ذیل آیه یعنی خوشحالی مؤمنان برای پیروزی رومیان فرمود: «هنگام قیام قائم» (حسینی استرآبادی، همان: ج 1، ص 434؛ مجلسی، همان: ج 31، ص 516) و در جای دیگر فرمود: «فی قبورهم بقیام القائم» (ابن جریر طبری، 1383: ‌ص 248؛ بحرانی، همان: ج 3، ص 258).

4. رجعت باطن آیه

(إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَى‏ مَعَادٍ قُل رَبِّی أَعْلَمُ مَن جَاءَ بِالْهُدَى‏ وَمَنْ هُوَ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ)؛ «قطعاً، کسى که قرآن را بر تو واجب کرد، تو را به سوى بازگشتگاه (مکه) بازمى‏گرداند. بگو: پروردگار من داناتر است به کسى که هدایت آورده و به کسى که وى در گمراهى آشکار است» (قصص، 85).
در روایتی از امام باقر علیه السلام حکایت شده است که فرمود: ‏«خدا رحمت کند جابر را که علم او به جایی رسیده بود که تأویل این آیه را می‌دانست که رجعت است‏» (مجلسی، همان: ج 22، ص 99؛ بحرانی، همان: ج 3، ص 239).
در این گونه روایات، مقصود از باطن می‌تواند همان معنایی باشد که مرحوم علامه معرفت در معنای بطن فرموده است‌ که با انجام چهار مرحله (به دست آوردن هدف آیه، الغای خصوصیت از آیه، استباط قاعده کلی از آیه و تطبیق آیه بر مصادیق جدید در هر عصر) صورت می‌گیرد؛ برای مثال، در روایت دوم از شأن نزول آیه که مسأله جنگ بدر است، الغای خصوصیت شده و یک قاعده کلی به دست آمده که اراده الهی بر تحقق حق با کلمات الهی و قطع دنباله کافران است (ر.ک: معرفت، همان: ج 1، ص 29).
این مطلب، بر مصداق کامل آن در زمان امام عصر علیه السلام تطبیق شده است. و تعبیر «یرید» نیز که مضارع است و بر استمرار اراده الهی به صورت سنت الهی دلالت دارد، می‌تواند قرینه این تفسیر باطنی آیه باشد. نیز در روایت سوم که در باره جنگ ایران و روم است، الغای خصوصیت شده و با اخد قاعده کلی برای خوشحالی مؤمنان پس از پیروزی، بر خوشحالی مؤمنان در هنگام قیام امام عصر علیه السلام و پیروزی یاران او تطبیق شده است. و همچنین در باره روایت چهارم که بعد از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مکه به مدینه بازگشت مجدد آن حضرت را وعده می‌دهد، الغای خصوصیت شده و با اخذ قاعده کلی، بر بازگشت مؤمنان در رجعت تطبیق شده است.

د: آیات مرتبط با مهدویت

این جا مقصود، آیاتی است که در احادیث به گونه‌ای با مسائل و موضوعات مهدویت مرتبط شده است؛ اما از نوع تفسیر، تطبیق و تأویل نیست که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1. تشبیه جریان مهدویت

برخی احادیث که ذیل آیات مرتبط با مهدویت مطرح کرده‌اند، نوعی تشبیه و مثال را بیان می‌کند؛ برای مثال، در باره آیه 249 سوره بقره از امام صادق علیه السلام چنین حکایت شده است:
«انّ‌ اصحاب طالوت ابتلوا بالنهر الذی قال الله تعالی (مُبْتَلِیکُم بِنَهَرٍ) و انّ اصحاب القائم یبتلون بمثل ذلک» (نعمانی، همان: ص 330؛ مجسلی، همان: ج 52، ص 332).
یاران طالوت با (آب خوردن از) نهر آب امتحان شدند؛ همان طور که خدا فرمود: «شما را به نهری آزمایش می‌کنیم» و یاران قائم نیز به مانند آن آزمایش می‌شوند.
نیز ذیل آیه (یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَهِ)؛ «درباره‏ ساعت )قیامت‏( از تو مى‏پرسند» (اعراف: 187)، در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حکایت شده است که مثال او (مهدی) مثل ساعت (رستاخیز) است که ناگهان فرا می‌رسد (خزاز قمی، 1401: ص 248).

2. آثار قرائت قرآن

در برخی احادیث که ذیل آیات مهدویت نقل شده آثار قرائت قرآن بیان شده است؛ مثلاً از امام صادق علیه السلام حکایت شده است:
هر کس سوره بنی اسرائیل (اسراء) را هر شب جمعه قرائت کند؛ نمی‌میرد، تا این که قائم را درک می‌کند و از اصحاب آن حضرت خواهد بود (عیاشی، همان: ج 2، ص 276).
در برخی دیگر از احادیث، آیاتی که امام عصر علیه السلام قرائت می‌کند، بیان شده است؛ از جمله ذیل آیه (فَفَرَرْتُ مِنکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ)؛ «و هنگامى که از شما ترسیدم، از میانتان فرار کردم» (شعراء، 21). از امام صادق علیه السلام حکایت شده است که هنگامی که قائم علیه السلام قیام می‌کند، این آیه را تلاوت می‌کند (نعمانی، همان: ص 179).
این گونه احادیث، هر چند که با موضوع کلی مهدویت و امام عصر علیه السلام مرتبط است، اما تفسیر و تطبیق و تأویل آیات به شمار نمی‌آید؛ هرچند در کتاب‌هایی که آیات تفسیری مهدویت را ذکر کرده‌اند، آمده است (ر.ک: هیئت علمیه، همان: ص 68 و 315 و 432).

تذکر پایانی

آیات مهدویت و روایات تفسیری آن‌ها از جهات دیگر نیز قابل بررسی است؛ مثلاً از منظر موضوعات، برخی آیات و روایات مهدویت، موضوعات سیاسی، ‌اقتصادی، نظامی و قضایی را بیان می‌کند‌، از نظر تاریخی نیز برخی آیات و روایات تفسیری مهدویت، به قبل از تولد امام عصر علیه السلام ـ‌ یعنی بشارت به وجود آن حضرت ـ و برخی در عصر غیبت و برخی به نشانه‌های ظهور و جامعه مطلوب مهدوی و برخی نیز به رجعت اشاره دارد. البته بررسی همه این موارد از حوصله این نوشتار خارج است.

نتیجه‌

در قرآن کریم آیات زیادی وجود دارد که بر اساس روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام به ابعاد مختلف مهدویت اشاره دارد. این احادیث، گاهی به تفسیر آیات و گاهی به تأویل و بطن و گاهی به مصادیق آیات اشاره دارد و از نظر موضوعات نیز این آیات و روایات تفسیری، به موضوعات سیاسی، اقتصادی، ‌نظامی و تاریخی متعدد اشاره دارد.
منابع:
ابن جریر طبری آملی مازندرانی، ابوجعفر محمد بن جریر، دلائل الامامه، قم، دارالذخائر للمطبوعات، 1383ق.
ابن حماد، نعیم، الفتن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
ابن حنبل، احمد، مسند احمد، الطبعه الثالثه، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1415ق.
ابن شهر آشوب، مناقب آل آبی طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، 1379ق.
ابن کثیر، ابوالفداء، تفسیر القرآن المعظم، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه علیهم السلام، تبریز، انتشارات مکتبه بنی هاشمی، بی‌نو 1381ق.
آلوسی، ابوالفضل، روح المعانی، تهران، جهان، بی‌تا.
آلوسی، ابوالفضل، روح المعانی، تهران، جهان، بی‌تا.
انجمن مقدس ایران (ناشر)، کتاب مقدس، شامل تورات و انجیل و کتاب‌های مقدس یهودیان و مسیحیان تهران، انجمن کتاب مقدس ایران، 1987 م.
بحرانی، سید هاشم الحسینی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، دار الکتب العلمیه، 1334 ش.
بزار، محمدبن عباس بن علی، تاویل مانزل فی القرآن الکریم، بی‌جا، بی‌تا.
ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح سنن الترمذی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421 ق.
ثعلبی، ابو اسحاق احمد، تفسیر الکشف و البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1427ق.
حاکم نیشابوری، حافظ ابی عبداله، مستدرک حاکم، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیه، بی‌تا.
حسینی استر آبادی، سید شرف الدین علی، تأویل الآیات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، قم، موسسه نشر الاسلام، وابسته به جامعه مدرسین، 1409 ق.
خزار قمی، علی بن محمد، کفایه الاثر فی نص علی الائمه الاثنی عشر، قم، انتشارات بیدار، 1401ق.
ذهبی، محمدبن حسن، التفسیر والمفسرون، بیروت، دارالیوسف، بی‌تا.
رازی، فخر الدین تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411 ق.
رشیدرضا، محمد، تفسیر قرآن کریم، قاهره، مکتبه القاقره، بی‌تا.
رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387ش.
ـــــــــــــــ، منطق تفسیر قرآن (2) روش‌ها و گرایش‌های تفسیر قرآن، قم، نشر جامعه المصطفی صلی الله علیه و آله و سلم العالمیه، 1385ش.
سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دارالفکر، ‌1403 ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابوبکر، الاتقان، قم، شریف رضی، 1370ش.
صادقی تهرانی، دکتر محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1408ق.
صافی، لطف الله، منتخب الاثر، قم، مؤسسه السیده المعصومه، 1419ق.
صدوق، شیخ ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعمه، قم، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1395ق.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، الخصال، قم، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، 1416ق.
طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1393 ق.
طبرسی (امین الاسلام)، ابوعلی الفضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1395 ق.
طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1393ق.
طوسی، محمد بن حسن، غیبت، قم، موسسه المعارف، 1411ق.
عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه‌، نورالثقلین، قم، المطبعه العلمیه، 1383ق.
عیاشی، محمد بن مسعود بن عیاشی السلمی، کتاب التفسیر، تهران، المکتبه العلمیه الاسلامیه، بی‌تا.
فیض کاشانی، محمد محسن، تفسیر صافی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1402ق.
ـــــــــــــــــــــــــــ، وافی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام، 1090ق.
قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1405ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قم، موسسه دارالکتاب، 1404 ق.
قندوزی. سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، قم، کتابفروشی محمدی، 1294ق.
کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1346 ش.
کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، موسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت ارشاد اسلامی، 1410 ق.
مجلسی، علامه محمد تقی، بحارالانوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، 110 جلد، 1385 ش.
معرفت، محمد هادی، التفسیر الاثری الجامع، قم، موسسه التمهید، 1383ش.
ـــــــــــــــــــ، التمهید فی علوم القرآن، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1366ش.
ـــــــــــــــــــ، تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، 1379ش.
مکارم شیرازی، ناصر (با همکاری جمعی از نویسندگان)، تفسیر نمونه، تهران، ‌دار الکتب الاسلامیه، 1364 ش.
میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عده الابرار (تفسیر خواجه عبداللَّه انصاری)، تهران، امیرکبیر، 1376 ش.
نعمانی، محمد، غیبت، تهران، صدق، 1397ق.
الهیه العلمیه فی موسسه المعارف الاسلامیه، معجم احادیث الامام المهدی، قم، موسسه المعارف الاسلامیه مسجد جمکران، 1428 ق.