نویسنده: زهره فریدونی

فوم
نام فارسی: سیر
نام عربی: ثوم؛ تریاق الفقراء
نام انگلیسی: Gralik
نام علمی: Allium sativum
نام تیره: Liliaceae
اشارات قرآنی: بقره/ 61

سیر در تفاسیر
سیر است و برخی نیز آن را گندم دانسته اند. (1)

سیر در روایات
امام باقر (علیه السلام): ما حتماً سیر، پیاز و تره می خوریم. (2)

مشخصات گیاه سیر
سیر گیاهی است علفی، دارای ساقه ای به ارتفاع بیست تا چهل سانتی متر و یا کمی بیشتر. بولبِ آن، که قسمت زیرزمینی و متورم گیاه را تشکیل می دهد، مرکب از پنج تا ده قطعه متورم است که در غشاهای نازک و ظریف به رنگ خاکستری مایل به سفید محصور است. بخش مورد استفاده این گیاه برگ و به خصوص بولب آن است. (3)

خواص و کاربرد سیر
سیر در طب و داروسازی کاربرد فراوانی دارد. این گیاه حاوی ویتامین C و B بوده، ضدعفونی کننده دستگاه گوارش و تنفس است، لذا در بیماریهای ریوی و سیاه سرفه اثر شگفت انگیزی دارد. سیر اشتهاآور است و فشار خون را به طور ثابت پایین می آورد. سیر خون غلیظ را رقیق کرده و پادزهری برای سموم به شمار می آید و به همین دلیل در معالجه رماتیسم اثر قابل توجهی دارد. سیر تقویت کننده حافظه و عضلات قلب است و خاصیت میکروب کشی قوی داشته، دستگاه گوارش و مجاری ادرار را ضد عفونی می کند. برای از بین بردن زگیل، سیر پخته را روی آن می گذارند. (4) سیر لثه ها را محکم کرده، جرم مینای دندان را پاک می کند. همچنین بر تورم اندام ها و واریس و بواسیر اثری معجزه آور دارد. (5) سیر را به علت خواص دارویی آن همه می شناسند و به دلیل فراوانی و قابل دسترس بودن، آن را تریاق الفقرا ( پادزهری برای فقیران ) نامیده اند. در صورت دسترسی نداشتن به آنتی بیوتیک های معمولی، عصاره سیر برای پیشگیری از عفونت باکتری ها و چرکی شدن زخم ها بهترین جایگزین است. (6)

یقطین
نام فارسی: کدو
نام عربی: یقطین، دبّاء، قرع، قرعه
نام انگلیسی: Calabasse, Gourd
نام علمی: Lagenaria vulgaris
نام تیره: Cucurbitaceae
اشارات قرآنی: صافات/146

کدو در تفاسیر
گیاه کدو است و گفت شده هر گیاهی است که ساقه ندارد و رونده است. (7) برخی نیز گفته اند منظور انجیر یا موز است ولی نظر اکثریت این است که یقطین همان کدوست. (8) کدوست که دارای برگ های پهن و مسطحی است و خداوند آن را بالای سر حضرت یونس (علیه السلام) رویاند تا برگ های آن سایبانی برای وی باشد. (9)

کدو در روایات
از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمودند: کدو بخورید، زیرا هر کس کدو بخورد اخلاقش نیکو و صورتش شاداب می گردد و کدو غذای من و پیامبران پیش از من است. (10)
و نیز فرمودند: کدو بخورید، زیرا اگر گیاهی سبک تر و سریع الهضم تر از کدو وجود داشت، خداوند آن را برای برادرم یونس می رویاند. (11)

مشخصات گیاه کدو
گیاهی است علفی، بزرگ، یک ساله، دارای پیچک و ساقه های خزنده، که برگ های آن پنجه های منفرد بر روی ساقه است. برگ های این گیاه بزرگ و پوشیده از کرک است. میوه آن بزرگ و گلابی شکل است و محتوای دانه های متعدد است. (12)

خواص و کاربرد کدو
کدو یکی از سبزیجاتی است که هضم آسانی دارد وبه هضم غذاها نیز کمک می کند. کدو مسکّن، ملیّن و مدر است و قلب و مجاری ادرار را از سموم و مواد مضر پاک کرده، برای التهابات آن ها بسیار مفید است. کدو مشکلات گوارشی و بی خوابی را مرتفع می سازد و حافظه و ذهن را تقویت می کند. عصاره میوه آن برای درمان سوختگی و التهابات پوستی مفید است. (13) کدو برای درمان بیماری قند و چربی خون بالا مؤثر است و به دلیل اینکه کالری کمی دارد مصرف آن به افرادی که تمایل به لاغر شدن دارند پیشنهاد می شود. جوشانده آب کدو در تسکین دندان درد تأثیر زیادی دارد. در گذشته از آب میوه خام آن برای پایین آوردن تب استفاده می کردند. (14) کدو شامل پکتین، ویتامین b، ویتامین c، کلسیم، فسفر، آهن، پتاسیم و ید است و روغن تخم آن سردرد را برطرف می کند. (15)

عدس
نام فارسی: عدس
نام عربی: عدس
نام انگلیسی: Lentil
نام علمی: Lend culinaris
نام تیره: Legoninosa
اشارات قرآنی، بقره/ 61

عدس در تفاسیر
منظور از عدس همان گیاه معروف است. (16)

عدس در روایات
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمودند: خوردن عدس موجب رقت قلب و زیاد شدن خون می شود. (17)

مشخصات گیاه عدس
گیاهی است علفی به ارتفاع بیست تا پنجاه متر، که دارای برگچه هایی به درازای یک تا دو سانتی متر و پهنای سه تا هشت میلی متر است. رنگ دانه عدس برحسب نژادهای مختلف آن ممکن است مایل به زرد، مایل به قرمز قهوه ای و مایل به خاکستری و یا تیره باشد. (18)

خواص و کاربرد عدس
عدس یک ماده غذایی گیاهی است که سرشار از پروتئین، ویتامین ها و املاح معدنی مانند کلسیم، آهن و فسفر است و می توان گفت غذایی کامل است. عدس برای کم خونی و کمبود کلسیم مفید است ولی موجب نفخ می گردد. (19) عدس ماده ای مدرّ و مسهلی ملایم است و از خمیر آن برای معالجه آبله مرغان و آبله و جوش های پوستی استفاده می شود. (20) مصرف عدس با سرکه موجب می شود نفخی که از خوردن آن ایجاد می شود از بین برود. گرچه سوخته ی دانه ی عدس دندان ها را سفید می کند. آرد آن خاصیت نرم کننده داشته و ضماد آن برای درمان التهابات پوستی مفید است. برخی افراد گیاه خوار از عدس به جای گوشت استفاده کرده و آن را ” گوشت گیاهی ” نامیده اند. (21)

طلح
نام فارسی: موز
نام عربی: طلح، شجره الموز
نام انگلیسی: Banana
نام علمی: Musa Paradisiacal
نام تیره: Musaceae
اشارات قرآنی: واقعه/29

موز در تفاسیر
منظور موز است و گفته شده درختی است که سایه ای خنک و مرطوب دارد و برخی گفته اند درخت ام غیلان است که بویی خوش و منظره ای زیبا دارد.(22)

مشخصات گیاه موز
گیاهی است چند ساله، علفی و بزرگ، شبیه درختچه، ولی ساقه های آن علفی است، با برگ های بزرگ که طول آن ها تا چند متر می رسند و قسمت تحتانی آن ها لوله شده و داخل یکدیگر پیچیده و تشکیل یک نوع ساقه کلفت را می دهند، که در حقیقت دنباله تحتانی برگ های به هم پیچیده است. پهنای برگ های آن به عرض پنج تا سی سانتی متر است و برگ ها به طور گروهی در انتهای تنه برگی گیاه چتر می زنند. (23) میرحیدر (24)، زرگری (25)، علی الله (26) و طلاس (27)، طلح را موز معنی کرده اند و نام علمی آن راMusa Sapienlum یا M. Paradisiace ازMusaceae نوشته اند و فاروقی (28) نام علمی آن را Scacia species از Leguminosae ذکر کرده، و نام فارسی آن را اقاقیا نوشته است. اکبرزاده (29) نیز نام آن را شجرالموز معنی کرده ولی نام علمی آن را Acacia raddiana از Legominosae نوشته است.

خواص و کاربرد موز
موز میوه ای است با طعم شیرین و مطبوع که در رشد و نمو بدن و برقراری تعادل عصبی تأثیر فراوانی دارد. برای درمان ضعف قوا، مصرف روزانه آن به صورت مخلوط با عسل توصیه شده است ولی به علت دارا بودن مقدار زیاد قند و هیدرات های کربن، برای مبتلایان به بیماری قند مناسب نیست. موز ارزش غذایی زیادی دارد و حتی آن را از سیب زمینی و گوشت مغذی تر می دانند و مصرف آن به افرادی که کارهای فکری و بدنی دارند و نیز برای کودکان و افراد مسن توصیه شده است. (30) موز تقویت کننده نیروی جنس و خون ساز است. این میوه دارای مقدار قابل توجهی املاح کلسیم، فسفر، پتاسیم و منیزیم است و در تأمین مواد معدنی مورد نیاز بدن نقش عمده ای دارد. موز دارای ویتامین و ویتامین های گروه B می باشد. (31) خوردن میوه خام موز، موجب ایجاد ورم قولون ( کولیت ) می شود. موز ملین بوده و موجب چاقی می شود. از سوزاندن شاخ و برگ خشک شده آن خاکستری به دست می آید که جای صابون کاربرد دارد و با آن لباس می شستند. از این خاکستر می توان قلیا و تیزاب صابون درست کرد. (32)

قثاء
نام فارسی: خیار
نام انگلیسی: Cucumber
نام علمی: Cucumis sativus
نام تیره: Cucurbitaceae
اشارات قرآنی: بقره/61

خیار در تفاسیر
قثاء همان خیار است. (33)

خیار در روایات
امام جعفر صادق (علیه السلام): خیار را از انتهای آن بخورید زیرا فواید زیادی در آن است. (34)
و از ایشان نقل شده: پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خیار را با خرما و یا با نمک می خوردند. (35)

مشخصات گیاه خیار
گیاهی علفی، دارای ساقه خوابیده و پوشیده از تارهای خشن و برگ های بزرگ است. بوته خیار دارای پیچک، گل هایی به رنگ زرد و میوه ای سبز رنگ است. این گیاه تک پایه است و اندازه میوه آن در نژادهای مختلف متفاوت است. (36)

خواص و کاربرد خیار
خیار کالری اندک و مقدار کمی کربوهیدرات، پروتئین و املاح معدنی دارد. به دلیل مقدار کم مواد قندی در آن، برای بیماران دیابتی و افراد مبتلا به فشار خون بالا مفید است. موجب رویش موها شده و سموم را از بدن دفع می کند. مالیدن خیار به صورت برای از بین بردن چین و چروک های کم عمق پوست صورت و حفظ زیبایی آن سودمند است. (37)
خوردن، بوییدن، و مالیدن گوشت خیار بر پیشانی برای رفع سردرد مفید است و ریختن آب آن در بینی و بوییدن آن برای رفع گرفتگی، بی حوصلگی و کم خونی مفید است. خیار برای از بین بردن ضعف پس از اسهال بسیار مؤثر بوده و جوشانده پوست آن برای درمان یرقان مفید است. نوشیدن آب خیار موجب تسکین التهاب و حرارت صفرا و خون و التهاب معده و رفع تشنگی و پاک کردن کبد و از بین بردن سنگ کلیه ها می شود. خوردن خیار برای افرادی که دستگاه گوارش و به خصوص معده ضعیفی دارند موجب نفخ معده و درد آن می شود. (38) خیار در صنعت بهداشتی آرایشی و ساخت کرم ها و لوسیون های پوست استفاده می شود. (39)

خردل
نام فارسی: خردل سیاه
نام عربی: خردل اسود
نام انگلیسی: Blak mustard
نام علمی: Brassica nigra
نام تیره:Brassicaceae
اشارات قرآنی: انبیاء/47؛ لقمان/16

خردل در تفاسیر
در این آیات خردل به خاطر کوچک و ریز بودن دانه اش، برای مثال زدن آمده است. (40)

مشخصات گیاه خردل
گیاهی است علفی و یک ساله به ارتفاع نیم تا یک و نیم متر. ساقه این گیاه سبز مایل به آبی است و قسمت های تحتانی گیاه نیز پوشیده از کرک است. گل های آن به رنگ زرد و دارای بویی مخصوص ( بوی کومارین ) است، به طوری که در زمانی که گیاه گل دارد، از کنار مزرعه کشت آن بوی ناراحت کننده ای به مشام می رسد. میوه این گیاه به طور یک و نیم تا دو و نیم سانتی متر است. قسمت مورد استفاده این گیاه دانه های آن است که ابتدا کمی طعم تلخی می دهد ولی بعداً تند و سوزاننده می شود. دانه خردل با قرار گرفتن در آب متورم شده و ایجاد لعاب می کند. (41)

خواص و کاربرد خردل
طبیعت این گیاه گرم و خنک است و برای درد طحال و آب ریزش از دهان و درد مفاصل و سیاتیک مفید است. (42) دانه این گیاه برای رفع یبوست هایی با منشأ ضعف عملکرد روده در اشخاص فلج یا مسن، استفاده می شود. این دانه ها مقوی معده، تهوع آور و ملین و نیرو دهنده هستند، ولی مقدار مصرف آن بایستی بسیار محدود باشد زیرا مصرف بیش از اندازه این گیاه ایجاد مسمومیت می کند و به خاطر ایجاد حالت لعاب در بدن، ممکن است دانه ها در حجم زیاد به هم چسبیده و توده ای شده و مشکل ایجاد کنند. ارزش درمانی دانه خردل سیاه در استعمال خارجی به مراتب بیشتر از مصارف داخلی است و از گرد دانه آن برای تسکین دردهای عصبی، رماتیسمی، سیاتیک و رفع خفگی استفاده می شود. از این گرد در مواردی که هدف انحراف جریان خون از اعضای داخلی بدن که التهاب دارند به نواحی سطحی باشد استفاده کرده و با ایجاد قرمزی در پوست خون را به نواحی زیرین پوست می رسانند. (43) روغن حاصل از دانه های این گیاه در صنعت صابون سازی و ساخت مواد موبر استفاده می شود. (44)

زنجبیل
نام فارسی: زنجبیل
نام عربی: زنجبیل
نام انگلیسی: Ginger
نام علمی:Zingiber officinale
نام تیره:Zingiberaceae
اشارات قرآنی: انسان /17

زنجبیل در تفاسیر
نام زنجبیل (45) و به خاطر بوی خوش آن در این آیه آمده است. اعراب گیاه زنجبیل را دوست داشتند و آن را با نوشیدنی خود می آمیختند و با خوردن آن گزش و داغی روی زبان حس می کردند که برای آن ها لذت بخش بود. (46)

مشخصات گیاه زنجبیل
گیاهی است دارای ریزوم غده ای ناهموار و منشعب که در هر سال از آن سه تا چهار ساقه ی یک ساله به ارتفاع سی سانتی متر یا یک متر خارج می شود به گونه ای که درمجموع، گیاه، ظاهری شبیه نی پیدا می کند. برگ های این گیاه متناوب، دراز و نوک تیز هستند. بخش مورد استفاده این گیاه ریزوم آن است که دارای ماده ای معطر است. پس از پژمرده شدن قسمت هوایی گیاه، ریزوم آن را از زمین خارج کرده، پس از شستشو و برداشتن سطح خارجی ریزم ها، آن را خشک کرده مورد استفاده قرار می دهند. (47)

خواص و کاربرد زنجبیل
زنجبیل گیاهی است بومی مناطق گرمسیر که به عنوان ادویه در غذاها و مرباها استفاده می شود و دارای طعمی سوزنده و تلخ است. زنجبیل مقوی معده، ضد نفخ و دل درد بوده، برای رفع سردی بسیار مؤثر است. از این گیاه در درمان سنگ کلیه نیز استفاده می شود. (48) جوشانده زنجبیل برای سرماخوردگی و سرفه مفید است و مخلوط آن با چای و شیر، دهان را معطر می سازد. زنجبیل داروی مؤثری در درمان درد مفاصل و بواسیر است و سموم را از بدن دفع کرده، حافظه را تقویت می کند. (49) این گیاه دارای خاصیت ضد انعقاد خون است و حتی از سیر و پیاز که از ضد انعقادهای معروف هستند مؤثرتر و نیرومندتر است ( سیر و پیاز بر روی فعالیت سلول های خونی که درترکیب ماده ای به نام ترومبوکسان (50) که عامل چسبندگی پلاتلت های (51) خون به یکدیگر است مؤثر هستند . (52))

منّ
نام فارسی: ترنجبین
نام عربی: من
نام انگلیسی: Manne de Alhagi
نام علمی: Alhagi maurorum
نام تیره: Legominosae
اشارات قرآنی: بقره/57؛ اعراف/160؛ طه/80

ترنجبین در تفاسیر
منظور ترنجبین است که از درخت گرفته می شود. (53) برای مَنّ وجوهی نقل شده است(54): الف- همان منّ معروف ( ترنجبین ) ب- صمغی که بر درخت می نشیند. ج- همه نعمت هایی که خداوند به انسان داده. د- نوعی نان.

مشخصات گیاه ترنجبین
گیاهی است پرشاخه، دارای ساقه های خاردار و برگ های ساده کوچک که میوه ای بندبند با ظاهری منظم دارد. این گیاه یک ماده قندی به نام ترنجبین که در واقع نوعی « مان » (55) به شمار می آید به خارج ترشح می کند که «Manne de Alhagi » نام دارد. معمولاً برای به دست آوردن ترنجبین، ساقه های خشک شده گیاه را که این ماده به صورت قطراتی خشک شده بر آن قرار دارد جمع آوری کرده و برروی پارچه ای تکان می دهند. به این ترتیب، ترشحات خشک شده گیاه، به صورت قطعاتی بسیار کوچک به دست می آید که به همین شکل به بازار عرضه می شود. (56) ترنجبین در حقیقت معرب « ترنگبین » است که در فارسی معمول می باشد. (57)

خواص و کاربرد ترنجبین
طبیعت ترنجبین گرم و تر است. ملین و مسهل صفرا بوده و در مورد سرفه، درد سینه، تسکین عطش و تب های گرم مؤثر است. خوردن ترنجبین به همراه آب زیره برای دفع صدای شکم که با تب خفیف توأم است بسیار مفید است. خوردن آن برای بیماران مبتلا به حصبه، اسهال خونی، بواسیر و آبله جایز نیست. (58) ترنجبین به دلیل دارا بودن مقدار قابل توجهی ویتامین و کلسیم برای معالجه و پیشگیری از نرمی استخوان اثری نیکو دارد. از آن برای شیرین کردن داروها استفاده می شود و شیرینی آن نه تنها برای دندان ها مضر نیست بلکه از پوسیدگی آن ها جلوگیری می کند. خوردن یک لیوان شیر که با کمی ترنجبین شیرین شده است به عنوان صبحانه در فصل زمستان موجب در امان ماندن از سرماخوردگی می شود. (59)

کافور
نام فارسی: کافور
نام عربی: کافور
نام انگلیسی: Camphor
نام علمی: Cinnamomum camphora
نام تیره: Lauraceae
اشارات قرآنی: انسان /5

کافور در تفاسیر
منظور همان کافور معروف است و به خاطر سردی و بوی خوش آن مورد مثال واقع شده است(60). برخی گفته اند نام چشمه ای است در بهشت و نیز گفته اند منظور کافور است اما از نوع بهشتی آن. (61)

کافور در روایات
امام صادق (علیه السلام): کافور عطری است برای میت. (62)

مشخصات گیاه کافور
کافور درختی است بسیار زیبا و دارای برگ های سبز دائمی که ارتفاع آن در نواحی مساعد به چهل الی پنجاه متر و قطر تنه آن به دو متر می رسد. درخت کافور دارای تنه ای استوانه ای و شاخه های متعدد به خصوص در قسمت انتهایی ساقه است و برگ های آن متناوب، بیضوی نوک تیز با کناره موجدار، نسبتاً چرمی و به رنگ شفاف در سطح فوقانی و دارای بوی مخصوص ( پس از مالش دادن برگ ها ) است. درهمه اعضای درخت کافور، سلول های ترشح کننده مخصوصی است که محتوی نوعی اسانس است که از اکسیده شدن قسمتی از این اسانس، کافور به دست می آید. (63)

خواص و کاربرد کافور
کافور ماده ای است توده ای و بی رنگ و شفاف ( سفید صدفی )، با ناخن خط برمی دارد و قابلیت خرد شدن و تبدیل شدن به ذرات کوچک دارد. بوی آن قوی، نافذ و مشخص، و طعم آن گرم و سوزاننده است. کافور دارای مصارف درمانی زیادی است و به عنوان محرک مراکز عصبی، حرکتی و تنفسی استفاده می شود. در موارد نارسایی میوکارد(64) قلب، موجب تنظیم ضربان قلب و افزایش دامنه نوسان آن می شود. کافور اثر ضد عفونی کنندگی ضعیفی دارد و به همین دلیل در استعمال خارجی به عنوان ضدعفونی کننده و همچنین برطرف کننده خارش های پوستی کاربرد دارد. (65) درخت کافوریک درخت زینتی است و جوشانده برگ های آن برای درمان صرع به کار می رود. از کافور در درمان مشکلات گوارشی و تقویت قلب و دستگاه گردش خون استفاده می شود و اجساد مردگان را با آن شستشو می دهند. (66)
فاروقی در کتاب گیاهان در قرآن، کافور را حنا دانسته و در تأیید این نظر خود دلایلی عنوان نموده است. (67)

اثل
نام فارسی: گز
نام عربی: طرفاء، اثل، شجره العذبه
نام انگلیسی: French tamarisk
نام علمی: Tamarix gallika
نام تیره: Tamaricaceae
اشارات قرآنی: سبأ/16

گز در تفاسیر
منظور از گز طرفاء، ( گز ) است و گفته شده شبیه آن و کمی بزرگ تر و بدون میوه است. (68)

مشخصات گیاه گز
درختچه ای است زیبا و دارای برگ هایی به رنگ سبز نسبتاً مات، باریک، نوک تیز و به هم فشرده است. پوست شاخه های باریک و کوتاه آن به رنگ مایل به قرمز بوده و روی آن ها گل هایی کوچک و به هم فشرده و به صورت سنبله هایی دراز وجود دارد. میوه این گیاه پوشینه و بیضوی شکل است. از این گیاه در اثر گزش حشره ای به نام «Coccus manniparus » نوعی ماده یا صمغ به نام گزنگبین ترشح می شود. (69)
فاروقی (70) و اکبرزاده (71) نام علمی « اثل » را Tamarix aphylla و علی الله (72) نیز آن را T. arabica نوشته اند.

خواص و کاربرد گز
پوست این درختچه و گونه های مختلف آن به علت داشتن تانن فراوان، اثر قابض دارد. علاوه بر اینکه مدر بوده، اشتهاآور و مقوی است. در گذشته اعراب، از شیره تغلیظ شده این گیاه به عنوان بند آورنده خون استفاده می کردند. خاکستر حاصل از سوزندان این گیاه در بهبود سوختگی کاربرد دارد. (73) از گزنگبین حاصل از این گیاه به عنوان مرهم سینه و نیز برای شیرین کردن داروها استفاده می شود. (74) غرغره های جوشانده برگ های آن برای رفع درد دندان ها مفید است و برگ و میوه آن اسهال را متوقف می سازد. از چوب این گیاه برای ساختن منازل و مساجد و زغال چوب استفاده می شود. جنس منبر حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز از چوب گز بوده است. (75)

خمط
نام فارسی: درخت مسواک، چوج
نام عربی: شجره السواک، اراک
نام انگلیسی: Arak tree, Mustard tree, Tooth brush tree
نام علمی: Salvadora persica
نام تیره: Salvadoraceae
اشارات قرآنی، سبأ/ 16

درخت مسواک در تفاسیر
خمط درخت اراک است و یا هر درختی که خار داشته باشد و نتوان میوه آن را خورد و برخی گفته اند أثل است. (76)

مشخصات گیاه مسواک
درختچه ای است همیشه سبز، پرشاخه و دارای چوب نرم به رنگ مایل به سفید است. این گیاه شاخه های فراوانی دارد که به سمت پایین خمیده اند. پوست این شاخه ها شفاف و تقریباً سفیدرنگ، با خطوطی ظریف است. برگ های آن بیضوی نوک تیز و گل ها به رنگ زرد مایل به خاکستری به صورت مجتمع بر روی محوری واقع در کناره برگ ها و یا در قسمت انتهایی شاخه ها، به صورت پانیکول می باشند. میوه آن گوشتی، سفت و کوچک به قطر سه میلی متر است، که رسیده آن به رنگ قرمز است. برگ، میوه، دانه و پوست و ریشه این گیاه مصارف درمانی دارند. (77)

خواص و کاربرد درخت مسواک
در عربستان از ریشه و شاخه این گیاه به عنوان مسواک استفاده می شود و اخیراً توجه صنایع بهداشتی اروپایی و امریکایی به استفاده از عصاره چوب این گیاه در ساخت خمیر دندان جلب شده است، زیرا آن ها دریافته اند که این عصاره محتوی نمک ها و رزین هایی است که برای تمیز و براق کردن دندان ها مؤثر است. میوه این گیاه خوراکی است و طعم روغن خردل دارد و به همین خاطر گاهی این درخت را به انگلیسی «Mustard tree» می نامند. (78) طعم این میوه شیرین است و اشتهاآور و مقوی معده است و تقویت کننده قوای جنسی است. برگ های آن قابض، مدر، تسکین دهنده درد و ضد انگل است. از برگ های اراک برای درمان بواسیر، جرب و رفع التهاب استفاده می شود و دانه آن مسهل، مقوی کبد و مدر است. اگر له شده پوست ریشه این گیاه با پوست تماس پیدا کند، ایجاد تاول می کند. پزشکان هندی از جوشانده پوست ساقه این گیاه در درمان تب های خفیف و به عنوان نیرو دهنده استفاده می کنند. (79) عصاره برگ درخت مسواک در درمان کمبود ویتامینc مؤثر است. (80)

سدر
نام فارسی: سدر، کنار
نام عربی: السدر، شجره النبق
نام انگلیسی: Nabak tree
نام علمی: Zizyphus spina Christi
نام تیره: Rhamnaceae
اشارات قرآنی: سبأ/16؛ نجم/16؛ واقعه/28

سدر در تفاسیر
سدر درخت نبق ( یا کنار ) است و مخضود یعنی درختی که خارهای آن کنده شده باشد. (81)

سدر در روایات
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) موی خود را با سدر می شستند و به دیگران نیز آن را توصیه می کردند. (82)

مشخصات گیاه سدر
درختی است به ارتفاع پنج تا هشت متر، همیشه سبز و با تاجی تقریباً کروی و گاهی درختچه ای، دارای شاخه های بلند و واگرا به رنگ سفید خاکستری، برگ های این گیاه پهن و بیضوی است و میوه های این گیاه، کروی، زرد رنگ و به قطر ده تا پانزده میلی متر.
علی الله (83)، اکبر زاده(84)، طلاس(85) و زاهدی (86)، نام علمی سدر را Zizyphus spina christi از تیره Rhamnaceae بیان کرده اند. در حالی که فاروقی (87) سدر را Cedrus libani از تیره Pinaceaeدانسته و دلایل خود را ذکر نموده است.

خواص و کاربرد سدر
میوه سدر در رشد و نمو مؤثر است و دارای مقدار قابل توجهی ویتامین c است. این میوه مسهل بوده و استفاده از آن برای از بین بردن بوی بد دهان مناسب است. میوه سدر، خون را تصفیه کرده و در درمان التهابات کاربرد دارد.(88)

زقوم
نام فارسی: زقوم
نام عربی: زقوم، رجله ابلیس
نام انگلیسی: Euphorbia
نام علمی: Euphorbia resinifera
نام تیره:Euphorbiaceae
اشارات قرآنی: اسراء/ 60؛ صافات/ 62؛ دخان/43

زقوم در تفاسیر
در تفاسیر آمده است که زقوم درختی است که میوه ای بسیار تلخ و بدبو دارد و در آتش جهنم وجود دارد و غذایی تلخ و کشنده است که جهنمیان از آن می خورند. (89) این گیاه درختی است با برگ های کوچک و بدبو و شیره ای که در صورت تماس با بدن، آن را متورم می سازد. این گیاه در تهامه و سرزمین های بی آب و علف می روید. (90)

مشخصات گیاه زقوم
زقوم قرآن، گیاهی است از خانواده فرفیون که همه آن ها طعمی تلخ و شیره ای سمی دارند. از ویژگی های این گیاه این است که موجب قرمزی چشم، اشک، آب ریزش بینی و گاهی خونریزی و ترشح بزاق فراوان در دهان می شود و افرادی که مدتی با آن سروکار داشته باشند، دچار سردردهای شدید، سرگیجه و حتی سرسام و جنون می شوند. رزینفرا توکسین ماده ای حساسیت زا در فرفیون صمغی است که به رغم خوراکی بودن این گیاه، آن را به غذایی خطرناک که در بدن ایجاد سوزش می نماید تبدیل می کند. در گذشته از این گیاه، آن را به غذایی خطرناک که در بدن ایجاد سوزش می نماید تبدیل می کند. در گذشته از این گیاه به عنوان داروی محرک پوست استفاده می کردند. در تهامه حجاز چند گونه از فرفیون که کاکتوس مانند هستند می روید ولی هیچ یک از آن ها را زقوم نمی نامند و « رجله ابلیس » خوانده می شوند. همه فرفیون ها و به ویژه کاکتوس ها به زقومی که در قرآن توصیف شده است شبیهند. به این معنی که گیاهی سمی و خاردار هستند و میوه هایی اندک دارند که خوردن آن ها با احساس ناراحتی شدید و سوزش در بدن همراه است. فاروقی با توجه به اوصافی که از زقوم در قرآن آمده است فرفیون مراکشی را شبیه ترین به آن می داند. (91)
اما در کتب گیاهان دارویی، گیاه زقوم در زبان عرب را «Elaengnus angustifolia» از خانواده سنجد با نام انگلیسی «Oleaster» و «Oil tree» می دانند که نام های دیگر آن در زبان عربی، نقد یا بل می باشد و نام عربی « Euphorbia resinifera» را « شوله بیضا » دانسته اند. (92)

ضریع
نام عربی: ضریع، شبرق
نام علمی: convolvulus hystirix
نام تیره: convolvulaceae
اشارات قرآنی: غاشیه/6

ضریع در تفاسیر
ضریع نوعی خار است که به آن شبرق هم گفته می شود و اهل حجاز به خشک شده گیاه شبرق، ضریع می گویند و بدترین و تهوع آورترین گیاه است، به گونه ای که هیچ حیوانی ( برای خوردن ) به آن نزدیک نمی شود. از ابن عباس نقل شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ضریع را چیزی دانسته اند که در آتش است و از زهر تلخ تر و از مردار بدبوتر و از آتش سوزاننده تر است. (93)
همچنین گفته شده ضریع گیاهی است دارای خار که به زمین چسبیده است و قریش به تازه آن شبرق و به خشک شده آن ضریع می گویند که هیچ حیوان و چهارپایی به آن نزدیک نمی شود و سمی کشنده دارد و بدترین گیاه و ناگوارترین غذاست. از ابن عباس نقل شده که ضریع چیزی است که از دریا بیرون می افتد. (94)

مشخصات گیاه ضریع
در مورد اینکه ضریع چه گیاهی است نظرات مختلفی مطرح کرده اند و برخی از دانشمندان آن را گیاهی سرخ رنگ دانسته اند که از دریا بیرون می افتد که تلویحاً به جلبک ها اشاره دارد که ژلاتینی از نوع پلی ساخارین داشته ولی خاصیت غذایی ندارند. برخی نیز آن را میوه تلخ حنظل دانسته اند. (95)
در کتب گیاهی و گیاهان دارویی مورد مطالعه، نامی از ضریع آورده نشده است و تنها قهرمان و اخوت در کتاب « تطبیق نام های کهن گیاهان دارویی با نام های علمی » نام علمی فوق و یا نام علمی «Ononis antiguorum» را برای آن ذکر کرده اند. (96)

پی‌نوشت‌ها:

1- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص 425؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج1، ص 190.
2- محدث نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج16، ص 431.
3- عل زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ص 618.
4- غیاث الدین جزایری، زبان خوراکیها، ج2، ص 144- 145.
5- رضا پاک نژاد، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج9، ص 210
6- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 84.
7- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 716
8- محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج16، ص 128
9- محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج17، ص 165.
10-محمد باقر مجلسی، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار (علیه السلام)، ج63، ص 229؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج16، ص 425.
11- محدث نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج16، ص 427؛ محمد باقر مجلسی، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار (علیهم السلام)، ج59، ص 297.
12- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ص 421.
13- محمد ابراهیم علی الله، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 169.
14- غیاث الدین جزایری، زبان خوراکیها، ج2، ص 252.
15- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 94.
16- محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج1، 427؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج1، ص 277.
17- کلینی، الکافی، ج6، ص 343.
18- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ص 62.
19- محمد ابراهیم علی الله، معجم باسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 45.
20- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 80.
21-غیاث الدین جزایری، زبان خوراکیها، ج1، ص 141- 142.
22- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج9، ص 329؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج18، ص 208؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، ص 123.
23- حسین میرحیدر، معارف گیاهی، ج2، ص 225.
24- همانجا.
25- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ص 566.
26- محمد ابراهیم علی الله، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 197.
27- مصطفی عماد طلاس، المعجم الطبی النباتی، ص 688.
28- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 88.
29- مرتضی اکبر زاده، موسوعه الاعشاب و النباتات فی القرآن و السنه، ص 194.
30- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ص 567.
31- مصطفی نورانی، دورنمایی از طب الاسلامی ( گیاهان دارویی )، ص 200.
32- غیاث الدین جزایری، زبان خوراکیها، ج1، ص 203.
33-محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج1، ص 424؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج1، ص 190.
34- کلینی، الکافی، ج6، ص 373.
35- محمد باقرمجلسی، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار (علیهم السلام)، ج63، ص 253.
36- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ص 406-407.
37- محمد ابراهیم علی الله، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 41.
38- غیاث الدین جزایری، زبان خوراکیها، ج1، ص 123.
39- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ص 407-410.
40- محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج14، ص 292.
41- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج1، ص 226.
42-مصطفی نورانی، دورنمایی از طب اسلامی ( گیاهان دارویی )، ص 99.
43- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج1، ص 230.
44- محمد ابراهیم علی الله، معجم باسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 126.
45- محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج20، ص 130؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 623، محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج20، ص 142.
46- محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج15، ص 177.
47- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ص 552-553.
48- مصطفی نورانی، دورنمایی از طب اسلامی ( گیاهان دارویی )، ص 115.
49- محمد ابراهیم علی الله، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 212.
50- thromboxane
51- Platelets
52- حسین میر حیدر، معارف گیاهی، ج2، ص 352.
53-محمود زمخشری، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، ج1، ص 142؛ ملامحسن کاشانی، الصافی، ج1، ص 135.
54- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص 243؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج4، ص 406.
55- ” مان ” ها موادی هستند با طعم کمی شیرین که به طور طبیعی یا در اثر گزش حشرات و یا با ایجاد شکاف در تنه درختان یا برگ برخی گیاهان خارج می شوند. مان ها معمولا کاربرد دارویی دارند.
56- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ص 30.
57- حسین میرحیدر، معارف گیاهی، ج6، ص 125.
58- همان، ص 126.
59- غیاث الدین جزایری، زبان خوراکیها، ج1، ص 169.
60- ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، ج8، ص 294؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج20، ص 124.
61- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 616.
62-کلینی، الکافی، ج3، ص 145.
63- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ص 335.
64 – ضخیم ترین لایه عضلانی قلب است که ماهیچه های آن مخطط است و به صورت غیرارادی منقبض می شود.
65- همان، ص 339- 343.
66- محمد ابراهیم علی الله، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 209.
67- محمداقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 72.
68- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 606؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج14، ص 286؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج16، ص 384.
69- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج1، ص 215.
70- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان درقرآن، ص 62.
71- مرتضی اکبرزاده، موسوعه الاعشاب و النباتات فی القرآن و السنه، ص 265.
72- محمد ابراهیم علی الله، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 156.
73-علی زرگری، گیاهان دارویی، ج1، ص 216.
74- مصطفی نورانی، دورنمایی از طب الاسلامی ( گیاهان دارویی )، ص 186.
75- محمد ابراهیم علی الله، معجم باسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 156.
76- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 606؛ محمود زمخشری، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، ج3، ص 576؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج14، ص 287.
77- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج3، ص 352.
78- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 64.
79- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج3، ص 352.
80- حسین میرحیدر، معارف گیاهی، ج4، ص 335.
81-محمد ابراهیم احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج18، ص 207؛ محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، ص 123.
82- حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشیعه، ج2، ص 63.
83- محمد ابراهیم علی الله، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 157.
84- مرتضی اکبر زاده، موسوعه الاعشاب و النباتات فی القرآن و السنه، ص 249.
85- مصطفی عماد طلاس، المعجم الطبی النباتی، ص 412.
86- اسماعیل زاهدی، واژه نامه گیاهی، ص 193.
87- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان درقرآن، ص 52.
88- محمد ابراهیم علی الله، معجم بأسماء و الفاظ النباتات فی القرآن الکریم، ص 157.
89- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج8، ص 696.
90- محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج12، ص 92.
91-محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 104- 107.
92- علی زرگری، گیاهان دارویی، ج4، ص 275؛ هادی کریمی، اسامی گیاهان ایران، ص 151.
93- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج10، ص 726.
94- محمد بن احمد قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج21، ص 29.
95- محمد اقتدار حسین فاروقی، گیاهان در قرآن، ص 108.
96- احمد قهرمان و محمود اخوت، تطبیق نام های کهن گیاهان دارویی با نام های علمی، ص 198.
منبع مقاله :
فریدونی، زهره (1390)، نقش گیاهان در زندگی انسان از دیدگاه قرآن، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اول