نویسنده:محمد جواد مروجی طبسی

محدثان بزرگ شیعه درکتاب های خود، بخشی را به عنوان کتاب «العشره» اختصاص داده اند. آنان دراین بخش به مباحث اخلاقی- اجتماعی از قبیل: حسن معاشرت با یکدیگر، استحباب سلام گفتن، احترام افراد بزرگسال وسالخورده رعایت حق همسایگان وده ها بحث دیگر ازجمله عطسه وآثار تربیتی، اجتماعی وبهداشتی آن اشاره کرده اند.
برخی دیگر، از نگاه دیگری به بحث عطسه پرداخته ودر کتاب های فقهی خود روایات آن را آورده اند؛ مثلاً کلینی به 27 روایت درکتاب شریف کافی ویا میرزای نوری به 32 روایت اشاره کرده اند. واین نیست، مگر به سبب اهمیت دادن معصومان (ع) به این مبحث اخلاقی- اجتماعی، طرح این روایات، نشان آن است که امامان، هم به این ادب اجتماعی پای بند بودند وهم فرهنگ سازی می کردند ودیگران را به رعایت آداب آن تشویق وترغیب می کردند. دراهمیت این ادب اجتماعی همین بس که پیامبر اسلام(ص) کودکی را که پس از عطسه «حمد خدا» راگفته بود، به شدت مورد عنایت قرار داد او را تشویق کرد وبه او فرمود: «بارک الله فیک».
اکنون ما بر آنیم تا دوستان خواننده را با گوشه هایی از آداب اسلامی عطسه آشنا کنیم وروایات مربوط به آن را در اختیار علاقه مندان قرار دهیم.

حکمت عطسه

این روشن است که در دنیا هیچ چیز بدون حکمت نیست؛ چرا که خداوند آنچه را آفریده واستحکام بخشیده، براساس حکمت است؛ اگر چه ما ریشه وعلت آن را ندانیم، وعطسه که یکی از آن ها است وبه یقین حکمت های فراوانی دارد که شاید نتوان به همه آنها رسید، اما در روایات واحادیث اسلامی به برخی از آن ها اشاره شده که تقدیم حضور می داریم:
1. یاد آور نعمت های پروردگار
طبق روایات وارد شده، گاهی بشر از نعمت های الهی غافل می گردد وسپاسگزاری را فراموش می کند، اینجاست که خداوند متعال، عطسه را بر انسان مسلط می کند تا بنده اش را به یاد نعمت های فراموش شده بیندازد وآنان، خدا را حمد و ستایش کنند.
درحدیث وارد شده است که : عطسه از سوی پروردگاراست و آن را در بنده ایجاد می کند که وی نعمت ها را به یاد آورد وخدا را ستایش کند.(1)
همچنین درحدیث آمده است که : خدا برای بندگانش نعمت هایی را در سلامتی بدن واعضاء وجوارحشان قرار داده که گاهی بنده فراموش می کند که خدای را بر آن نعمت ها سپاسگزاری کند واگر چنین شود، خداوند به باد دستور می دهد که دربدن وی جریان پیدا کند وآن گاه از بینی اش بیرون رود تا بنده خدا، خدای را بر آن نعمت ها حمد و ثنا گوید، وهمان حمد وشکر نعمت های فراموش شده است.(2)

ادای حق معصومان (ع)

در روایات واحادیث اسلامی به ادای حق رسول الله واهل بیت گرامی اش نیز اشاره شده که انسان می باید پس ازعطسه، به حمد وثنای الهی پردازد وبر محمد وآل محمد درود بفرستد واین، حقی است که پیامبر (ص) بر امت اسلامی نیز باید این حق را کاملاً رعایت کنند.
ابن ابی عمیر، از برخی یارانش نقل کرده است که شخصی نزد حضرت امام باقر (ع) عطسه کرد و پس از عطسه گفت: «الحمدالله ». آن حضرت برایش دعا نکرد وفرمود: حق ما را کم گذاشت وادا نکرد. سپس فرمود: هر یک از شما عطسه کرد، بگوید: الحمدلله رب العالمین وصلی الله علی محمد و اهل بیته». پس آن مرد فرمایش امام محمد باقر (ع) را بر زبان آورد، آن گاه امام برایش دعا کرد.(3)

آداب عطسه

بی تردید در دیدگاه اسلامی هر یک از اعمال، آداب ویژه ای دارد که رعایت آن بر هر فرد مسلمان لازم است وعطسه، یکی از آن هاست وباید عطسه کننده کیفیت آن را بداند، تا خلاف آداب کاری انجام نداده باشد؛ مثلاًً عطسه کردن نباید به صورت زشت و باصدای بلند و یا به طرف دیگران باشد، که هم موجب بی حرمتی است وهم باعث انتقال بیماری به دیگری می شود.

چگونگی عطسه پیامبر(ص)

بهترین فردی که می تواند این درس اخلاق را به همگان بیاموزد، پیامبر ومعصومان هستند. این پیامبرعظیم الشأن است که هر گاه می خواست عطسه کند، آرام عطسه می کرد وصورت خود را با دستمال ویا شبیه آن می پوشاند. شهید (اول یا ثانی) درکتاب نفیس خود نوشته است:
«حفظ صوته و ستر وجهه بمندیل ونحوه».(4)
ابوبکر حضرمی می گوید: از امام صادق پرسیدم: منظوراین آیه شریفه (ان انکر الاصوات لصوت الحمیر) (5) چیست؟ امام فرمود: مراد، عطسه زشت است.(6)

ستایش خداوند

پیش ازاین گفته شد که چون عطسه حکمت های شناخته وناشناخته ای دارد واز سوی دیگر، فوایدی بی شمار در بردارد؛ از این رو براساس روایات باید پس از عطسه، خداوند را حمد وستایش کنیم.
امام صادق (ع) ضمن حدیثی فرمود:
«فاذا عطس عاطس فی النادی فلیسمع جلسائه الحمد لله…؛(7) هر گاه یکی از شما درانجمنی عطسه کرد، پس حمد و ستایش خدا را به گوش دیگران برساند».

صلوات فرستادن

از دیگر آداب عطسه، این است که پس از عطسه، بر «محمد وآل محمد» درود و صلوات فرستاده شود. طبرسی درمشکاه الانوار می نویسد: مردی درنزد امام صادق (ع) عطسه کرد وگفت: «الحمد الله السلام علی رسول الله». امام صادق (ع) فرمود: این حق خدا وپیامبرش بود که ادا کردی! حق ما چه شد؟ گویا حضرت می خواست با این جمله به وی بفهماند که می باید می گفتی: والسلام علی رسول الله وعلی اله الطیبین.
همچنین ازامام صادق (ع) نقل کردیم که آن حضرت این ادب اسلامی را به فردی حاضر در مجلس خویش که عطسه کرده و پس ازآن چیزی نگفته بود، چنین آموزش داد وفرمود که بگوید: «الحمدالله رب العالیمن و صلی الله علی محمد واهل بیته.» (8)
درمکارم الاخلاق ازاهل بیت (ع) نقل شده است : سزاوار است که انسان اگر عطسه کرد، دست را روی بینی اش گذارد وبگوید: «الحمد الله رب العالمین وصلی الله علی محمد وآله الطاهرین».(9)

دعا برای عطسه کننده

یکی دیگر ازمظاهر بسیار خوب اسلامی که پیامبر ومعصومان (ع) بر آن تکیه ی فراوانی داشتند، تسمیت یا تشمیت عاطس است؛ به این معنی که برای عطسه کننده دعا کنند وجمله معروف «یرحمک الله یا رحمک الله» را به او بگویند. در روایات یان کار خداپسندانه رابه عنوان حقی از حقوق مسلمانان تلقی کرده اند وحتی اگر صدای عطسه را از راه دور شنیدند، باید برایش دعا کنند.
جراح مدائنی از امام صادق (ع) نقل کرده است:
«مسلمان بر برادرش این حق را دارد که هر گاه او را دید، بر او سلام کند واگر بیمار شد، عیادتش بنماید واگرعطسه کرد، به او بگوید: یرحمک الله…» (10)
اسحاق بن یزید ومعمربن أبی بنابی زیاد وابن رئاب گویند: نزد امام صادق (ع) نشسته بودیم که یکی از حضار عطسه کرد .هیچ یکی از حاضران چیزی نگفت. امام فرمود:
«سبحان الله! چرا برایش دعا نکردید(مگر نمی دانید) که حق مسلمان بر مسلمان، آن است که اگر بیمار شد عیادتش کند واگر از او درخواست کرد، پاسخش دهد واگر از دنیا رفت، به تشییع جنازه اش برود و اگر عطسه کرد، برایش دعا کند!؟».(11)
امام صادق (ع) از پیامبر (ص) روایت کرده:
«اذا عطس الرجال فسمتوه ولو کان من وراء جزیره(12)؛ اگر شخصی عطسه کرد، برایش دعا کنید؛ اگر چه از پس جزیره ای باشد.»
طبرسی درمکارم الاخلاق از امیر مؤمنان (ع) روایت کرد که رسول خدا (ص) فرمود:
«ان احدکم لیدع تسمیت اخیه ان عطس، فیطالبه یوم القیامه فیقضی له علیه؛ هر یک از شما که دعا برای برادرش را به هنگام عطسه کردن او را رها کند، اگر روز قیامت آن را مطالبه کند، برای او حقش گرفته خواهد شد».(13)

دعای متقابل

درهیچ دین وآیین مرامی نمی بینید که همانند دین اسلام، این همه سفارش به دعا برای هم کیش خود کرده باشد وبه هر بهانه ای ازمسلمانان خواسته باشد که برای یکدیگر دعا وطلب آمرزش کنند. درمواردی که سفارش به دعای متقابل شده است واز جمله آن ها، دعای پس ازعطسه است . شنوندگان وظیفه دارند تا بلند برای فرد عطسه کننده دعا کنند واین دعا را به گوش او برسانند واو نیز وظیفه دارد که برای آنها دعای متقابل کند.
سعد بن ابی خلف گوید:
«کان ابو جعفر(ع) اذا عطس فقیل له: یرحمک الله. قال: یغفرالله لکم ویرحمکم. واذا عطس عنده انسان قالک یرحمک الله عزو جل (14)؛ سیره وروش امام محمد باقر(ع) این بود که هر گاه عطسه می کرد وبه او گفته می شد: یرحمک الله، حضرت در پاسخ می فرمود: یغفرالله لکم ویرحمکم . واگر کسی نزد آن حضرت عطسه می کرد، امام می فرمود: یرحمک الله عزو جل».

پی نوشت ها :

1-مجمع البحرین، ص308.
2-همان، ص 309؛ مستدرک الوسائل، ج8، ص384.
3-همان، ص655.
4-منیه المرید، ص253.
5-لقمان/19.
6-کافی، ج2، ص656.
7-الجعفریات، ص167.
8-مجمع البحرین، ص655.
9-مکارم الاخلاق، ص355.
10-کافی، ج2، ص653.
11-همان.
12-همان.
13-مستدرک الوسائل، ج8، ص381.
14-کافی، ج1، ص655.

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره83.