نویسنده:محبوبه عظیم زاده آرانی

امام علی (ع) با بازاریان سفارش کرده است:
«یا معشرالتجار، قدموا الاستخاره، وتبرکوا بالسهوله، واقتربوا من المبتاعین، وتزینوا بالحلم، وتناهوا عن الیمین وجانبوا الکذب، وخافوا عن الظلم، وانصفوا المظلومین، ولاتقربوا الربا، واوفوا الکیل والمیزان، ولاتبخسوا الناس اشیاء هم، ولا تعثوا فی الارض مفسدین؛ ای جماعت تاجران! پیش از شروع کسب وکار از خداوند طلب خیر کنید وبا آسان گیری درمعامله ازخداوند برکت جویید، به خریداران نزدیک شوید، به زیور بردباری آراسته شوید، از قسم خوردن بپرهیزید، از دروغ گفتن دوری کنید، از ستم کردن واجحاف بترسید، با مظلمان به انصاف وعدالت رفتار کنید وپیرامون ربا نگردید، وپیمانه و ترازو را کامل کنید وچیزی از حق مردم فرو نگذارید ودرزمین به فساد نکوشید».(1)

دریچه

بازار به معنای خرید وفروش کالا ومیدان داد وستد سوداگران است که به عربی «سوق» گویند. بازار در فرهنگ ومتون اسلامی جایگاه ویژه ای دارد وهمیشه مورد توجه بزرگان اسلام بوده و آنان صلاح وفساد آن را جدای از صلاح و فساد جامعه نمی دانسته اند. چون بازار اجناس مورد نیاز مردم را تهیه می کند ویکی از بزرگ ترین کارهای خدماتی را انجام می دهد، ارزش وقداست خاصی دارد و اگر آلوده به برخی مسائل نمی شد، بدون شک یک عبادت بزرگ به حساب می آمد؛ زیرا قضای حاجت مردم وبرطرف ساختن مشکلات جامعه، از بزرگ ترین عبادات است.
اگر از دید کسب وکار وطلب روزی، به بازار بنگریم، قداست آن بیشتر روشن می گردد؛ زیرا بیکاری و سربار جامعه بودن، ننگ و فساد آور، واشتغال وسربار مردم نبودن، خود یک فضیلت محسوب است .چنان که طبق احادیث، عبادت ده جزء است که یک جزء آن، طلب روزی حلال، دنبال کسب و کار و حلال رفتن وتهیه نان حلال، برای خانواده است. بنابراین می توان عنوان «بهترین عبادت» را به کسب و کار داد.(2)

اهمیت کسب وکار

یکی از پایه های مهم اقتصاد اسلامی، کار است واسلام برای کارهای تولیدی، به ویژه کشاورزی ودامداری و کارهای توزیعی وکسب وتجارت، اهمیت بسیارقائل است ومردم را از بیکاری وتنبلی به شدت نهی کرده است.
از نظراسلام بدترین فرد کسی است که با وجود توانایی برکار، بیکار و سربار جامعه باشد. دراحادیث آمده است: «شر الناس من حمل کله علی الناس؛ بدترین مردم کسی است که سربار دیگران باشد».
الف) قرآن
درقرآن کریم، آیات بسیاری به ما می آموزند که خداوند، جهان را برای انسان مسخر ساخته وبه او نعمت سلامتی وتوانایی کار و عقل و بینش و …عنایت کرده است تا از آنها استفاده کند وبه کار وکوشش بپردازد. آیات متعددی درباره کسب و کار وجود دارد که از آن جمله است:
(الذی جعل لکم الارض مهداً و سلک لکم فیها سبلاً)؛(3) «خداوند زمین را آسایشگاه شما قرار داد وبرای شما (جهت روابط و رفع حوائج ) در آن، راه هایی قرار داده است».
(فاذا قضیت الصلاه فانتشروا فی الارض وابتغوا من فضل الله واذکروا الله کثیراً لعلکم تفلحون)؛ (4) «آن گاه که نماز جمعه پایان یافت، باز در پی کسب وکار خود، در زمین منتشرشوید واز فضل وکرم خدا روزی طلبید وزیاد به یاد خدا باشید؛ شاید رستگار وسعادتمند گردید».
ب) روایات
1. کار، مانند جهاد است
امام صادق(ع) فرمود: «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله؛(5) تلاش کننده برای اداره خانواده و زندگی، مانند مجاهد در راه خداست.»
2. استحباب طلب روزی درصبحگاه
امام موسی بن جعفر(ع) به یکی از اصحاب خود فرمود: «اعذ الی عزک، اغنی السوق؛ (6) صبحگاهان به سوی عزت(کسب) خود حرکت کن، که مقصودم، رفتن به بازار است».(7)
3. تلاش کسب مال حلال، عبادت است
پیامبر اکرم(ص) «العباده سبعون جزء افضلها طلب الحلال؛ (8) عبادت هفتاد جزء است، که برترین آنها به دست آوردن مال حلال است».
4. کسب حلال، شرمندگی ندارد
امام صادق (ع) فرمود: «من لم یستحی من طلب المعاش خفت مؤنته و رخی باله و نعم عیاله؛(9) هر که درکسب روزی شرم نکند، بار زندگی بر او سبک، و خاطر او آسوده، ورفاه نصیب خانواده اش می گردد.»
5. استجابت دعا
امام صادق(ع) فرمود: « من سره ان تستجاب دعوته فلیطیب مکسبه؛ (10) هر که بخواهد دعایش مورد اجابت قرار گیرد، باید کسب خود را پاک و طاهر گرداند».

تجارت

قرآن کریم درباره تجارت می فرماید:
(یا ایها الذین امنوا لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم) ؛(11)
«ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال یکدیگر را به ناحق مخورید، مگر آنکه تجارتی باشدکه هر دو طرف بدان رضایت داده باشید».
امام علی (ع) درباره اهمیت تجارت می فرماید: « تعرضوا للتجارات، فان لکم فیها غنی عما فی ایدی الناس، وان الله عز وجل یحب المحترف الامین؛ (12) به کارهای تجاری بپردازید که آن، شما را از مال دیگران بی نیاز می کند، وخداوند عز و جل پیشه ور درستکار را دوست دارد».
همین طور امام صادق (ع) درمورد ترک کردن تجارت می فرماید: «ترک التجاره ینقص العقل؛ (13) رها کردن تجارت، خرد را می کاهد».
معاذ بن کثیر- جامه فروش- به امام صادق(ع) عرض کرد: من برای خود ثروتی دارم و تصمیم دارم بازار را رها کنم. آن حضرت فرمود:
«اذا یسقط رایک و لا یستعان بک علی شیء ؛ (14) دراین صورت، نظرت از اعتبار می افتد و درهیچ چیز از تو کمک گرفته نمی شود».
از پیامبر اسلام (ص) نقل است که فرمود: « برکت ده بخش است که نه جزء آن در تجارت و یک دهم آن در دامداری است».(15)

تجارت درلغت

تجارت درمعنای لغوی به معنای سوداگری و بازرگانی است. تجارت در اصطلاح فقهی، مبادله مال است به مال. تجارت به لحاظ حکم فقهی، بر پنج قسم است:
1. واجب:
که برای مخارج عیال واولاد باشد. البته مطلق تجارت، واجب کفایی است، به اعتبار آنکه نظام جامعه احتیاج بدان دارد.
2. مستحب: اگر به منظور توسعه درامور زندگی باشد.
3. مباح: اگر برای زیادتی درمال باشد.
4. مکروه: اگر کسب به امور مکروه و ناخوشایند باشد. درمورد کسب های مکروه روایت شده که اسحاق بن عمار می گوید: به حضرت صادق (ع) عرض کردم: پسری دارم که در صددم او را به کسبی بگمارم، از نظر شما چه نوع کسبی بهتر است؟ فرمود:
«از پنج کار او را به دور بدار و به هر کاری خواهی، وی را بگمار: او را به صراف مسپار که صراف از ربا سالم نمی ماند، و شاگرد کفن فروشش مکن که کفن فروش دوست دارد وبا بیفتد ومردم بمیرند، واو را به دکانی که مواد غذایی در آن به فروش می رسد، منه که چنین کسی از احتکار سالم نماند، ودر اختیار قصابش منه که قصاب رحم از دلش بیرون می رود، ودر اختیار برده فروشش مده که پیامبر اکرم(ص) فرمود: بدترین مردم کسانی اند که مردم را می فروشند.
5. حرام: اگر کسب به امور نامشروع باشد، تجارت حرام است؛ مانند: شراب فروشی ومشاغلی که شرعاً وعرفاً ناخوش ونامشروع است.

مستحبات کسب وتجارت

1. مستحب است کسی بین طلوع فجر و طلوع شمس به تجارت نپردازد؛ زیرا پیامبر اکرم(ص) تجارت دراین هنگام را نهی فرموده است.(16) البته از طرفی خوابیدن دراین زمان نیز کراهت دارد. پس بهترین فرصت برای مطالعه، کسب فضایل ومعارف اخلاقی و رشد و نورانیت عقل، همین وقت است.
2. امام صادق (ع) فرمود: « من ذکر الله عز و جل فی الاسواق غفرالله له بعدد اهلها؛(17) کسی که در بازار ذکر خدا گوید، خداوند به عدد اهل بازار، او را مشمول غفران و بخشش خود قرار می دهد».
3. گاهی مشتری درحال گفتگو با فروشنده درباره جنس است که مشتری دیگری از راه می رسد وهمان جنسی را می خواهد که در دست مشتری اول است. دراینجا نباید به مشتری دوم توجه کرد؛ زیرا از پیامبر (ص) نقل شده است که: «صاحب السلعه احق بالسوم؛ (18) کسی که جنس را در دست دارد، سزاوارتر است درمورد جنس خود تصمیم بگیرد».
4. مستحب است معاملله ای که انجام می گیرد، سود آور ودارای منافع باشد.
5. مستحب است صاحب جنس، اجناس خود را برای ایجاد رغبت وجلب نظر مشتریان تزئین نکند.
شهید ثانی در آداب تجارت می فرمایند: اگر قصد فروشنده از این عمل فریب و ترغیب جاهل نباشد، مثلاًً از نظر عرف، اجناس مزین مطلوب باشد، در این صورت تزئین جنس اشکالی وایرادی ندارد.(19)
6. اگر کسب وکار و زندگی کسی شیرین است، مستحب است که دیگران پنهان کند؛ زیرا از روحیات باطنی مردم خبر نداریم، اگر کسی ضرری نرساند، سودی نخواهد رساند(20)
7. مستحب است معاملات نسیه ای، دردفتری ثبت گردد.(21)

پی نوشت ها :

1-بحار الانوار، ج54، ص100.
2-بازار سالم، نقش بازار درجامعه اسلامی، عباس رحیمی، ص 11، نصر، قم، 1380ش.
3-مؤمن/61.
4-جمعه/10.
5-الفروع من الکافی، ج5، ص88.
6-وسائل الشیعه، ج12، ص4.
7-اخلاق دربازار، حسن صنعتکار، ص37-39، بوستان کتاب، قم، 1386ش.
8-وسائل الشیعه، ج12، ص11.
9-بحار الانوار، ج103، ص7.
10-وسائل الشیعه، ج4، باب دعا.
11-نساء/ 29.
12-وسائل الشیعه، ج12، ص4.
13-الفروع من الکافی، ج5، ص148، ح1.
14-همان، ح 10.
15-بحار الانوار، ج 103، ص4.
16-وسائل الشیعه، ج12، ص295.
17-همان، ص303.
18-همان، ص295.
19-شرح لمعه، قسمت آداب تجارت.
20-وسائل الشیعه، ج12، ص336.
21-اخلاق د ربازار، ص63-73.

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره83.