نویسنده: محمدتقی فعّالی

o کاسنی (هندباء)
گیاهی است علفی پایا از تیره مرکبان که در حقیقت سردسته این تیره است. ارتفاعش حدود 50 تا 100 سانتی‌متر است و آن بر اثر کشت‌های متوالی تا 2 متر نیز می‌رسد. کاسنی دارای برگ‌ها و ساقه‌های گوشتی سفید، نرم، ترد و آبدار هستند. ساقه‌اش خشن و برگهایش پوشیده از کُرک است. برگهای این گیاه بسیار تلخ است. این گیاه در اکثر نقاط بحر الرومی و آسیای صغیر و شمال آفریقا و ایران به فراوانی می‌روید و به صورت مختلف مصرف می‌شود. مزاج کاسنی سرد و تر است. از خواص کاسنی می‌توان به این موارد اشاره نمود: تقویت کننده، تب بر، تصفیه کنندگی خون، ضد یبوست، اشتهاآور، مقوّی معده، ملیّن، مدرّ، تقویت کننده دستگاه گوارش، کنترل کننده قند خون، فعال کننده کبد و کلیه، تقویت کننده قلب، ضد استفراغ و ضد اسهال‌های ساده.(1)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
عَلیکُم بِأکلِ بَقلَهِ الهِندَبَاءِ فَإنَّهَا تَزِیدُ فِی المَالِ وَ الوَلَدِ وَ مَن أحَبَّ أن یَکثُرَ مَالُهُ وَ وَلَدُهُ فَلیُدمِن أکلَ الهِندَباءِ؛ بر شما باد به خوردن کاسنی، زیرا که کاسنی سبب زیادت در مال و فرزند می‌گردد. و هر کس دوست دارد که مال و فرزند پسرش زیاد شود مداومت به خوردن کاسنی داشته باشد.(2)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
الهِندَبَاءُ شِفَاءٌ مِن ألفِ دَاءِ وَ مَا مِن دَاءٍ فِی جَوفِ الإنسَانِ إلاّ قَمَعَهُ الهِندَبَاء؛ کاسنی درمان هزار درد است. هیچ دردی در درون انسان نیست مگر این که کاسنی آن را درهم می‌کوبد.(3)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
[کاسنی] تب را ریشه کن می‌کند و سردرد را برطرف می‌نماید.(4)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
عَلَیکُم بِأکلِ بَقلَتِنَا الهِندَبَاءِ فَإنَّهَا تَزِیدُ فِی المَالِ وَ الوَلَدِ؛ بر شما باد که از سبزی ما، کاسنی بخورید؛ زیرا که کاسنی مال و فرزند را زیاد می‌کند.(5)
یکی از یاران امام رضا (علیه السلام) نقل می‌کند که امام را در خراسان ملاقات کردم در حالی که مشغول خوردن تره بود. گفتم: قربانت، مردم روایت می‌کنند که هر روز قطره‌ای از بهشت بر روی کاسنی می‌چکد. حضرت در پاسخ من فرمود:
اگر بر روی کاسنی یک قطره از بهشت می‌چکد، تره در آب بهشت غوطه‌ور است.(6)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
مَا مِن صَبَاحٍ إلاّ و یُقَطَّرُ عَلَی الهِندَبَاءِ قَطرَهٌ مِنَ الجَنَّهِ، فَکُلُوهُ وَ لاَ تَنفُضَوهُ؛ هیچ بامدادی نیست مگر این که قطره‌ای از بهشت بر روی کاسنی می‌چکد. بخوریدش و تکانش ندهید.(7)
* موز
برگ درخت موز پهن و دراز و به برگ اختر می‌ماند و از روییدنیهای گرمسیری است. به علاوه ویتامینهایی که در سایر میوه‌ها موجود است از قبیل ویتامین P, C, B6, B2, A, B1 درآن نیز موجود است. موز دارای خواصی می‌باشد که برخی از آنها عبارتند از: درمان کننده سوء هاضمه، یبوست، تقویت کودکان، مفید برای قلب، کلیه، درمان کم خونی، ملین، برطرف کننده سوزش سینه، گلو و درمان درد مفاصل.(8)
یحیی صنعانی می‌گوید روزی در مکه به خدمت امام رضا (علیه السلام) رسیدم. ایشان مشغول پوست کندن یک موز بود و به فرزندش می‌داد.(9)
* گلابی (اِجَّاص)
گلابی دارای ویتامینهای C, B, A و PP و عناصر آهن، کلسیم، فسفر، منیزیم، پتاسیم و منگنز است. گلابی به نام میوه بی‌آزار مشهور شده و همیشه پزشکان گلابی و سیب را حتی در بیشتر بیماری‌هایی که از خوردن میوه ممنوع بودند، تجویز کرده‌اند. می‌توان برای گلابی خواصی را ذکر نمود: درمان کم خونی، ضعف عمومی، زیاد کننده بزاق، درمان رعشه، تسکین دهنده اعصاب، ادرارآور، درمان کننده ورم مثانه، روماتیسم، نقرس، فشارخون، سوء هاضمه، ملین و مسهل قوی، تقویت کننده اعصاب، تصفیه خون، فعال کننده کلیه‌ها، درمان کننده سل، نشاط آور، تقویت کننده قوای فکری، محرک عضله قلب و منعقد کننده خون.(10)
یکی از یاران حضرت رضا (علیه السلام) به نام زیاد قندی بیان می‌کند که بر آن حضرت وارد شدم در حالی که در دستش گلابی سیاه بود. سپس آن حضرت فرمود:
إنَّهُ هَاجَت بِی حَرَارَهٌ وَ أرَی الإجَّاصَ یُطفِیُ الحَرَارَهَ وَ یُسَکِّنُ الصَّفرَاءَ وَ إنَّ الیَابِسَ یُسَکِّنُ الدَّمَوَ یُسَکِّنُ الدَّاءَ الدَّوِیَّ وَ هُوَ لِلدَّاءِ دَوَاءٌ بِإذنِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ؛ حرارت مزاج بر من غالب گشته و اجاص حرارت را فرو می‌نشاند، و صفراء را تسکین می‌دهد و خشک آن خون را آرام می‌کند و باذن خداوند داروی بیماری است.(11)
* کرفس
کرفس گیاهی است دارای ساقه‌های سفید بلند شبیه ریواس، برگهایش بریده و در پختن برخی خوراکی‌ها بکار می‌رود. کرفس جزء سبزیجاتی است که ساقه و برگ آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. مواد معدنی پتاسیم، سدیم، منیزیم، کلر، فسفر، گوگرد و آهن در کرفس موجود است. مزاج کرفس گرم و خشک می‌باشد. خواص کرفس عبارتند از: مسکن دردها، اصلاح کننده مثانه، کبد، پاک کننده خون، درمان کننده بیماری‌های ریوی، گرفتگی صدا، تقویت کننده، مدرّ، اشتهاآور، خنک، ضد روماتیسم، نقرس، امراض قلبی و ضعف معده.(12)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
أنتُم تَشتَهُونَهُ وَ لَیسَ مِن دَابَّهٍ إلاّ وَ هِیَ تَحتَکُّ بِهِ؛ شما آن را (کرفس را) دوست دارید و جانوری نیست جز که خود را به آن بساید.(13)
* اسپند (سَذَاب)
اسپند گیاهی است علفی، پایا، به ارتفاع حدود 30 تا 40 سانتی‌متر. از مشخصات این گیاه آن است که ظاهری بوته مانند، پربرگ، به رنگ سبز زیبا و برگ‌هایی با تقسیمات باریک، دراز و نامنظم دارد. میوه‌اش کروی و محتوی دانه‌های متعدد و سیاه رنگ می‌باشد. قسمت مورد استفاده آن، دانه گیاه است. این گیاه از تیره سدابیان بوده مورد استفاده طبی دارد. مزاج اسپند گرم و خشک می‌باشد. اسپند دارای خواص گوناگونی می‌باشد که برخی از آن عبارتند از: درمان جذام، ترس، نفخ، صرع، فلج، جنون، استسقا، یرقان، قولنج، سیاتیک، سودا و بلغم، ضعف باه، سرعت انزال، ضعف دوران حاملگی، آسم، لاغری، سختی حیض و ادرار، کمردرد، کرم و کم خوابی، از بین برنده خلط‌های سفت و چسبنده، ملطف، مدر شیر، بول و حیض.(14)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
السَّذَابُ یَزِیدُ فِی العَقلِ غَیرَ أنَّهُ یَنثُرُ (یُنَتَّنُ) مَاءَ الظَّهرِ؛ اسپند عقل را زیاد می‌کند، اما آب کمر را خشک می‌کند.(15)
* سیب (تُفّاح)
مزاج سیب درختی گرم و بعضی از انواع آن سرد و خشک می‌باشد. سیب دارای خواص متعددی می‌باشد که برخی از آنها عبارتند از: کاهش فشار خون، از بین برنده اسید اوریک، مفرح، مقوی کبد، درمان اسهال، روشن کننده رنگ صورت، نافع دردهای پشت و پهلو و زیر شکم، نافع تسکین دردهای نقرسی، حبس بول، تحریکات کلیه و مثانه، رفع تبخال، دردهای رماتیسمی، درمان سرفه و زکام و سرماخوردگی، مقوّی چشم، ضدعفونی کننده روده، درمان ضعف قلب، نقرس و تصفیه کننده خون.(16)
امام رضا (علیه السلام) خواص متعددی برای خوردن سیب بیان فرمود:
التُّفَاحُ نَافِعٌ مِن خِصَالٍ مِنَ السِّحرِ وَ السَّمَّ وَ اللَّمَمِ وَ مِمَّا یُعرَضُ مِنَ الأمرَاضِ وَ البَلغَمِ العَارِضِ وَ لَیسَ مِن شَیءٍ أسرَعَ مَنفَعَهً مِنه؛ سیب برای چند چیز سودبخش است: سحر و زهر و جنون و بلغم و هیچ چیز از آن زودتر نفع نبخشد.(17)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از جدش حضرت امیر (علیه السلام) بیان فرمود که سیب یکی از میوه‌های بهشتی است.(18)
* نمک (مِلح)
نمک دارای انواع متعددی مانند: نمک اندرانی، سیاه، زجاجی، دریایی، رشیدی، طبرزد، فرهنگی، تلخ و هندی می‌باشد. مزاج نمک گرم و خشک است. از نمک برای درمان موارد ذیل استفاده می‌گردد: بیماری‌های نقرس، دمل‌ها، گوشت زیاد پلک، لکه‌های سیاه خونی، نیش عقرب، قارچ سمی، مسهل بلغم، مقوی هوش و از بین برنده ترش کردن معده.(19)
محمدبن علی همدانی بیان می‌کند که در محضر حضرت رضا (علیه السلام) در خسان بودم و برای آن حضرت غذا آوردند. سر سفره سرکه و نمک را دیدم و امام با نمک شروع کرد و فرمود:
نمک ذهن را باز و عقل را زیاد می‌کند.(20)
امام رضا (علیه السلام) بیان می‌فرماید که روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به علی بن ابی طالب (علیه السلام) اینگونه فرمود:
عَلَیکُم بِالمِلحِ فَإنَّهُ شِفَاءٌ مِن سَبعِینَ دَاءً مِنهَا الجُذَامُ وَ البَرَصُ وَ الجُنُونُ؛ بر تو باد به نمک؛ زیرا آن شفای هفتاد بیماری است که کوچک‌ترین آنها جذام و پیسی و دیوانگی است.(21)
* کدو (دُبّاء و قَرع)
گیاهی است بالا رونده و علفی و دارای برگهای ساده و خشن است و برخی از برگها به صورت پیچکهایی در می‌آیند که گیاه بدان وسیله به تکیه‌گاه می‌چسبد. میوه این گیاه حجیم می‌شود و درون میوه، دانه‌های زیادی قرار می‌گیرند. کدو دارای خواصی می‌باشد که می‌توان به برطرف کننده التهاب معده، سردرد، رفع بیخوابی، خشکی مغز، درد گوش، هذیان، بیخوابی، سرفه، درد سینه، التهاب صفراوی، درد گلو، یرقان، محل زخمها، بواسیر، نرم کننده سینه و خنک کننده اشاره نمود.(22)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از جدش رسول گرامی اسلامی (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
کدو غذای لذیذی است و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) کدو را خیلی دوست می‌داشت و آن را از اطراف ظرف غذا جمع می‌کرد و نیز در یک مهمانی برای حضرتش کدو آوردند، حضرت در ظرف غذا می‌گشت و کدوها را پیدا می‌کرد و تناول می‌نمود.(23)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
إذَا طَبَختُمُ الطَّعَامَ فَأکثِرُوا القَرعَ فَإنَّهُ یُسِرُّ القَلبَ الحَزینَ؛ کدو در غذا زیاد بریزید که دل غمگین را خوشحال می‌گرداند.(24)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
بر شما باد خوردن کدو، زیرا آن بر قدرت مغز می‌افزاید.(25)
* آب (ماء)
آب جسم مرطوب سیّال و عنصری از عناصر بسیطه (آب، هوا، خاک، آتش) و از اجزای موالید ثلاثه (نباتات، جمادات، حیوانات) است. آب برحسب اماکن و جریان و مزه انواع مختلف دارد. انواع آب، منحصرند در آب باران، آب چشمه‌ها، قنات، چاهها و گداخته از برف و یخ که ممکن است جاری یا راکد باشند.(26)
حضرت رضا (علیه السلام) در مورد ویژگی‌های آب بیان‌های مختلفی فرموده‌اند.
o آب خنک
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
أنَّهُ یُطفِیءُ الحَرَارَهً وَ یُسَکِّنُ الصَّفرَاءَ وَ یَهضَمُ الطَّعَامَ وَ یُذِیبُ الفَضلهً الَّتی عَلَی رَأسِ المَعدَهِ وَ یَذهَبُ بِالحُمَّی؛ آب سرد حرارت را بنشاند و صفرا را آرام کند و خوراک را هضم کند و کفی که بر سر معده می‌آید را آب نماید و تب را ببرد.(27)
o بهترین‌ها
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
سَیَّدُ شَرَابِ الدُّنیَا وَ الآخِرَهِ المَاءُ؛ بهترین نوشیدنی دنیا و آخرت آب می‌باشد.(28)
o آب جوشیده
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
المَاءُ المُسَخَّنُ إذَا غَلَّیتَهُ سَبعَ غَلَیَاتِ وَ قَلَّبتَهُ مِن إنَاءِ إلَی إنَاءِ فَهُوَ یَذهَبُ بِالحُمِّی وَ یُنزِلُ القُوَّهً فِی السَّاقَینِ وَ القَدَمَین؛ آب ولرم چون هفت جوش بزند و از ظرفی به ظرفی بریزد تب را می‌برد و به ساق‌ها و پاها نیرو بخشد.(29)
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لَکُمْ مِنْهُ شَرَابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ‌؛ اوست کسى که از آسمان، آبى فرود آورد که [آب] آشامیدنى شما از آن است، و روییدنى [هایى] که [رمه‌هاى خود را] در آن مى‌چرانید [نیز] از آن است.(30)
* انگور (عِنَب)
درختچه‌ای بالا رونده است که به کمک پیچک‌های خود به سهولت از موانع و درختان مجاور بالاتر می‌رود. ساقه آن گره‌دار و برگهایش متناوب است. میوه آن گوشتدار و پس از رسیدن دارای طعم شیرین ملایم است و رنگهایش به تناسب نژادهای مختلف متفاوت می‌گردد. منشأ آن، نواحی مختلف آسیا بوده است ولی امروزه در منطقه وسیعی از کره زمین بخصوص نواحی معتدل پرورش می‌یابد. مزاج انگور رسیده گرم و تر می‌باشد.
انگور دارای خواص متعددی می‌باشد که می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود: ملین، درمان بد هضمی، خونریزی معده، صفرا، ضعف بدن، نقرس، فشارخون، زیادی اوره، روماتیسم، سنگ کلیه، ورم روده، احتقان کبد، چاقی، انسداد مجرای طحال و کبد، استسقا، امراض ریوی، یرقان، سرفه، خونریزی‌های رحمی، خون دماغ، اسهال، تبخال، ورم پلک چشم، سیاه سرفه و سل ریوی.(31)
امام رضا (علیه السلام) از حضرت علی (علیه السلام) نقل فرموده است که انگور یکی از میوه‌هایی است که از بهشت نازل شده است.(32)
خداوند در قرآن کریم فرمود:
وَ جَنَّاتٍ مَن أعنَاب؛ و باغ‌هایی از انگور.(33)
* گل سوسن (زَنَبق)
زنبق دارای ساقه زیرزمینی و گل‌های رنگین معطر است. ساقه‌اش ساده و بسیار کم منشعب می‌شود، برگ‌هایش بدون دمبرگ و شبیه شمشیر و مانند غلافی ساقه را در برگرفته‌اند. خواص زنبق عبارتند از: قابض، مدر، مسهل قوی، خلط آور، بند آورنده خون، تصفیه کننده خون، درمان ناراحتی‌های آمیزشی، کبدی، بیماریهای استسقا، سرفه، گریپ، درد طحال، کبد، رحم، بواسیر و التیام زخمها.(34)
شخص از سردرد شدید رنج می‌برد تا اینکه به حالت غش می‌افتاد. از حضرت رضا (علیه السلام) درمان آن را طلب کرد. امام رضا (علیه السلام) فرمود:
از گرد گل سوسن بعد از غذا استفاده کن، به اذن خدا عافیت برایت حاصل می‌شود.(35)
* ترید آبگوشت (ثَرید)
امام رضا (علیه السلام) به نقل از نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
إذَا أکَلتُمُ الثَّرِیدَ فَکُلُوا مِن جَوَانِبِهِ فَإنَّ الذَّروَهَ فِیهَا البَرَکَهُ؛ هرگاه ترید، طعام شما بود از کنار ظرف بخورید؛ زیرا برکت در وسط ظرف است.(36)
* حلیم گندم (هَرِیسمه)
هریسه (حلیم) طعامی است که از گندم و گوشت مرغ تهیه می‌شود. از خواص این غذا می‌توان به فربه کننده بدن، مقوی عصب، مفید برای سینه و خشونت آن اشاره کرد. (37)
امام رضا (علیه السلام) از جدّش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اینگونه روایت می‌کند:
“من از نظر نیروی جسمی در به جای آوردن نماز شب و همبستری با عیال ناتوانی پیدا کردم (در این حال) دیگچه‌ای غذا از آسمان فرود آمد و از آن قدری خوردم و ناتوانیم برطرف شد و قدرت چهل مرد را در حمله و در آویختن و جماع پیدا کردم و آن هریسه بود.(38)”
* عدس
گیاهی است علفی یک ساله، ارتفاع بوته آن کوتاه حدود یک وجب. گلهای آن کوچک به رنگ سفید با رگه‌های به رنگ بنفش دارد. دانه‌هایش کمی از ماش درشت‌تر و به رنگ سفید مایل به زردی می‌باشد. همچنین به حالت وحشی و خودرو در مناطق آسیای غربی و یونان و ایتالیا وجود دارد و در تمام مناطق مدیترانه‌ای کاشته می‌شود. در مورد خواص آن می‌توان گفت: آب پوست پخته آن ملین بوده مغز آن قابض می‌باشد. غرغره آب عدس پخته برای زخمهای دهان، گلو و دیفتری مفید است. صفرا از بین برده تشنگی را زایل می‌کند.(39)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
عَلَیکُم بِالعَدَسِ فَإنَّهُ مُبَارَکٌ وَ مُقَدَّسٌ وَ إنَّهُ یُرِقُّ القَلبَ وَ یُکثِرُ الدَّمعَهَ وَ إنَّهُ قَد بَارَکَ فِیهِ سَبعونَ نَبِیاً آخِرُهُم عِیسَی ابنُ مَریَمَ (علیها السلام)؛ بر شما باد خوردن عدس؛ زیرا که عدس پاکیزه و مبارک است.(40)
قرآن کریم فرمود:
وَ إِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّائِهَا وَ فُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا قَالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنَى بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّهُ وَ الْمَسْکَنَهُ وَ بَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُوا یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِمَا عَصَوْا وَ کَانُوا یَعْتَدُونَ‌؛ و چون گفتید: «اى موسى، هرگز بر یک [نوع] خوراک تاب نیاوریم، از خداى خود براى ما بخواه تا از آنچه زمین مى‌رویاند، از [قبیل] سبزى و خیار و سیر و عدس و پیاز، براى ما برویاند.» [موسى] گفت: «آیا به جاى چیز بهتر، خواهان چیز پست‌ترید؟ پس به شهر فرود آیید، که آنچه را خواسته‌اید براى شما [در آنجا مهیا] ست.» و [داغ] خوارى و نادارى بر [پیشانى] آنان زده شد، و به خشم خدا گرفتار آمدند؛ چرا که آنان به نشانه‌هاى خدا کفر ورزیده بودند، و پیامبران را بناحق مى‌کشتند؛ این، از آن روى بود که سرکشى نموده، و از حد درگذرانیده بودند.(41)
* تربچه (فُجل)
ترب و تربچه با آنکه اثر اشتهاآور دارند چون اصولاً دیرهضم می‌باشند، نباید به مقدار زیاد بخصوص مبتلایان به ناراحتیهای معدی مصرف شود، زیرا ممکن است ایجاد ناراحتی نماید. ترب به شدت ادرارآور و محرک کار کلیه‌ها است. تربچه سلول‌های کبدی را به ساختن و ترشح صفرا تحریک می‌کند و در نتیجه حرکات دودی روده را نیز زیاد کرده از پیدایش یبوست جلوگیری می‌کند.(42)
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
الفُجلُ أصلُهُ یَقطَعُ البَلغَمَ وَ لُبُّهُ یَهضِمُ وَ وَرَقُهُ یُحَدِّرُ البَولَ تَحدیراً؛ تربچه ریشه‌اش بلغم را ریشه کن می‌کند و غذا را هضم می‌نماید و برگش ادرارآور است.(43)
* سبزی (بَقل)
سبزی اسم مخصوصی برای سبزیهای خوراکی می‌باشد و جزء مهمی از غذای انسان می‌باشد، البته مطلقاً تمام گیاهان را سبزی می‌گویند لکن در روایات یا در موضوع غذا، سبزی به آن گفته می‌شود که غذای روزانه انسان محسوب می‌شود. سبزی یک غذا و جوهر مهم حیات بشر و حیوان بوده سبزی خواری موجب روشنی هوش و تقویت دماغ می‌گردد.(44)
شخصی به نام احمدبن هارون می‌گوید بر حضرت رضا (علیه السلام) وارد شدم در حالی که ایشان غذا طلب فرمود و همراه با آن سبزی نبود. آن حضرت دست از خوردن کشید و به خادم خویش فرمود:
من غذایی که با آن سبزی نباشد نمی‌خورم.(45)
قرآن کریم می‌فرماید:
وَ إِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَ قِثَّائِهَا وَ فُومِهَا وَ عَدَسِهَا وَ بَصَلِهَا قَالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنَى بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّهُ وَ الْمَسْکَنَهُ وَ بَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُوا یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِمَا عَصَوْا وَ کَانُوا یَعْتَدُونَ‌؛ و چون گفتید: «اى موسى، هرگز بر یک [نوع] خوراک تاب نیاوریم، از خداى خود براى ما بخواه تا از آنچه زمین مى‌رویاند، از [قبیل] سبزى و خیار و سیر و عدس و پیاز، براى ما برویاند.» [موسى] گفت: «آیا به جاى چیز بهتر، خواهان چیز پست‌ترید؟ پس به شهر فرود آیید، که آنچه را خواسته‌اید براى شما [در آنجا مهیا] ست.» و [داغ] خوارى و نادارى بر [پیشانى] آنان زده شد، و به خشم خدا گرفتار آمدند؛ چرا که آنان به نشانه‌هاى خدا کفر ورزیده بودند، و پیامبران را بناحق مى‌کشتند؛ این، از آن روى بود که سرکشى نموده، و از حد درگذرانیده بودند. (46)
* خرما (تَمر)
خرما میوه‌ای مشهور است و درخت آن نر و ماده می‌باشد. نر آن گل و خوشه برمی‌آورد و میوه نمی‌آورد. برخلاف ماده آن و در خوشه‌های گل هردو نوع گرد می‌باشد و آن غبار را کشن خرما می‌گویند. در ابتدای ظهور خامی گرد نر را بر ماده می‌زنند و میوه آن بزرگ و شیرین و شاداب و تخم آن کوچک می‌گردد و از ابتدای پیدایش تا انتها و کمال رسیدگی میوه آن هفت مرتبه مقرر کرده‌اند و هر مرتبه به نام خاص موسوم است: اول را طلع و لیغ، دوم را بلح، سوم را حلال، چهارم را بسر، پنجم را قسب، ششم را رطب و هفتم را تمر می‌گویند. خرما دارای خواص زیادی می‌باشد که مقوی، چاق کننده، نافع فالج، لقوه، سردی کبد، نرم کننده مفاصل، نرم کننده سینه و ریه، درد کمر و مقوی کلیه می‌باشد.(47)
امام رضا (علیه السلام) از جدّش حضرت علی (علیه السلام) روایت فرمود:
کَانَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) إذَا أکَلَ التَّمرَ یَطرَحُ النَّوَی عَلَی ظَهرِ کَفَّهِ ثُمَّ یَقذِفُ بِهِ؛ پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) چون خرما تناول می‌نمود هسته آن را از دهان مبارکش بر پشت کف دستش می‌افکند بعد از آن می‌انداخت.(48)
امام رضا (علیه السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کند:
کُلُوا التَّمرَ عَلَی الرِّیقِ فَإنَّهُ یَقتُلُ الدِّیدَانَ فِی البَطنِ؛ خرما را در صبح پیش از آنکه چیزی خورده باشید، بخورید؛ زیرا که کرم‌های شکم را می‌کشد.(49)
سلیمان بن جعفر جعفری نقل می‌کند خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم. جلو آن حضرت خرمای بَرنی بود که با کمال اشتها مشغول خوردن بود. فرمود: سلیمان بیا بخور. من جلو رفتم و خوردم و عرض کردم فدایت شوم چنین می‌بینم که خیلی با علاقه از این خرما می‌خوری. فرمود: آری، خرما را دوست دارم. عرض کردم. چرا؟
فرمود:
زیرا پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خرمایی بود. امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز به خرما علاقه داشت. امام حسن (علیه السلام) همچنین و حضرت حسین (علیه السلام) نیز همان‌طور بود. زین‌العابدین (علیه السلام) چنین بود. حضرت باقر (علیه السلام) هم به خرما علاقه داشت و حضرت صادق (علیه السلام) نیز چنین بود. پدرم موسی بن جعفر (علیه السلام) هم خرمایی بود. من هم به خرما علاقه دارم. شیعیان ما نیز خرما را دوست می‌دارند؛ زیرا آنها از سرشت ما آفریده شده‌اند. ولی دشمنان ما علاقه به شراب دارند؛ زیرا آنها را از شعله آتش آفریده‌اند.(50)
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
وَ النَّخلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلعٌ نَّضِید؛ و درختان تناور خرما که خوشه[های] روی هم چیده دارند.(51)
با تأمل در خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها نکاتی به دست می‌آید.
نکته نخست: در جدول خوراکی‌ها که از امام هشتم (علیه السلام) به دست ما رسیده است، چهل و یک خوردنی و آشامیدنی وجود دارد که عبارتند از: ترنج، بادمجان، باقلا، خربزه، تخم مرغ، انجیر، سیر، نخود، نان، کاهو، سرکه، انار، مویز، مُشکَک، بِه، شکر، چغندر، روغن زیتون، پوره، عسل، تره، کُندر، گوشت، ماش، کاسنی، موز، گلابی، کرفس، اسپند، سیب، نمک، کدو، آب، انگور، گل سوسن، ترید آب گوشت، حلیم گندم، عدس، تربچه، سبزی و خرما.
نکته دوم: در صورتی که معیار را کمیّت قرار دهیم، دامنه مأثورات رضویث در باب خوراکی‌ها بدین شرح است:
* گوشت (22 حدیث)
* انار (9 حدیث)
* عسل (8 حدیث)
* پوره و کاسنی (هر کدام 6 حدیث)
* چغندر (5 حدیث)
* روغن زیتون و کُندر (هر کدام 4 حدیث)
* ترنج، خربزه، تخم مرغ، نان، سرکه، مویز، بِه، آب، کدو و خرما (هر کدام 3 حدیث)
* بادمجان، انجیر، تره، ماش، سیب و نمک (هر کدام 2 حدیث)
* باقلا، سیر، نخود، کاهو، مشکک، شکر، موز، گلابی، کرفس، اسپند، انگور، گل سوسن، ترید آبگوشت، حلیم گندم، عدس، تربچه و سبزی (هر کدام یک حدیث)
نکته سوم: حضرت رضا (علیه السلام) در بسیاری از موارد به بیان خواص و ویژگی‌های خوراکی‌ها می‌پردازد. رویکرد اصلی امام، رهایی از بیماری و رفتن به سمت سلامت است. ناگفته پیداست که بیان خواص خوراکی‌ها در اوضاع و احوال، نشانگر بلندای علم امام و معرفت الهی اوست.
نکته چهارم: حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) در برخی از موارد بیان خوراکی‌ها را از طریق شعر نیز به مخاطبین منتقل نموده است؛ مانند خواص خربزه.
نکته پنجم: یکی از اصولی که آن حضرت درباره خوردنی‌ها مورد تأکید قرار داده، رعایت اعتدال است؛ مانند تخم مرغ و گوشت.
نکته ششم: امام هشتم شیعیان (علیه السلام)، خواص خوراکی‌ها را دوگونه بیان می‌کند؛ خواص مادی و خواص معنوی. آن حضرت در برخی از موارد مانند خوردن انار به خواص معنوی نیز اشاره می‌فرماید.
نکته هفتم: برخلاف تصور عموم، امام رضا (علیه السلام) به خوردن گوشت تشویق کرده است تا جایی که فرمود هر کس چهل روز گوشت نخورد، بدخُلق خواهد شد.
نکته هشتم: به لحاظ کیفی بیشترین تأکید آن حضرت در میان خوراکی‌ها نان، کاسنی، آب، خرما، انار، به و تره می‌باشد؛ زیرا که در این پنج مورد سخن از بهشت و خوراکی آسمان است.
نکته نهم: اگر به جدول خوراکی‌ها بنگریم، نکته‌ای جالب به دست می‌آید و آن این که حضرت رضا (علیه السلام) امر فرموده است که هر کس در هر فصلی از سال که باشد از تمام خوراکی‌های آن فصل استفاده کند. بدن انسان به میوه‌ها، سبزی‌ها، گوشت‌ها و غلاّت و حبوبات نیاز دارد. اگر انسان به صورت متعادل در هر فصل سال، از خوراکی‌های آن فصل استفاده نماید، نیازهای طبیعی بدن تأمین شده سلامتی حاصل می‌شود. پس یکی از اصول سلامتی این است که در هر فصل، به صورت متعادل از تمام خوراکی‌ها استفاده شود.

پی‌نوشت‌ها:

1- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص24-19.
2- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص207.
3- کلینی، الکافی، ج6، ص363.
4- کلینی، الکافی،ج6، ص363؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص178؛ مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص215.
5- برقی، المحاسن، ج2، ص509؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص207.
6- برقی، المحاسن، ج2، ص513؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص204.
7- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص210 و ج77، ص149.
8- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص244-243.
9- کلینی، الکافی، ج6، ص360.
10- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص112-108.
11- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص175؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج17، ص137.
12- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص 50-48.
13- کلینی، الکافی، ج6، ص366؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص193.
14- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج1، ص149-147.
15- طبرسی، مکارم الاخلاق،ص180.
16- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج3، ص524-519.
17- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص173.
18- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص122؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص33.
19- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص308-307.
20- برقی، المحاسن، ج2، ص487.
21- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص42؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص27؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص397.
22- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص47-44.
23- مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص229.
24- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص177؛ صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص36.
25- صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص36 وص41.
26- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج1، ص28-25.
27- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص261 و ج63، ص458؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج17، ص28.
28- صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص35؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص58.
29- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص147؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص451.
30- نحل/10.
31- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج1، ص283-280.
32- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص33؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص122.
33- انعام/99.
34- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج3، ص499-494.
35- حرّ عاملی، الفصول المهمه، ج3، ص196؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج1، ص431.
269- صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص34؛ راوندی، الدعوات، ص141، مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص415؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج24؛ ص367.
36- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص334.
37- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص36.
38- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج5، ص 345-342.
39- صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص41؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص188؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص257.
41- بقره/61.
42- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج2، ص58.
43- طوسی، الامالی، ص362؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص230؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص32.
44- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج3، ص399-396.
45- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 167.
46- بقره/61.
47- نورانی، دائرهالمعارف بزرگ طب اسلامی، ج2، ص483-472.
48- صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج2، ص41؛ مجلسی، بحارالانوار، ج63، ص125؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص26.
49- صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج2، ص48؛ راوندی، الدعوات، ص148؛ مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص165؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص28.
50- کلینی، الکافی، ج6، ص345؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص102؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص136.
51- ق/10.
منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (4) – بهداشت غذا و تغذیه، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول.