نویسنده: محمد علی رضایی اصفهانی

ب. تطبیق آیات بر مهدویت

در بسیاری از احادیثی که ذیل آیات مهدویت آمده است، آن آیه بر مصداق یا مصداق اکمل آن در مسائل مهدویت تطبیق شده است که به برخی موارد اشاره می‌کنیم:

1. روز قیام امام عصر علیه السلام از مصادیق غیب و ایام الله

(الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ)؛ «(همان) کسانى که به غیب (= آنچه از حسّ پوشیده است) ایمان مى‏آورند (بقره‌، ‌3).
(ذَکِّرْهُم بِأَیَّامِ اللَّهِ)؛ روزهاى خدا را به آنان یادآورى کن (ابراهیم، 5).
از امام علی نقل شده که فرمود:
الغیب (صدوق، همان: ج 2، ص 340).، یوم الرجعه و یوم القیامه و یوم القائم و هی ایام آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم و الیها اشاره بقوله: «ذکرّهم بایام الله» (مشارق انوار الیقین، ص 253)؛
غیب، همان روز رجعت و قیامت و روز امام عصر علیه السلام است و آن‌ها روزهای آل محمد است که در آیه «یادآوری روزهای خدا» به آن‌ها اشاره شده است.
واژه «غیب»، به معنای چیزی است که از حس پوشیده و پنهان است، ولی در این روایت، به مصادیق آن اشاره شده که روز رجعت، قیامت و ظهور امام عصر علیه السلام است. البته غیب در تفاسیر قرآن بر مصادیق دیگر مثل «خدا»، «وحی» و «بهشت و جهنّم» نیز تطبیق شده است. (ر.ک: طبرسی، همان: ج 1، ص 121؛ عروسی حویزی، همان: ج 1، ص 31؛ مکارم شیرازی، همان: ‌ج 7، ص 72؛ طبری، 1393: ج 1، ص 163).
فخر رازی به شیعه اشکال می‌کند که آنان می‌گویند مقصود آیه، امام مهدی علیه السلام است، ولی تخصیص مطلق دلیل، باطل است (رازی، 1411: ج 2، ص 28)؛ ولی توجه نکرده است که این روایات از باب تعیین مصداق است، نه تخصیص.

2. پرستش خدای ابراهیم علیه السلام در باره امام عصر علیه السلام جاری است

(أَمْ کُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِى قَالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَإِلهَ آبائِکَ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ إِلهاً وَاحِداً وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ)؛
آیا هنگامى که مرگ یعقوب فرا رسید، شاهد بودید؟ وقتى که به پسرانش گفت: «پس از من چه چیز را مى‏پرستید؟» گفتند: ‏«معبود تو و معبود نیاکانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را، معبود یگانه را مى‏پرستیم و ما تنها تسلیم او هستیم» (بقره، 133).
در حدیثی نقل شده است که از امام باقر علیه السلام در باره تفسیر این آیه پرسیدند و حضرت فرمود: ‏«این آیه در باره قائم جاری است‏» (عیاشی، همان: ‌ج 1، ص 61؛ فیض کاشانی، 1402: ج 1، ص 192؛ طباطبایی، همان: ج 1، ص 309).
این حدیث، به روشنی به قاعده جری و تطبیق اشاره دارد، یعنی همان طور که فرزندان حضرت یعقوب علیه السلام موحد بودند و خدای ابراهیم علیه السلام و اسماعیل و… را می‌پرستیدند و به فرزندان خود سفارش می‌کردند، از آنان پرسش می‌کردند و تعهد می‌گرفتند، امام عصر علیه السلام نیز همین گونه رفتار می‌کند. یا این که یکی از مصادیق تسلیم شدگان (مسلمون) برابر خدای متعال، امام عصر علیه السلام است.

3. امام عصر علیه السلام، بقیه الله

(بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِن کُنتُم مُؤْمِنِینَ وَمَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ)؛
ذخیره الهى براى شما بهتر است؛ اگر مؤمن باشید و من بر شما نگهبان نیستم. (هود، 86)
در حدیثی از امام باقر علیه السلام حکایت شده است که امام عصر علیه السلام هنگام ظهور به کعبه تکیه می‌دهد و 313 یار او گرد می‌آیند. اولین جمله‌ای که آن حضرت می‌فرماید، این است: «بقیه الله خیرلکم ان کنتم مؤمنین، ‌ثم یقول: انا بقیه الله فی ارضه و خلیفته و حجته علیکم فلا یُسلّم علیه مسلم الاّ قال: السلام علیک یا بقیه الله فی ارضه…» (صدوق، همان: ص330؛ اربلی، 1381: ج 3، ‌ص 324).
امام عصر علیه السلام بعد از تلاوت قسمتی از آیه فوق می‌فرماید: ‏«من ذخیره‌ الهی در زمین و جانشین الهی و حجّت او بر شما هستم‏» پس هیچ کس بر او سلام نمی‌کند مگر این که می‌گوید: سلام بر تو‌ای ذخیره الهی در زمین!».
البته روشن است که اصل این آیه کلام حضرت شعیب علیه السلام است (ر.ک: هود، 87 ـ‌84)؛ ولی حضرت شعیب علیه السلام یک قاعده کلی را بیان می‌کند که ذخیره‌ الهی مانند پیامبران الهی برای شما بهتر هستند؛ اگر مؤمن باشید؛. ولی طبق حدیث فوق، امام باقر علیه السلام مفهوم کلی آیه را بر مصداق خاص یا مصداق کامل آن ـ یعنی امام عصر علیه السلام ـ تطبیق کرده است.

4. امام عصر علیه السلام مضطّر است

(أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَءِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلاً مَا تَذَکَّرُونَ)؛
بلکه آیا (معبودان شما بهترند یا) کسى که درمانده را، هنگامى که او را مى‏خواند، اجابت مى‏کند و (گرفتارى) بد را برطرف مى‏سازد و شما را جانشینان (خود یا گذشتگان در) زمین قرار مى‏دهد؟ آیا معبودى با خداست؟ چه اندک متذکّر مى‏شوید» (نمل، 62).
امام صادق علیه السلام فرموده: «نزلت فی القائم من آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم هو والله المضطرّ اذا صلّی فی المقام رکعتین ودعا الله فأجابه و یکشف السوء و یجعله خلیفه فی الأرض (فیض کاشانی، همان: ج 4، ص 71؛ بحرانی، همان: ج 3، ص 208؛ مجلسی، همان: ج 51، ص 48).
در احادیث متعددی از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام حکایت شده است که این آیه در باره قائم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است، هنگامی که ظهور می‌کند و نزد مقام (نزدیک کعبه) دو رکعت نماز می‌گزارد و دعا و تضرّع می‌کند. خدا نیز دعای او را مستجاب می‌فرماید و مشکل برطرف می‌گردد و آن حضرت (ظهور کرده و) خلیفه الهی در زمین می‌شود (ر.ک: مجلسی، همان، ج 51، ص 59).
البته پیش‌تر بیان شد که واژه نزول در این احادیث، به معنای تعیین مصداق است، نه شأن نزول اصطلاحی؛ یعنی مفهوم مضطرّ، شامل هر شخصی است که در اثر مشکلات به اضطرار دچار شود و امام عصر علیه السلام یکی از مصادیق کامل مضطر در زمان غیبت است.
البته در این باره، آیات و روایات متعدد دیگری نیز وجود دارد؛ از جمله ذیل آیه (أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا)؛ «به کسانى که جنگ بر آنان تحمیل شده است، رخصتِ (جهاد) داده شد؛ به سبب این‏که آنان مورد ستم واقع شده‏اند» (حج، 39) که به مظلومان اجازه جنگ می‌دهد. در حدیثی از امام باقر علیه السلام این آیه بر امام عصر علیه السلام و یاران آن حضرت تطبیق شده است (مجلسی، همان: ج 24، ص 227). نیز ذیل آیه 200 آل عمران در روایتی از امام باقر علیه السلام عبارت«رابطوا» را بر ارتباط با امام منتظر تطبیق کرده‌اند (بحرانی، همان: ج1، ص334).
نیز در روایتی از امام علی علیه السلام (فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ)؛ «و در آینده خدا گروهى را مى‏آورد که آنان را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند» (مائده، 54). این آیه بر مهدی علیه السلام تطبیق شده است (قندوزی، 1294: ج3، ص 337).
همچنین ذیل آیه:
(فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِیِّ)؛ «پس انتظار بکشید که به‏زودى خواهید دانست چه کسى اهل راه درست است» (طه، 135).
در روایتی از امام کاظم علیه السلام «صراط سوّی» بر امام عصر علیه السلام تطبیق شده است (بحرانی، همان: ج 3، ص50؛ مجلسی، همان: ج 24، ص150).
و نیز ذیل آیه:
(وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ)؛ «و مى‏خواهیم برکسانى که در زمین مستضعف شده بودند، منّت نهیم و آنان را پیشوایان (زمین) کنیم وآنان را وارثان (آن) قرار دهیم» (قصص‌، 5).
در احادیث متعددی از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام حکایت شده است که امامان علیهم السلام مستضعفون هستند و این آیه، مربوط به صاحب الامر است که در آخر الزمان ظاهر می‌شود و بر جباران پیروز می‌گردد و جهان را پر از عدل و داد می‌کند (بحرانی، همان: ج 3، ص 220، طوسی، همان: ص 184).
روشن است این گونه احادیث، مصداق این آیه را بر می‌شمارد و از باب جری و تطبیق است؛ وگرنه اصل آیه در باره پیروزی بنی اسرائیل بر فرعونیان است؛ اما واژه «نرید» که به صورت مضارع آمده و اراده مستمر الهی را بیان می‌کند، بیان نوعی سنت الهی است که در طول تاریخ جاری است و درهر عصر، مصداق جدیدی دارد و قیام امام عصر علیه السلام از مصادیق کامل آیه است.