دعوت عقل به دفع ضرر احتمالى ;

التوحید :

قال الإمامُ الصّادقُ علیه السلام لعبدِ الکریمِ بنِ أبی العَوْجاءِ و هُو مُنْکِرٌ للمَبدَإ و المَعادِ ـ :

إنْ یَکُنِ الأمُر کما تَقولُ ـ و لَیس کما تَقولُ ـ نَجَوْنا و نَجَوْتَ

و إنْ یَکُنِ الأمرُ کما نَقولُ ـ و هُو کما نَقولُ ـ نَجَوْنا و هَلَکْتَ.

فأقْبَلَ عبدُ الکریمِ مَن مَعهُ فقالَ : وَجَدتُ فی قَلبی حَزازَهً ، فَرُدّونی . فَرَدُّوهُ و ماتَ .

امام صادق علیه السلام به عبد الکریم بن ابى العوجاء که منکر مبدأ و معاد بود فرمود ـ :

اگر حقیقت چنان باشد که تو مى گویى ـ که البته چنین نیست ـ هم ما و هم تو نجات یافته ایم و اگر حقیقت آن باشد که ما مى گوییم ـ که همین طور هم هست ـ ما نجات یافته ایم و تو هلاک گشته اى .

عبد الکریم رو به همراهان خود کرد و گفت : در قلبم سوزش و اندوهى احساس کردم ، مرا ببرید . یارانش او را بردند و عبد الکریم مرد.

( التوحید : ۲۹۸/۶ )

بحار الأنوار : ـ امام صادق علیه السلام نیز به ابن ابى العوجاء فرمود ـ :

إنْ یَکُنِ الأمرُ على ما یقولُ هؤلاءِ ـ و هُو على ما یقولونَ ؛ یَعنی أهلَ الطَّوافِ ـ فَقد سَلِموا و عَطِبْتُم

و إنْ یَکُنِ الأمرُ کما تَقولونَ ـ و لَیس کما تَقولونَ ـ فَقَدِ اسْتَوَیْتُم و هُم .

اگر حقیقت آن باشد که اینها ( طواف کنندگان کعبه ) مى گویند ـ که همین هم هست ـ آنان به سلامت رسته اند و شما به هلاکت درافتاده اید

و اگر موضوع چنان باشد که شما مى گویید ـ که البته چنین نیست ـ شما و آنها یکسان هستید.

( بحار الأنوار: ۳/۴۳/۱۸ )

بحار الأنوار :

الإمام الصّادق علیه السلام ـ فی مُناظَرَتِهِ الطَّبیبَ الهِنْدیّ ـ : قلتُ : أ رَأیْتَ إنْ کانَ القَولُ قَوْلَکَ فهَل یُخافُ علَیَّ شَیْءٌ مِمّا اُخَوّفُکَ بهِ مِن عِقابِ اللّه ِ ؟ قالَ : لا .

قلتُ : أ فرَأیْتَ إنْ کانَ کما أقولُ و الحقُّ فی یَدِی أ لَسْتُ قد أخَذْتُ فیما کنتُ اُحاذِرُ مِن عِقابِ الخالِقِ بالثِّقَهِ و أنّکَ قد وَقَعتَ بجُحودِکَ و إنْکارِکَ فی الهَلَکَهِ ؟ قالَ : بلى .

قلتُ : فأیُّنا أوْلى بالحَزْمِ و أقْرَبُ مِن النَّجاهِ ؟ قالَ : أنتَ .

– امام صادق علیه السلام در مناظره با پزشک هندى ـ : گفتم : اگر عقیده تو درست باشد، آیا کیفر خدا، که من، تو را از آن مى ترسانم ، براى من ترسى دارد ؟گفت : نه .

گفتم : اگر عقیده من درست باشد ـ که همین هم هست و حقّ به جانب من مى باشد ـ آیا من که از کیفر خدا مى ترسیده ام تکیه گاه مطمئنّى نگرفته ام و تو با انکار و تکذیبت به هلاکت نیفتاده اى ؟ گفت : چرا.

گفتم: پس کدام یک از ما دور اندیش تر و به نجات نزدیکتریم ؟ گفت: تو.

( بحار الأنوار: ۳/۱۵۴ )

بحار الأنوار ـ به نقل از محمّد بن عبد اللّه خراسانى خادم امام رضا علیه السلام ـ :

دَخلَ رجُلٌ مِن الزَّنادِقَهِ على الرِّضا علیه السلام و عِندَهُ جَماعَهٌ .

فقالَ لَهُ أبو الحسنِ علیه السلام : أ رَأیْتَ إنْ کانَ القَولُ قَولَکُم ـ و لیسَ هُو کما تَقولونَ ـ أ لَسْنا و إیّاکُم شَرَعا سَواءً ، و لا یَضُرُّنا ما صَلَّیْنا و صُمْنا و زَکَّیْنا و أقْرَرْنا ؟ فسَکَتَ .

فقالَ أبو الحسنِ علیه السلام : إنْ یَکُنِ القَولُ قَوْلَنا ـ و هُو کما نَقولُ ـ أ لَسْتُم قد هَلَکْتُم و نَجَوْنا؟! .

جماعتى در خدمت امام رضا علیه السلام بودند که زندیقى وارد شد .

حضرت به او فرمود : اگر سخن شما درست باشد ـ که نیست ـ در این صورت آیا نه این است که ما و شما یکسان هستیم و نماز و روزه و زکات و ایمان ما زیانى به ما نمى رساند ؟ زندیق خاموش ماند .

سپس امام رضا علیه السلام فرمود : اگر سخن ما درست باشد ـ که هست ـ آیا شما به هلاکت درنیفتاده اید و ما نجات نیافته ایم؟!

( بحار الأنوار: ۳/۳۶/۱۲ )

امام على علیه السلام ـ در ابیات زیر که منسوب به ایشان است و بعضى هم آنها را از دیگران دانسته اند ـ فرمود :

زَعَمَ المُنَجِّمُ و الطَّبیبُ کِلاهُما أنْ لا مَعادَ، فقلتُ: ذاکَ إلَیْکُما

إنْ صَحّ قَولُکُما فلَستُ بخاسِرٍ أو صَحَّ قَولی فالوَبالُ علَیْکُما .

منجّم و طبیب هر دو ادعا کردند که معادى در کار نیست، گفتم خود ببینید

اگر سخن شما درست باشد من زیان نکرده ام و اگر سخن من درست باشد، شما کیفر مى بینید.

( بحار الأنوار: ۷۸/۸۷/۹۲ )
ناتوانى خردها از انکار خدا :

امام على علیه السلام :

الحَمدُ للّه ِ المُتَجلّی لخَلْقِهِ بخَلْقِهِ و الظّاهِرِ لقُلوبِهِم بحُجّتِهِ .

ستایش خدایى را که با آفرینشِ موجودات بر جهانیان آشکار گشته و به برهان خویش بر دلهاى آنان نمودار است .

( نهج البلاغه : الخطبه ۱۰۸ )

امام على علیه السلام :

الحَمدُ للّه ِ الّذی بَطَنَ خَفیّاتِ الاُمورِ و دَلّتْ (وَ ذلّتْ) علَیهِ أعْلامُ الظُّهورِ و امْتَنعَ على عَینِ البَصیرِ .

فلا عَینُ مَن لَم یَرَهُ تُنْکِرُهُ و لا قَلبُ مَن أثْبَتَهُ یُبصِرُهُ ··

· فهُو الّذی تَشْهَدُ لَهُ أعْلامُ الوُجودِ على إقْرارِ قَلبِ ذی الجُحودِ .

ستایش خدایى را که به امور پنهانى داناست و نشانه هاى آشکارى بر هستى او گواه است و دیدن او با بینایى چشم ظاهرى ممکن نیست .

پس نه چشمى که او را ندیده است انکارش مى کند و نه دلى که هستى او را اثبات مى کند به کنه ذاتش پى مى برد ···

پس اوست آن که نشانه هاى هستى بر اقرار باطنى منکران او گواهى مى دهد .

( نهج البلاغه: الخطبه ۴۹ )

امام على علیه السلام :

و أقامَ مِن شَواهِدِ البَیِّناتِ على لَطیفِ صَنْعَتِهِ و عَظیمِ قُدْرَتِهِ ، ما انْقادَتْ لَهُ العُقولُ مُعْتَرِفَهً بهِ و مُسَلِّمَهً لَهُ و نَعَقَتْ فی أسْماعِنا دَلائلُهُ على وَحْدانِیّتِهِ .

و از دلایل آشکارى که بر لطف و ظرافت آفرینش او و بر شُکوه قدرت او گواهند، چیزى است که خِردها به او اعتراف دارند و در برابرش منقادند و سر تسلیم فرو دارند و دلایل وحدانیت او در گوشهاى ما فریاد مى زنند.

( نهج البلاغه : الخطبه ۱۶۵ )

امام على علیه السلام :

الّذی بَطَنَ مِن خَفیّاتِ الاُمورِ و ظَهرَ فی العُقولِ بما یُرى فی خَلقِهِ مِن عَلاماتِ التَّدبیرِ؛

الّذی سُئلتِ الأنْبیاءُ عَنهُ فلَم تَصِفْهُ بِحَدٍّ و لا بِبَعْضٍ ، بَل وَصَفَتْهُ بفِعالِهِ و دَلّتْ علَیهِ بآیاتِهِ .

لا تَسْتَطیعُ عُقولُ المُتَفَکّرینَ جَحْدَهُ ؛ لأنّ مَن کانتِ السَّماواتُ و الأرضُ فِطْرَتَهُ و ما فیهِنَّ و ما بَینهُنَّ و هُو الصّانعُ لَهُنّ ، فلا مَدْفَعَ لقُدْرتِهِ .

خدایى که نهانیهاى امور را مى داند و به سبب نشانه هاى تدبیر که در آفریده هایش دیده مى شود، بر خِردها آشکار است ؛

خدایى که درباره او از پیامبران پرسیدند، اما آنان او را به حدّ و جزء توصیف نکردند، بلکه به افعالش وصف کردند و از طریق نشانه هایش به او ره نمودند ؛

اندیشه هاى متفکّران نتواند وجود او را انکار کند ؛ زیرا کسى که آسمانها و زمین و آنچه را که در آنها و در بین آنهاست آفریده است، قدرتش انکار ناپذیر است .

( الکافی : ۱/۱۴۱/۷ )

التوحید ـ به نقل از هشام بن حکم ـ :

کانَ زِنْدیقٌ بمِصرَ یَبْلُغُهُ عن أبی عبدِ اللّه ِ علیه السلام عِلمٌ . فخَرجَ إلى المَدینَهِ لِیُناظِرَهُ فلَم یُصادِفْهُ بها . فقیلَ لَهُ : هُو بمَکّهَ . فخَرجَ الزِّنْدیقُ إلى مَکّهَ ··

·فلمّا فَرَغَ أبو عبدِ اللّه ِ علیه السلام أتاهُ الزِّنْدیقُ فقَعَدَ بَینَ یَدَیْهِ و نَحنُ مُجْتَمِعونَ عِندَهُ .

فقالَ للزِّنْدیقِ : أ تَعلَمُ أنّ للأرضِ تَحتا و فَوقا ؟ قالَ : نَعَم .

قالَ : فدَخَلْتَ تَحتَها ؟ قالَ : لا .

قالَ : فما یُدْریکَ بما تَحتَها ؟ قالَ : لا أدْری . إلاّ أنّی أظُنُّ أنْ لَیس تَحتَها شَیْءٌ .

قالَ أبو عبدِ اللّه ِ علیه السلام : فالظَّنُّ عَجْزٌ ما لَم تَسْتَیقِنْقال .

أبو عبدِ اللّه ِ علیه السلام : فصَعِدْتَ السَّماءَ ؟ قالَ : لا .

قالَ : فتَدْری ما فیها ؟ قالَ : لا .

قالَ : فأتَیْتَ المَشرِقَ و المَغرِبَ فنَظَرْتَ ما خَلْفَهُما ؟! قالَ : لا .

قالَ : فعَجَبا لکَ ، لَم تَبْلُغِ المَشرِقَ و لَم تَبْلُغِ المَغرِبَ ، و لَم تَنْزِلْ تَحتَ الأرضِ و لَم تَصْعَدِ السّماءَ ، و لَم تَخْبُرْ هُنالِکَ فتَعْرِفَ ما خَلفَهُنَّ و أنتَ جاحِدٌ ما فیهِنَّ !

و هَل یَجحَدُ العاقِلُ ما لا یَعرِفُ ؟!

فقالَ الزِّنْدیقُ : ما کَلّمَنی بهـذا أحـدٌ غَیرُکَ .

قـالَ أبو عبدِ اللّه ِ علیه السلام : فأنـتَ فی شَـکٍّ مِن ذلـکَ ، فلَعلَّ هُـو أو لَعـلَّ لَیس هُو !

قـالَ الزِّنْـدیقُ : و لَعلَّ ذاکَ .

فقال أبو عبدِ اللّه ِ علیه السلام : أیُّها الرّجُلُ! لَیس لِمَنْ لا یَعلَمُ حُجّهٌ على مَن یَعلَمُ فلا حُجّهَ للجاهِلِ على العالِمِ .

یا أخا أهل مِصرَ ، تَفَهّمْ عنّی ، فإنّا لا نَشُـکُّ فـی اللّه ِ أبَـدا . أ مَـا تَـرى الشّمـسَ و القَمـرَ و اللّیـلَ و النّهـارَ یَلِجـانِ و لا یَشْتَبِهـانِ ، یَذْهَبـانِ و یَرْجِعانِ؟! ···

قالَ هِشامٌ : فآمَنَ الزِّنْدیقُ على یَدَیْ أبی عبدِ للّه ِ علیه السلام .

زندیقى مصرى آوازه دانش امام صادق علیه السلام را شنیده بود . از این رو به مدینه آمد تا با ایشان مناظره کند . اما آن حضرت را در مدینه نیافت . به او گفته شد : حضرت در مکّه است . زندیق راهى مکّه شد ··

·چون امام صادق علیه السلام از طواف فارغ شد زندیق نزد ایشان آمد و در مقابل امام ـ که ما نیز گرد حضرتش بودیم ـ نشست .

امام به زندیق فرمود : آیا مى دانى که زمین را پایین و بالایى است ؟ عرض کرد : آرى .

فرمود : آیا پایین زمین رفته اى ؟ عرض کرد : خیر.

فرمود : پس چه مى دانى که پایین زمین چیست ؟ عرض کرد : نمى دانم . ولى گمان مى کنم که زیر آن چیزى نیست .

امام علیه السلام فرمود : تا به چیزى یقین نیابى، گمان کارساز نیست .

امام صادق علیه السلام فرمود : آیا به آسمان بالا رفته اى ؟ عرض کرد : خیر .

فرمود : مى دانى در آن جا چیست ؟ عرض کرد : خیر .

فرمود : آیا به مشرق و مغرب رفته اى و آن سوى آنها را دیده اى ؟عرض کرد : خیر .

حضرت فرمود : شگفتا از تو ، تو نه به مشرق رفته اى نه به مغرب ، نه زیر زمین فرو رفته اى و نه به آسمان بر رفته اى ، و آن جاها را نیازموده اى تا بدانى در وراى آنها چیست و با این حال آنچه را در آنهاست انکار مى کنى !

آیا عاقل، چیزى را که نمى داند انکار مى کند؟!

در این هنگام زندیق گفت : تاکنون کسى جز شما با من اینچنین سخن نگفته بود.

حضرت علیه السلام فرمود : بنا بر این ، تو در این موضوع شکّ دارى ، که شاید درست باشد یا درست نباشد ؟

زندیق گفت: شاید چنین باشد .

امام صادق علیه السلام فرمود : اى مرد ! کسى را که نمى داند بر آن که مى داند برهانى نیست و جاهل را بر عالم حجّت نباشد .

اى برادر مصرى ! از من بشنو، که ما درباره خدا هرگز شکّ نداریم . آیا نمى بینى خورشید و ماه و شب و روز بى آن که دچار خطا شوند مى آیند و مى روند ؟···

هشام گفت : آن زندیق، در پایان به دست امام صادق علیه السلام ایمان آورد .

( التوحید : ۲۹۳/۴ )
هر پدیده متّکى به غیر، معلول است .

امام على علیه السلام :

کُلُّ قائمٍ بغَیرِهِ مَصْنوعٌ و کُلُّ مَوجودٍ فی سِواهُ مَعْلولٌ .

هر آنچه متّکى به غیر خود باشد مصنوع است و هر موجودى که به سبب غیرِ خود وجود یابد معلول است .

( نهج السعاده : ۳/۴۵ )

امام على علیه السلام :

کُلُّ مَعْروفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنوعٌ ، و کُلُّ قائمٍ فی سِواهُ مَعْلولٌ .

هر آنچه به خود .حدیث شناخته شود مصنوع است و هر متّکى به غیر خود، معلول است .

( نهج البلاغه : الخطبه ۱۸۶ )
دلیل بر حدوث اجسام چیست ؟

امام صادق علیه السلام ـ در مناظره خود با ابن ابى العوجاء چون پرسید : دلیل بر حادث بودن اجسام چیست؟ ـ فرمود :

إنّی ما وَجَدتُ شَیئا صَغیرا و لا کَبیرا إلاّ إذا ضُمَّ إلَیهِ مِثْلُهُ صارَ أکْبرَ و فی ذلکَ زَوالٌ و انْتِقالٌ عنِ الحالَهِ الاُولى .

و لَو کانَ قَدیما ما زالَ و لا حالَ ؛ لأنّ الّذی یَزولُ و یَحولُ یَجوزُ أنْ یُوجَدَ و یَبطُلَ .

فیکونُ بوجودِهِ بَعدَ عَدَمِهِ دُخولٌ فی الحَدَثِ و فی کَونِهِ فی الاُولى دُخولُهُ فی العَدَمِ .

و لَن یَجْتَمِعَ صِفَهُ الأزَلِ و العَدَمِ فی شَیءٍ واحِدٍ .

من هیچ چیز خُرد و کلانى را ندیده ام مگر آن که هرگاه مانندش به آن ضمیمه شود بزرگتر گردد و این موجب مى شود تا آن شى ء از حالت نخستین خود در آمده حالتى دیگر به خود گیرد .

اگر آن شى ء [ نه حادث ، بلکه ] قدیم بود زوال و تغییر در آن راه نمى یافت؛ زیرا آنچه دستخوش زوال و تغییر مى شود، مى تواند هستى یابد و یا نیست شود .

پس با هستى یافتن از پس نیستى به مرحله حدوث راه مى یابد و در حالت نخست [ نیز ] در دنیاى عدم قدم مى گذارد .

حال آن که صفت ازل و عدم هرگز در یک شى ء جمع نمى شوند .

( التوحید : ۲۹۷/۶ ، انظر تمام الحدیث )
دلیل نخست بر اثبات وجود خدا – شناخت فطرى ( 1 ) :

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

کُلُّ مَوْلودٍ یُولَدُ على الفِطرَهِ ، یَعنی على المَعْرِفَهِ بأنّ اللّه َ عزّ و جلّ خالِقُهُ ،

فذلکَ قَولُهُ : « و لَئنْ سَألْتَهُم مَن خَلَقَ السّماواتِ و الأرضَ لَیَقُولُنَّ اللّه ُ» .

هر نوزادى بر فطرت زاده مى شود ، یعنى مى داند که خداوند عزّ و جلّ آفریدگار اوست.

این است معناى سخن خداوند که : « اگر از آنان بپرسى چه کسى آسمانها و زمین را آفریده است هر آینه گویند : خدا » .( الزمر : ۳۸ )

( التوحید : ۳۳۱/۹ )

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

کُلُّ مَولودٍ یُولَدُ على الفِطرَهِ و إنّما أبَواهُ یُهَوِّدانِهِ و یُنَصِّرانِهِ .

هر مولودى بر فطرت ( توحید ) زاده مى شود و این پدر و مادر او هستند که وى را یهودى و نصرانى بار مى آورند.

( شرح نهج البلاغه : ۴/۱۱۴ )

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در یکى از غزوات که طى آن مسلمانان فرزندان مشرکان را کشتند ـ فرمود :

ألا إنّ خِیارَکُم أبناءُ المُشرِکینَ .

ثُمّ قالَ : ألا لا تَقْتُلوا ذُرِّیَّهً . کُلُّ مَولودٍ یُولَدُ على الفِطرَهِ فما یَزالُ علَیها حتّى یُعْرِبَ عَنها لِسانُهُ .

فأبَواهُ یُهَوِّدانِهِ أو یُنَصِّرانِهِ أو یُمَجِّسانِهِ

بدانید که بهترین افراد شما فرزندان همان مشرکان هستند.

سپس فرمود: هان! نسل کشى مکنید . هر مولودى بر اساس فطرت ( توحید ) به دنیا مى آید و پیوسته بر آن است تا آن که زبانش از آن پرده بر مى دارد .

اما پدر و مادرش او را یهودى یا نصرانى و یا مجوسى بار مى آورند .

( کنز العمّال : ۱۱۷۳۰ )

امام باقر علیه السلام ـ در پاسخ به سؤال از آیین حنیف در آیه « حنفاء للّه ··· » ( الحجّ : ۳۱ ) ـ فرمود :

هِی الفِطرَهُ الّتی فَطَرَ النّاسَ علَیها ؛ فَطَرَ اللّه ُ الخَلقَ على مَعْرِفَتِهِ .

مراد فطرتى است که خداوند مردم را بر آن سرشته است ؛ خداوند خلق را با سرشت خداشناسى آفریده است .

( بحار الأنوار : ۳/۲۷۹/۱۲ )

امام باقر علیه السلام ـ درباره آیه « فطرتى است که خداوند همه را بدان فطرت بیافریده است » ( ) ـ فرمود :

فَطَرهُم على مَعْرفَتِهِ أنَّهُ رَبُّهُم ؛

و لَو لا ذلکَ لَم یَعْلَموا ـ إذا سُئِلوا ـ مَن رَبُّهُم و لا مَن رازِقُهُم .

آنان را بر سرشت خداشناسى و این که او پروردگارشان است آفرید ؛

و اگر چنین نبود در پاسخ به این پرسش که چه کسى پروردگارشان است و چه کسى آنها را روزى مى دهد، در مى ماندند .

( بحار الأنوار : ۳/۲۷۹/۱۳ ، أقول : فی تفسیر البرهان روایات تدلّ على أنّ المقصود من الفطره فی الآیه المذکوره فطره التوحید ، انظر البرهان فی تفسیر القرآن : ۳/۲۶۱/۲ ـ ۱۸ )

امام صادق علیه السلام ـ نیز درباره همین آیه ـ فرمود :

التّوحیدُ .
مقصود توحید است .

( الکافی : ۲/۱۲/۱ )

امام صادق علیه السلام ـ درباره آیه « و پروردگار تو از پشت بنى آدم فرزندانشان را بیرون آورد و آنان را بر خودشان گواه گرفت و پرسید : آیا من پروردگارتان نیستم ؟ گفتند : آرى ، گواهى مى دهیم تا در روز قیامت نگویید که ما از آن بى خبر بودیم » ( ) ـ فرمود :

ثَبتَتِ المَعرِفَهُ فی قُلوبِهِم و نَسُوا المَوقِفَ ، و سَیَذْکُرونَهُ یَوما ،

و لَو لا ذلکَ ،لَم یَدْرِ أحَدٌ مَن خالِقُهُ و لا مَن رازِقُهُ .

خداشناسى در دلهایشان استوار گشت و روز «اَلَست» و اخذ گواهى را از یاد بردند ، امّا روزى به یادش مى آورند ،

و اگر چنین نبود، هیچ کس نمى دانست که آفریدگار و روزى دهنده او کیست.

( بحار الأنوار : ۳/۲۸۰/۱۶ )

دلیل دوم بر اثبات وجود خدا – شناخت فطرى ( 2 ) :

امام على علیه السلام ـ در تفسیر «اللّه » ـ فرمود :

هُو الّذی یَتَألَّهُ إلَیهِ عِندَ الحَوائجِ و الشَّدائدِ کُلُّ مَخْلوقٍ عِندَ انْقِطاعِ الرَّجاءِ مِن جَمیعِ مَن هُو دُونَهُ و تَقَطُّعِ الأسْبابِ مِن کُلِّ مَن سِواهُ ؛

و ذلکَ أنَّ کُلَّ مُتَرَئّسٍ فی هذهِ الدُّنیا و مُتَعَظِّمٍ فیها و إنْ عَظُمَ غَناؤهُ و طُغْیانُهُ و کثُرَتْ حَوائجُ مَن دُونَهُ إلَیهِ ،

فإنّهُم سَیَحْتاجونَ حَوائجَ لا یَقْدِرُ علَیها هذا المُتَعاظِمُ و کذلکَ هذا المُتَعاظِمُ یَحتاجُ حَوائجَ لا یَقْدِرُ علَیها .

فَینْقَطِعُ إلى اللّه عِندَ ضَرورَتِهِ و فاقَتِهِ حتّى إذا کُفِیَ هَمَّهُ عادَ إلى شِرْکِهِ .

او کسى است که هر مخلوقى در هنگام نیازها و گرفتاریها وقتى امیدش از همه کس قطع مى شود و رشته همه سببها جز او بریده مى گردد، به وى روى مى آورد ؛

چه آن که هر انسانى هر چند در این دنیا خود را رئیس بخواند و بزرگ بداند و بى نیازى و گردن فرازییش بسیار باشد و دیگران به او نیاز فراوان داشته باشند،

همین نیازمندان نیازهایى برایشان پیدا خواهد شد که آن شخص قادر به بر آوردن آنها نیست و براى خود همین شخص نیز نیازهایى پیش مى آید که توان بر آوردن آنها را ندارد.

پس هنگام ضرورت و نیازمندى به خدا روى مى آورد، اما همین که نیازش برآورده شود دوباره ره شرک مى پوید .

( التوحید : ۲۳۱/۵ )

امام رضا علیه السلام :

بصُنْعِ اللّه ِ یُسْتَدلُّ علَیهِ و بالعُقولِ یُعتَقَدُ مَعرِفَتُهُ و بالفِطْرَهِ تَثْبُتُ حُجَّتُهُ .

از آفرینش خدابه وجود او پى برده مى شود و با خردها شناخته مى شود و با فطرت برهان بر وجود او ثابت مى شود.

( التوحید : ۳۵/۲ )

امام عسکرى علیه السلام ـ در تفسیر « بسم اللّه الرحمن الرحیم » ـ فرمود :

اللّه ُ هُو الّذی یَتألَّهُ إلَیهِ عِندَ الحَوائجِ و الشَّدائدِ کُلُّ مَخْلوقٍ عِندَ انْقِطاعِ الرَّجاءِ مِن کُلِّ مَن هُوَ دُونَهُ ، و تَقَطُّعِ الأسْبابِ مِن جَمیعِ مَن سِواهُ .

یقولُ : بِسمِ اللّه ِ. أیْ أسْتَعینُ على اُموری کُلِّها باللّه ِ الّذی لا تَحِقُّ العِبادَهُ إلاّ لَهُ المُغیثُ إذا اسْتُغیثَ و المُجیبُ إذا دُعِیَ .

و هُو ما قالَ رجُلٌ للصّادقِ علیه السلام : یا ابنَ رسولِ اللّه ِ! دُلَّنی على اللّه ِ، ما هُو ؟ فَقدْ أکْثَرَ علَیَّ المُجادِلونَ و حَیَّرونی .

فقالَ لَهُ : یا عبدَ اللّه ِ ، هَل رَکِبْتَ سَفینَهً قَطُّ ؟ قالَ : نَعَم .

قالَ : فهَل کُسِرَ بِکَ حَیثُ لا سَفینَهَ تُنْجیکَ و لا سِباحَهَ تُغْنیکَ ؟ قالَ : نَعَم .

قالَ : فهَلْ تَعَلّقَ قَلبُکَ هُنالِکَ أنّ شَیئا مِن الأشْیاءِ قادِرٌ على أنْ یُخَلِّصَکَ مِن وَ رْطَتِکَ ؟ فقالَ : نَعَم .

قالَ الصّادقُ علیه السلام : فذلِکَ الشّیءُ هُو اللّه ُ القادِرُ على الإنْجاءِ حَیثُ لا مُنْجیَ و على الإغاثَهِ حَیثُ لا مُغِیثَ .

اللّه هموست که هر مخلوقى در نیازها و گرفتاریها وقتى امیدش از همه ، جز او قطع مى شود و رشته هر سببى جز او بریده مى گردد به وى روى مى آورد .

مى گویى : بسم اللّه . یعنى در همه کارهایم از خدایى کمک مى گیرم که عبادت و پرستش سزاوار جز او نیست و هرگاه فریاد خواهى شود به فریاد مى رسد و هرگاه خوانده شود اجابت مى کند .

این همان نکته اى است که مردى به امام صادق علیه السلام عرض کرد : یا بن رسول اللّه ! مرا به وجود خدا راهنمایى کن که مجادله گران بر من هجوم آورده سرگشته و حیرانم کرده اند .

امام صادق علیه السلام به او فرمود : اى بنده خدا ! آیا هرگز کشتى سوار شده اى؟ عرض کرد : آرى .

فرمود : آیا پیش آمده که کشتى بشکند و در آن جا نه کشتى دیگرى باشد که تو را برهاند و نه شنا کردن کارساز باشد ؟ عرض کرد : آرى.

فرمود : آیا در آن هنگام دلت متوجه موجودى شده است که مى تواند تو را از هلاک نجات دهد؟ عرض کرد : آرى .

امام صادق علیه السلام فرمود : آن موجود همان خداى توانایى است که آن جا که هیچ نجات دهنده دیگرى نیست نجات مى دهد و آن جا که فریادرسى نیست به فریاد مى رسد .

( التوحید : ۲۳۱/۵ )
دلیل سوم بر اثبات وجود خدا – قانون علیّت :

امام على علیه السلام :

کُلُّ صانِعِ شَیْءٍ فمِن شَیْءٍ صَنَعَ و اللّه ُ لا مِن شَیْءٍ صَنَعَ ما خَلَقَ .

هر کس چیزى بسازد آن را از چیزى [ دیگر] ساخته است ، اما خداوند آنچه را ساخته از چیزى نیافریده است .

( التوحید : ۴۳/۳ )

امام على علیه السلام :

الحمد للّه ··

·الدّالِّ على قِدَمِهِ بحُدوثِ خَلْقِهِ و بحُدُوثِ خَلْقِهِ على وُجودِهِ ···مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوثِ الأشْیاءِ على أزَلیّتِهِ و بما وَسَمَها بهِ مِن العَجْزِ على قُدْرَتِهِ و بما اضْطَرَّها إلَیهِ مِن الفَناءِ على دَوامِهِ .

سپاس و ستایش خداوندى را که ···

حدوث آفریدگانش را دلیل قدیم بودن و وجود خود قرار داد···حدوث اشیاء را گواه ازلى بودن خود گرفت و با داغ ناتوانى که بر آنان نهاد آنها را گواه قدرت خود و فناى حتمى آنها را گواه جاودانگى خویش گرفت.

( نهج البلاغه : الخطبه ۱۸۵ )

امام على علیه السلام :

الحَمدُ للّه ِ الدّالِّ على وُجودِهِ بخَلْقِهِ ، و بمُحْدَثِ خَلْقِهِ على أزَلیّتِهِ .

ستایش خداوندى را که آفریدگان خود را دلیل بر وجود خویش ساخت و حادث بودن آنها را دلیل بر ازلیّتش .

( نهج البلاغه : الخطبه ۱۵۲ )

امام باقر علیه السلام ـ در پاسخ به یکى از علماى شام که از ایشان پرسید: ··· پس اشیاء را از چیز آفریده است یا از هیچ ؟ ـ فرمود :

··· فالشَّیْءُ خَلقَهُ مِن شَیْءٍ أو مِن لا شَیءٍ ؟ ـ :

خَلقَ الشَّیْءَ لا مِن شَیْءٍ کانَ قَبلَهُ .

و لَو خَلقَ الشَّیْءَ مِن شَیْءٍ إذا لَم یَکُنْ لَهُ انْقِطاعٌ أبدا و لَم یَزَلِ اللّه ُ إذا و مَعهُ شَیْءٌ .

و لکنْ کانَ اللّه ُ و لا شَیْءَ مَعهُ .

اشیاء را آفرید نه از چیزى که پیش از آن وجود داشته باشد.

اگر شى ء را از شى ء آفریده باشد، هرگز میان او و اشیاء انقطاع نبوده و همواره چیزى با خدا مى باشد .

حال آن که خدا بوده و چیزى با او نبوده است .

( التوحید : ۶۶/۲۰ )

بحار الأنوار :

-الإمامُ الصّادقُ علیه السلام مِن مُناظَرَتِهِ زِنْدیقا . قالَ الزِّنْدیقُ : مِن أیِّ شَیْءٍ خَلقَ الأشْیاءَ ؟ ـ : لا مِن شَیْءٍ .

فقالَ : کیفَ یَجیءُ مِن لا شَیْءٍ شَیْءٌ ؟ قالَ علیه السلام : إنّ الأشْیاءَ لا تَخْلو أنْ تَکونَ خُلِقَتْ مِن شَیْءٍ أو مِن غَیرِ شَیْءٍ ؛

فإنْ کانتْ خُلِقَتْ مِن شَیْءٍ کانَ مَعهُ فإنّ ذلکَ الشّیْءَ قَدیمٌ و القَدیمُ لا یَکونُ حَدیثا و لا یَفْنى و لا یَتَغیّرُ .

و لا یَخْلو ذلکَ الشَّیْءُ مِن أنْ یَکونَ جَوْهَرا واحِدا و لَوْنا واحِدا . فمِن أینَ جاءتْ هذهِ الألْوانُ المُخْتَلِفَهُ و الجَواهِرُ الکَثیرَهُ المَوجودَهُ فی هذا العالَمِ مِن ضُروبٍ شَتّى ؟

و مِن أینَ جاءَ المَوْتُ ، إنْ کانَ الشَّیْءُ الّذی اُنْشِئَتْ مِنهُ الأشْیاءُ حیّا ؟

أو مِن أینَ جاءتِ الحیاهُ إنْ کانَ ذلکَ الشَّیْءُ مَیِّتا ؟

و لا یَجوزُ أنْ یَکونَ مِن حَیٍّ و مَیِّتٍ قَدیمَیْنِ لَم یَزالا ؛ لأنّ الحیَّ لا یَجیءُ مِنهُ مَیِّتٌ و هُو لَم یَزَلْ حیّا .

و لا یَجوزُ أیضا أنْ یَکونَ المَیِّتُ قَدیما لَم یَزَلْ بما هُو بهِ مِن المَوْتِ، ؛ لأنَّ المَیِّتَ لا قُدْرَهَ لَهُ و لا بَقاءَ.

قالَ: مِن أینَ قالوا إنَّ الأشیاءَ أزَلیَّهٌ؟

قالَ علیه السلام : ··· إنَّ الأشْیاءَ تَدُلُّ على حُدوثِها مِن دَوَرانِ الفَلَکِ بما فیهِ ··· و تَحَرُّکِ الأرضِ و مَن علَیها و انْقِلابِ الأزْمِنَهِ و اخْتِلافِ الوَقتِ و الحَوادِثِ الّتی تَحْدُثُ فی العالَمِ مِن زِیادَهٍ و نُقْصانٍ و مَوْتٍ و بِلىً

و اضْطِرارِ النَّفْسِ إلى الإقْرارِ بأنّ لَها صانِعا و مُدَبِّرا ؟

أ ما تَرى الحُلْوَ یَصیرُ حامِضا و العَذْبَ مُرّا و الجَدیدَ بالِیا و کُلٌّ إلى تَغَیُّرٍ و فَناءٍ ؟! .

امام صادق علیه السلام در مناظره با زندیقى که گفت : خداوند اشیاء را از چه آفریده است ؟ فرمود : از چیزى نیافرید.

عرض کرد : چگونه چیز از هیچ به وجود مى آید ؟ فرمود : اشیاء از دو حال خارج نیستند : یا از چیزى آفریده شده اند یا از چیزى آفریده نشده اند؛

اگر از چیزى آفریده شده اند که آن چیز پیوسته با خدا بوده، پس آن چیز قدیم است و قدیم نه حادث مى شود نه فانى مى گردد و نه تغییر مى پذیرد .

حال آن شى ء یک جوهر و یک رنگ (عرض) است . در این صورت این همه رنگ (اعراض) گوناگون و جواهر فراوان موجود در این عالم از کجا آمده است؟

اگر آن چیزى که اشیاء همه از او پدید آمده زنده است پس مرگ از کجا آمده است ؟

و اگر آن چیز مرده است حیات و زندگى از کجا آمده است ؟

ممکن نیست که از یک مُرده و یک زنده قدیمى ازلى به وجود آمده باشند ؛ زیرا از زنده ازلى مُرده پدید نمى آید .

همچنین ممکن نیست که مُرده ازلى و قدیم وجود داشته باشد ؛ زیرا موجود مُرده را قدرت و بقایى نیست .

[ زندیق ] گفت : از چه رو گفته اند که موجودات ازلى اند ؟

حضرت فرمود: ··· چرخش سپهر و هر آنچه در آن است ··· و حرکت زمین و هر آنچه بر آن است و دگرگونى زمانها و اختلاف زمان و حوادثى که در عالم رخ مى دهد و مرگ و پوسیدگى

و نا گزیرى نفس به اقرار به این که او را آفریدگار و مدبّر است ، همگى نشانگر حدوث اشیاء است .

مگر نمى بینى که شیرین، ترش مى شود و خوش مزه تلخ و نو فرسوده و هر چیزى به سوى دگرگونى و نابودى مى رود؟

( بحار الأنوار : ۱۰/۱۶۶/۲ )

امام صادق علیه السلام ـ وقتى از ایشان سؤال شد : دلیل بر وجود [خداى] یگانه چیست ؟ ـ فرمود :

ما بِالخَلْقِ مِن الحاجَهِ .

نیازمندى آفریده ها.

( تحف العقول : ۳۷۷ )

امام صادق علیه السلام ـ وقتى از ایشان سؤال شد : دلیل بر وجود [خداى] یگانه چیست ؟ ـ فرمود :

وَجَدتُ نَفْسی لا تَخْلو مِن إحْدى جِهَتَینِ : إمّا أنْ أکون صَنَعْتُها أنا أو صَنَعَها غَیری ؛

فإن کنتُ صَنَعتُها أنا فلا أخْلو مِن أحدِ مَعْنَیَینِ : إمّا أنْ أکونَ صَنَعتُها و کانتْ مَوجودَهً أو صَنَعْتُها و کانتْ مَعْدومَهً ؛

فإنْ کنتُ صَنَعْتُها و کانتْ مَوجودهً فَقَدِ اسْتَغْنَتْ بوجودِها عن صَنْعَتِها و إن کانتْ مَعْدومَهً فإنّکَ تَعلمُ أنّ المَعْدومَ لا یُحْدِثُ شَیئا ؛

فقد ثَبَتَ المَعنى الثّالثُ أنّ لی صانِعا و هُو اللّه ُ رَبُّ العالَمِینَ .

فقامَ و ما أحارَ جَوابا .

خودم را از دو حال خالى نیافتم : یا من خود را آفریده ام یا کسى دیگر مرا آفریده است؛

اگر من خود را آفریده ام از دو حال خارج نیستم : یا بوده ام و خود را آفریده ام و یا نبوده ام و خود را پدید آورده ام ؛

اگر قبلاً بوده ام و خود را پدید آورده ام نیازى به پدید آوردن ندارم و اگر نبوده ام تو مى دانى که معدوم چیزى را به وجود نمى آورد؛

پس شقّ سوم ثابت مى شود و آن این که مرا آفریدگارى است و آن همان خداى پروردگار جهانیان است .

ابو شاکر که پاسخى براى گفتن نداشت برخاست .

( التوحید : ۲۹۰/۱۰ )
دلیل چهارم بر اثبات وجود خدا – نشانه ها :

امام على علیه السلام ـ در پاسخ به سؤال از اثبات صانع ـ فرمود :

البَعْرَهُ تَدُلُّ على البَعیرِ و الرَّوْثَهُ تَدُلَّ على الحَمیرِ و آثارُ القَدَمِ تَدُلُّ على المَسیرِ .

فهَیْکَلٌ عُلْویٌّ بهذهِ اللَّطافَهِ و مَرْکَزٌ سُفْلیٌّ بهذهِ الکَثافَهِ کیفَ لا یَدُلاّنِ على اللّطیفِ الخَبیرِ ؟ ! .

پشکل شتر بر وجود شتر دلالت دارد و سرگین الاغ بر وجود الاغ و ردّ پا بر وجود رهگذر .

پس چگونه پیکره اى آسمانى با این لطافت و کالبدى زمینى با این ستبرى، بر وجود خدایى لطیف و خبیر دلالت ندارد؟! .

( بحار الأنوار : ۳/۵۵/۲۷ )

أشهَدُ أنّ السّماواتِ و الأرضَ و ما بَینَهُما آیاتٌ تَدُلُّ علَیکَ و شَواهِدُ تَشْهدُ بما إلَیهِ دَعَوتَ .

کلُّ ما یُؤدِّی عنکَ الحُجَّهَ و یَشْهدُ لکَ بالرُّبوبیّهِ مَوْسومٌ بآثارِ نِعْمَتِکَ ، و مَعالِمِ تَدبیرِکَ .

گواهى مى دهم که آسمانها و زمین و آنچه میان آنهاست نشانه هایى بر وجود تو است و گواههایى بر آنچه به سوى آن دعوت کردى .

هر آنچه حجّت تو را بیان مى کند و به پروردگارى تو گواهى مى دهد، نشان آثار نعمتهاى تو و علایم تدبیر تو را بر خود دارد.

( شرح نهج البلاغه : ۲۰/۲۵۵ )

امام على علیه السلام :

بصُنْعِ اللّه ِ یُسْتَدَلُّ علَیهِ و بالعُقولِ تُعْتَقَدُ مَعْرفَتُهُ و بالفِکْرَهِ تَثْبُتُ حُجّتُهُ و بآیاتهِ احْتَجَّ على خَلْقِهِ .

از آفریده هاى خدا به وجود او راه برده مى شود و با خردها شناخت او راسخ مى شود و با تفکر و اندیشه برهان بر هستى او آشکار مى گردد و از طریق آیات و نشانه هاى او حجّت وى بر خلقش تمام مى شود.

( تحف العقول : ۶۲ )

امام على علیه السلام :

ظَهرَتْ فی بَدائعِ الّذی أحْدَثَها آثارُ حِکمَتِهِ و صارَ کُلُّ شَیءٍ خَلقَ حُجَّهً لَهُ و مُنْتَسِبا إلَیهِ .

فإنْ کانَ خَلْقـا صامِتـا فحُجَّتُهُ بالتَّدبیرِ ناطِقَهٌ فیهِ .

آثار حکمت خداوند در بدایعى که پدید آورده آشکار است و هر چیزى که آفرید حجّت او شد و نسبت بدو یافت .

پس، اگر آفریده اى بى زبان و خاموش باشد [ آثار ] تدبیر خدا در آن حجّت گویاى اوست .

( التوحید : ۵۲/۱۳ )

امام على علیه السلام :

و لَو فَکّروا فی عَظیمِ القُدرَهِ و جَسیمِ النِّعمَهِ ، لرَجَعوا إلى الطَّریقِ و خافوا عذابَ الحَریقِ . و لکنّ القُلوبَ عَلیلَهٌ و الأبْصارَ مَدْخولَهٌأ .

فَلا یَنْظُرون إلى صَغیرِ ما خَلقَ : کیفَ أحکَمَ خَلْقَهُ و أتْقَنَ تَرْکیبَهُ و فَلقَ لَهُ السَّمعَ و البَصرَ و سَوّى لَهُ العَظْمَ و البَشَرَ ؟

انْظُروا إلى النَّملَهِ فی صِغَرِ جُثَّتِها و لَطافَهِ هَیْئَتِها لا تَکادُ تُنالُ بلَحْظِ البَصَرِ و لا بمُسْتَدرَکِ الفِکَرِ کیفَ دَبَّتْ على أرْضِها و ضَنَّتْ على رِزْقِها ··؟

·لو فَکّرْتَ فی مَجاری أکْلِها ، فی عُلُوِّها و سُفْلِها ، و ما فی الجَوفِ مِن شَراسِیفِ بَطْنِها ، و ما فی الرّأسِ مِن عَیْنِها و اُذُنِها ، لَقَضَیتَ مِن خَلْقِها عَجَبا و لَقِیتَ مِن وَصْفِها تَعَبا ···

فانْظُـرْ إلى الشّمسِ و القَمـرِ و النَّباتِ و الشَّجَرِ، و الماءِ و الحَجَرِ و اخْتِلافِ اللّیلِ و النّهارِ ، و تَفَجُّرِ هذهِ بحار و کَثْرَهِ هذهِ الجِبالِ و طُولِ هذهِ القِلالِ ، و تَفَرُّقِ هذهِ اللُّغاتِ و الألْسُنِ المُخْتَلِفا .

تِفال : وَیْلُ لِمَن أنْکَرَ المُقَدِّرَ و جَحَدَ المُدَبِّرَ !

زَعَموا أ نّهم کالنَّباتِ ما لَهُم زارِعٌ و لا لاخْتِلافِ صُوَرِهِم صانِعٌ !

لَم یَلْجَأوا إلى حُجَّهٍ فیما ادَّعَوا و لا تَحْقیقٍ لِما وَعَوا .

و هَل یَکونُ بِناءٌ مِن غَیرِ بانٍ أو جِنایَهٌ مِن غَیرِ جانٍ ؟!

اگر در قدرت شگرف و نعمتهاى عظیم [خداوند] مى اندیشیدند ، بى گمان به راه مى آمدند و از عذاب دوزخ مى هراسیدند . امّا دلها بیمار است و اندیشه ها آفت زده .

آیا به موجود کوچک مخلوق او نمى نگرند که چگونه آن را استوار آفرید و اجزایش را به دقّت به هم پیوست و برایش سوراخ گوش و چشم گشود و استخوان و پوست برایش پدید آورد ؟

به همین مورچه ریز و نازک اندام که تقریبا به چشم نمى آید و با اندیشه درک نمى گردد بنگرید که چگونه روى زمین راه مى رود و براى به دست آوردن روزیش تلاش مى کند ·· ؟

اگر در مجارى خوراک و بالا و پایین مورچه و اطراف و پهلوهاى شکمش و در چشم و گوشش بیندیشى ، از آفرینش او شگفت زده مى شوى و در وصف آن به زحمت مى افتى ···

به خورشید و ماه و گیاه و درخت و آب و سنگ و گردش این شب و روز و جریان این دریاها و فراوانى این کوهها و بلندى این قلّه ها و پراکندگى این لغات و لهجه ها و زبانهاى گوناگون بنگر .

واى بر آن کس که ناظم و مدبّر این همه را انکار کند .

تصوّر مى کنند که همچون گیاهان خودرو هستند و برزگرى ندارند و براى اَشکال گوناگون آنها آفریننده اى نیست .

اینان براى ادّعاى خود به دلیلى پناه نبردند و در باورهاى خود تحقیق نکردند .

آیا ممکن است ساختمانى بدون سازنده و یا [حتى ] جنایتى بدون جنایتگر پدید آید ؟!

( بحار الأنوار : ۳/۲۶/۱ )

امام باقر علیه السلام ـ درباره آیه « کسى که در این دنیا کور باشد در آخرت نیز کور است » ( الإسراء : ۷۲ ) ـ فرمود :

فمَن لَم یَدُلَّهُ خَلقُ السّماواتِ و الأرضِ و اخْتِلافُ اللّیلِ و النّهارِ و دَوَرانُ الفَلَکِ بالشَّمسِ و القَمرِ و الآیاتُ العَجیباتُ على أنّ وَراءَ ذلکَ أمرا هُو أعْظَمُ مِنهُ ،« فهُو فی الآخِرَهِ أعمى » .

قالَ : فهُو عمّا لَم یُعایِنْ أعْمى و أضَلُّ سبیلاً .

کسى که آفرینش آسمانها و زمین و گردش شب و روز و چرخش خورشید و ماه و دیگر نشانه هاى شگفت آور او را به این نکته رهنمون نشود که در پس همه اینها خبر بسیار بزرگترى هست ، « در آخرت نیز کور است» .

خدا مى گوید: از مشاهده آنچه ندیده ، کور است و ره گم کرده تر.

( بحار الأنوار : ۳/۲۸/۲ )

امام صادق علیه السلام ـ در پاسخ به زندیقى که پرسید : دلیل وجود سازنده جهان چیست؟ ـ فرمود :

وجودُ الأفاعیلِ الّتی دَلّتْ على أنّ صانِعاً صَنَعَها ،

أ لا تَرى أنّکَ إذا نَظَرْتَ إلى بِناءٍ مُشَیَّدٍ مَبْنیٍّ عَلِمتَ أنّ لَهُ بانِیا ، و إنْ کُنتَ لَم تَرَ البانیَ و لَم تُشاهِدْهُ ؟

وجود کارها و پدیده هایى نشان مى دهد سازنده اى آنها را ساخته است ،

مگر نه این که وقتى ساختمانى را مى بینى پى مى برى که معمار و سازنده اى دارد، هر چند او را ندیده و مشاهده اش نکرده باشى ؟

( التوحید : ۲۴۴/۱ )

امام صادق علیه السلام :

أوَّلُ العِبَرِ و الأدِلَّهِ على الباری جَلّ قُدْسُهُ تَهْیئَهُ هذا العالَمِ و تألیفُ أجْزائهِ و نَظْمُها على ما هِی علَیهِ .

فإنّکَ إذا تَأمَّلْتَ العالَمَ بفِکْرِکَ و مَیَّزْتَهُ بعَقلِکَ وجَدتَهُ کالبَیتِ المَبْنیِّ المُعَدِّ فیهِ جمیعُ ما یَحتاجُ إلَیه عِبادُهُ .

فالسَّماءُ مَرْفوعَهٌ کالسَّقفِ و الأرضُ مَمْدودَهٌ کالبِساطِ و النُّجومُ مَنْضودَهٌ کالمَصابیحِ و الجَواهِرُ مَخْزونَهٌ کالذَّخائِرِ .

کلُّ شَیْءٍ فیها لِشأنِهِ مُعَدٌّ ، و الإنْسانُ کالمُمَلَّکِ ذلکَ البَیتَ و المُخَوَّلِ جَمیعَ ما فیهِ .

ضُروبُ النَّباتِ مُهَیّأهٌ لَمَآرِبهِ و صُنوفُ الحَیوانِ مَصْروفَهٌ فی مَصالِحِه و مَنافِعِه .

ففی هذا دِلالهٌ واضِحَهٌ على أنّ العالَمَ مَخْلوقٌ بتَقْدیرٍ و حِکمَهٍ و نِظامٍ و مُلاءمَهٍ و أنّ الخالِقَ لَهُ واحِدٌ .

نخستین نشان و دلیل بر وجود آفریدگار- جلّ قدسه – پدید آوردن این جهان و ترکیب اجزاى آن و نظم بخشیدن آن اجزا به شکل فعلى است.

هر گاه درباره این جهان به اندیشه و خرد خویش تأمّل و دقّت کنى آن را همانند خانه اى یابى که هر آنچه بندگانش بدان نیاز دارند در آن فراهم است.

آسمان همچون سقف برافراشته شده و زمین همانند فرش گسترده است و ستارگان مانند چراغها کنار هم چیده شده اند و گوهرها همانند گنجینه هایى در دل زمین اندوخته شده اند .

هر چیز عالم به جاى خود فراهم گشته است و انسان همچون مالک این خانه است و صاحب همه اثاث و لوازم آن .

انواع گیاهان براى اهداف او آماده گشته و حیوانات گوناگون در خدمت مصالح و منافع او مى باشند .

این همه آشکارا نشانگر این است که عالم بر اساس یک برنامه و حکمت و نظم و هماهنگى آفریده شده و آفریدگار آن یکى است.

( بحار الأنوار : ۳/۶۱ )

امام رضا علیه السلام ـ در پاسخ به پرسش از دلیل حدوث عالم ـ فرمود :

أنتَ لَم تَکُنْ ثُمّ کنتَ و قد عَلِمتَ أنّکَ لَم تُکَوّنْ نَفْسَکَ و لا کَوّنَکَ مَن هُو مِثلُکَ .

تو نبودى و سپس بود شدى [ از طرفى هم ] مى دانى که تو خود خودت را به وجود نیاورده اى و کسى مانند تو نیز تو را هستى نبخشیده است.

( التوحید : ۲۹۳/۳ )

امام رضا علیه السلام ـ درباره آیه « کسى که در این دنیا کور باشد در آخرت نیز کور است » ( الإسراء : ۷۲ ) ـ فرمود :

یَعنی أعْمى عنِ الحقائقِ المَوجودَهِ .

یعنى از دیدن حقایقى که وجود دارد کور و ناتوان است .

( التوحید : ۴۳۸ )
1- آفرینش انسان از خاک :

امام على علیه السلام :

أمْ هذا الّذی أنْشَأهُ فی ظُلُماتِ الأرْحامِ و شُغُفِ الأسْتارِ نُطْفَهً دِهاقا ···

ثُمّ مَنَحَهُ قَلبا حافِظا ، و لِسانا لافِظا وَ بصَرا لاحِظا لِیَفْهَمَ مُعْتَبِرا و یُقَصِّرَ مُزْدَجِرا .

حتّى إذا قامَ اعْتِدالُهُ و اسْتَوى مِثالُهُ ، نَفَرَ مَسْتَکْبِرا .

آیا این انسان همان کسى نیست که خداوند او را در تاریکیهاى زهدان و پرده هاى غلاف مانند آفرید ، از نطفه اى که ریخته شد ···

آن گاه به او دلى حفظ کننده و زبانى گویا و چشمى بینا بخشید تا بفهمد و عبرت گیرد و از زشت کاریها باز ایستد.

اما چون قد راست کرد و به نهایت رشد خود رسید گردن فرازانه روى برگرداند .

( نهج البلاغه: الخطبه ۸۳ )

امام باقر علیه السلام ـ درباره آیه « از نطفه اى آمیخته » ( الإنسان : ۲ ) ـ فرمود :

ماءُ الرَّجلِ و ماءُ المرأهِ اخْتَلَطا جَمیعا .

آب مرد و زن که با هم آمیخته شوند .

( تفسیر القمّی : ۲/۳۹۸ )

امام صادق علیه السلام :

و العَجَبُ مِن مَخْلوقٍ یَزْعُمُ أنّ اللّه َ یَخْفى على عِبادِهِ ؛ و هُو یَرى أثَرَ الصُّنْعِ فی نَفْسِهِ بتَرْکیبٍ یَبْهَرُ عَقْلَهُ و تَألیفٍ یُبْطِلُ حُجَّتَهُ (جُحودَهُ) !

و لَعَمْری ! لَو تَفَکّروا فی هذِه الاُمورِ العِظام لَعایَنوا مِن أمرِ التَّرْکیبِ البَیِّنِ و لُطْفِ التَّدبیرِ الظّاهِرِ و وُجودِ الأشیاءِ مَخلوقَهً بَعدَ أنْ لَم تَکُنْ ثُمّ تَحَوُّلِها مِن طَبیعَهٍ إلى طَبیعَهٍ و صَنیعَهٍ بَعدَ صَنیعَهٍ ، ما یَدُلُّهُم على الصّانعِ .

شگفت از بنده اى است که مى پندارد خداوند بر بندگان خود پوشیده است؛ در حالى که اثر آفرینش را در وجود خود با ترکیبى حیرت آور و پیوندى که بر [ انکارش] خط بطلان مى کشد مشاهده مى کند!

به جان خودم سوگند ! اگر در این پدیده هاى بزرگ مى اندیشیدند، بی گمان این ترکیبِ روشن و تدبیرِ آشکار و پدید آمدن اشیایى که نبوده اند

و تغییر و تحوّل آنها از حالى به حالى دیگر و از ساختارى به ساختارى دیگر، آنها را به وجود آفریدگار رهنمون مى شد.

( بحار الأنوار : ۳/۱۵۲ )

بحار الأنوار :

الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ـ لَمّا دَخلَ علَیهِ ابنُ أبی العَوْجاءِ ـ :

یا بنَ أبی العَوْجاءِ ، أ مَصْنوعٌ أنتَ أمْ غَیرُ مَصنوعٍ ؟

قالَ : لَستُ بمَصْنوعٍ .

فقالَ لَهُ الصّادقُ علیه السلام : فلَو کُنتَ مَصْنوعا کیفَ کنتَ تکونُ ؟

فلَم یُحِرْ ابنُ أبی العَوْجاءِ جَوابا ، و قامَ و خَرجَ .

امام صادق علیه السلام وقتى ابن ابى العوجاء نزد ایشان آمد فرمود :

اى ابن ابى العوجاء ! آیا تو مخلوقى یا غیر مخلوق ؟

او گفت: غیر مخلوق .

امام فرمود: اگر مخلوق بودى چگونه بودى ؟

ابن ابى العوجاء در جواب ماند و برخاست و بیرون رفت .

( بحار الأنوار : ۳/۳۱/۴ )

امام صادق علیه السلام در یکى از مناظره ها خطاب به ابن ابى العوجاء فرمود :

أ مَصْنوعٌ أنتَ أم غَیرُ مَصنوعٍ ؟

فقالَ عبدُ الکریمِ بنُ أبی العَوْجاءِ : بل أنا غَیرُ مَصنوعٍ .

فقالَ لَهُ العالِمُ علیه السلام : فصِفْ لی : لَو کُنتَ مَصنوعا کیفَ کنتَ تکونُ ؟

فبقیَ عبدُ الکریمِ مَلِیّا لا یُحِیرُ جَوابا و وَلِعَ بخَشَبَهٍ کانتْ بَینَ یَدَیهِ و هُو یقولُ : طویلٌ عَریضٌ عَمیقٌ قَصیرٌ مُتَحرِّکٌ ساکِنٌ ، کلُّ ذلکَ صفهُ خَلْقِهِ .

فقالَ لَهُ العالِمُ علیه السلام : فإنْ کنتَ لمْ تَعْلَمْ صِفَهَ الصَّنْعَهِ غَیرَها فاجْعَلْ نَفسَکَ مَصْنوعا ؛ لِما تَجِدُ فی نَفْسِکَ مِمّا یَحْدُثُ مِن هذهِ الاُمورِ .

آیا تو مخلوق هستى یا غیر مخلوق ؟

عبد الکریم بن ابى العوجاء گفت : من غیر مخلوق هستم .

امام علیه السلام فرمود : به من بگو اگر مخلوق بودى چگونه وضعى داشتى ؟

عبد الکریم مدّت درازى خاموش ماند و جوابى نداد و در حالى که با چوبى که مقابلش بود بازى مى کرد مى گفت: دراز، پهن، گود ، کوتاه ، متحرّک ، ساکن ، همه اینها صفت مخلوق است.

امام علیه السلام فرمود : اگر براى مخلوق صفاتى جز اینها نمى دانى، پس خودت را مخلوق بدان ؛ زیرا که این صفات را در خودت مى یابى.

( التوحید : ۲۹۶/۶)

امام رضا علیه السلام ـ در پاسخ به زندیقى که پرسید: دلیل وجود خدا چیست ؟ ـ فرمود :

إنّی لَمّا نَظَرتُ إلى جَسَدی فلَم یُمْکِنّی فیهِ زِیادَهٌ و لا نُقْصانٌ فی العَرضِ و الطُّولِ و دَفعِ المَکارِهِ عنهُ و جَرِّ المَنفَعَهِ إلَیهِ ، عَلِمتُ أنّ لهذا البُنْیانِ بانِیا ؛فأقْرَرْتُ بهِ .

مَع ما أرى من دَوَران الفَلَکِ بقُدْرَتِهِ ، و إنْشاءِ السَّحابِ و تَصْریفِ الرِّیاحِ و مَجْرى الشّمسِ و القَمَرِ و النُّجومِ و غیرِ ذلکَ مِن الآیاتِ العَجیباتِ المُتْقَناتِ ، عَلِمْتُ أنّ لِهذا مُقَدِّرا و مُنْشِئا .

من وقتى به جسم خود نگریستم و دیدم که نمى توانم در قد و پهناى آن کم و زیاد کنم و بدیها ( بیماریها ) را از آن دور سازم و سود و منفعتى به آن برسانم ، دریافتم که این ساختمان را معمار و سازنده اى است ؛ پس به وجود او اقرار کردم .

افزون بر این ، از مشاهده چرخش فلک به قدرت او و پدید آوردن ابرها و به حرکت در آوردن بادها و حرکت خورشید و ماه و ستارگان و دیگر نشانه هاى متقنِ شگفت آور ، پى بردم که این همه را مدبّر و پدید آورنده اى است .

( التوحید : ۲۵۱/۳ )
2 – صورتگرى در زهد آنها :

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به امیر المؤمنین علیه السلام ـ فرمود :

قُلْ ما أوَّلُ نِعمَهٍ بَلاکَ اللّه ُ عزّ و جلّ و أنْعَمَ علَیکَ بِها ؟ قالَ : أنْ خَلَقَنی ···

فما الثّالثهُ ؟ قالَ : أنْ أنْشَأنی ـ فلَهُ الحَمدُ ـ فی أحْسَنِ صُورهٍ و أعْدَلِ تَرْکیبٍ .

قالَ: صَدَقْتَ .

بگو نخستین نعمتى که خداوند عزّ و جلّ به تو ارزانى داشت چیست ؟ عرض کرد: این که مرا آفرید ···

سومین نعمت چیست ؟ گفت : این که به حمد اللّه مرا در بهترین شکل و متناسبترین ترکیب به وجود آورد .

فرمود : درست گفتى .

( الأمالی للطوسی : ۴۹۲/۱۰۷۷ )

امام على علیه السلام :

تَعْتَلِجُ النُّطْفَتانِ فی الرَّحِمِ ، فأیَّتُهما کانتْ أکثرَ جاءتْ تُشْبِهُها

دو نطفه [ از زن و مرد ] در رحم با هم مى آمیزند و هر یک از آن دو بیشتر باشد، نوزاد شبیه او مى شود .

(علل الشرائع : ۹۵/۴ )

إنّ اللّه َ تبارکَ و تعالى إذا أرادَ أنْ یَخْلُقَ خَلْقا ، جَمعَ کُلَّ صُورَهٍ بَینَهُ و بَینَ أبیهِ إلى آدَمَ ، ثُمّ خَلَقَهُ على صُورَهِ أحَدِهِم .

فلا یَقولَنَّ أحَدٌ : هذا لا یُشْبِهُنی و لا یُشْبِهُ شَیئا مِن آبائی !

خداوند تبارک و تعالى هر گاه بخواهد کسى را بیافریند، هر شکل و صورتى که میان او و پدرش تا آدم وجود دارد جمع مى کند و سپس وى را به شکل یکى از آنها مى آفریند .

بنا بر این ، هیچ کس نباید بگوید که این اصلاً شبیه من، یا شبیه پدران من نیست !

(علل الشرائع : ۱۰۳/۱ )
3 – آفرینش جفتها :

امام صادق علیه السلام :

لَو رَأیتَ فَرْدا مِن مِصْراعَیْنِ فیه کَلّوبٌ ، أ کنتَ تَتَوهّمُ أنَّهُ جُعِلَ کذلکَ بلا مَعنى ؟ بَلْ کُنتَ تَعلمُ ضَرورَهً أنّهُ مَصْنوعٌ یَلْقى فَردا آخَرَ ، فتُبْرِزُهُ لِیکونَ فی اجْتِماعِهِما ضَرْبٌ مِن المَصلَحَهِ ، و هکذا تَجِدُ الذَّکَرَ مِن الحَیوانِ کأنّهُ فَردٌ مِن زَوْجٍ مَهَیّأٌ مِن فَردٍ اُنْثى ، فَیلْتَقیانِ لِما فیهِ مِن دَوامِ النَّسْلِ و بَقائهِ ، فَتَبّا و خَیْبَهً و تَعْسا لمُنْتَحلی الفَلسَفهِ ، کیفَ عَمِیَتْ قُلوبُهُم عن هذهِ الخِلْقَهِ العَجیبَهِ ، حتّى أنْکروا التّدبیرَ و العَمْدَ فیها ؟!
اگر دیدى که یکى از دو لنگه در، زلفین .حدیث دارد، آیا گمان مى برى آن زلفین بى خود و بى جهت نصب شده است؟ نه ، بلکه بى شکّ پى مى برى که تعبیه شده تا با لنگه دیگر جفت و بسته شود . لذا لنگه دیگر را فراهم مى آورى تا از اجتماع آنها سودى حاصل شود . به همین صورت است، وجود حیوان نر . گویى فردى از یک جفت است که براى فردِ ماده مهیّا شده است . پس نر و ماده با هم جفت مى شوند، زیرا که دوام و بقاى نسل در این است . هلاک و نومید و نگون بخت بادا این مدّعیان فلسفه ! چگونه دیده دلشان، این آفرینش شگفت را نمى بیند چندان که وجود تدبیر و آگاهى و قصد را در آن انکار مى کنند؟

( بحار الأنوار : ۳/۷۵ – فرهنگ معین : ۲ / ۱۷۴۵ )
4 – جفت بودن اشیاء :

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

فهذا الّذی نُشاهِدُهُ مِن الأشْیاءِ بَعْضُها إلى بَعْضٍ مُفْتَقِرٌ؛ لأنَّهُ لا قِوامَ للبَعْضِ إلاّ بما یَتّصِلُ بهِ .

کما تَرى البِناءَ مُحْتاجا بَعْضُ أجْزائهِ إلى بَعْضٍ ، و إلاّ لَم یَتَّسِقْ و لَم یَسْتَحْکِمْ .

کذلکَ سائرُ ما نَرى .

این اشیائى که مى بینیم هر یک به دیگرى نیازمند است؛ زیرا قوام و بقاى هر یک بسته به دیگرى است.

همچنان که اجزاى یک ساختمان محتاج و وابسته به یکدیگرند و گر نه هماهنگ و مستحکم نمى ماند .

همچنین است دیگر چیزهایى که مى بینیم .

( بحار الأنوار : ۹/۲۶۲/۱ )

امام على علیه السلام ـ در توصیف خداوند متعال با ذکر برخى افعال او ـ فرمود :

مُؤلِّفٌ بَینَ مُتَعادِیاتِها ، مُفَرِّقٌ بَینَ مُتَدانیاتِها ، دالّهً بتَفْریقِها على مُفَرِّقِها ، و بتَألیفِها على مُؤَلِّفِها

و ذلکَ قولُهُ عزّ و جلّ : « و مِنْ کُلِّ شَیءٍ خَلَقْنا زَوْجَینِ لَعَلّکُمْ تَذَکَّرونَ » .

اشیاى دور و متباین را به هم نزدیک کرد و میان نزدیکها جدایى افکند، تا با جدایى افکندن میان آنها، بر جدا کننده رهنمون شود و با نزدیک و فراهم آوردن آنها، بر فراهم آورنده .

این است معناى سخن خداوند متعال که مى فرماید : « از هر چیزى جفتى بیافریدیم باشد که عبرت گیرید » .( الذاریات : ۴۹ )

( التوحید : ۳۰۸/۲ )

امام على علیه السلام :

أجَّلَ الأشیاءَ لأوْقاتِها و لاءَمَ بینَ مُخْتَلِفاتِها و غَرَّزَ غَرائزَها و ألْزَمَها أشْباحَها .

[خداوند پدید آمدن] اشیاء را به زمان خودشان موکول کرد . میان اشیاى گوناگون سازگارى پدید آورد و به هر یک سرشت و نهادى مخصوص ارزانى داشت و هر یک را با همانندش همراه کرد .

( بحار الأنوار : ۴/۲۴۸/۵ )

امام على علیه السلام :

و لَم یَخْلُقْ شیئا فَرْدا قائما بنَفْسِهِ دُونَ غَیرِهِ لِلّذی أرادَ مِن الدِّلالَهِ على نَفْسِهِ و إثْباتِ وجُودِهِ ؛

فاللّه ُ تَبارکَ و تعالى فَرْدٌ واحِدٌ لا ثانیَ مَعَهُ یُقیمُهُ و لا یَعْضُدُهُ و لا یَکُنُّهُ

و الخَلْقُ یُمْسِکُ بعضُهُ بَعْضا بإذنِ اللّه ِ و مَشیئَتِهِ.

خداوند هیچ چیزى را به صورت فردى مستقل و بدون جفت نیافریده است تا از این طریق مردم را به خود راهنمایى و وجود خویش را [ براى آنان] اثبات کند ؛

زیرا که خداوند تبارک و تعالى یکتا و یگانه است و او را دومى نیست تا قوامش به او باشد و حمایتش کند

امّا مخلوقات به اذن و مشیّت خدا به یکدیگر وابسته اند .

( بحار الأنوار : ۱۰/۳۱۶/۱ )

امام على علیه السلام ـ در توصیف آفرینش اشیاء به وسیله خدا ـ فرمود :

أقامَ مِن الأشْیاءِ أوَدَها و نَهّى معالِمَ حُدودِها و لأمَ (و لاءمَ) بقُدْرَتِه بینَ مُتَضادّاتِها و وَصَلَ أسْبابَ قَرائنِها .

پس کجى همه اشیاء را راست گردانید و حدودشان را معیّن کرد و با قدرت خود میان اشیاى ناسازگار سازگارى پدید آورد و آنها را با هم پیوند داد.

( التوحید : ۵۳/۱۳ )

امام رضا علیه السلام :

إنّما تحُدُّ الأدواتُ أنفُسها و تُشیرُ الآلَهُ إلى نَظائرِها، و فی الأشْیاءِ یُوجَدُ فِعالُها ،

مَنَعَتْها «مُنذَ» القِدْمَهَ وَ حَمَتْها «قَد» الأزَلِیَّهَ و جَنَّبَتْها «لَولا» التّکْمِلَهَ .

افْتَرَقَتْ فَدَلّتْ على مُفَرِّقِها و تَبایَنَتْ فأعْرَبَتْ عَن مُبایِنِها .

لِمَا تَجلّى صانِعُها للعُقولِ .

ابزارها خود را محدود مى کنند و آلات به همانندهاى خود اشاره دارند و [ اثر ] کار آنها در موجودات یافت مى شود.

اشیاء با کلمه « مُنْذ » (از زمان ···) از ملک قِدَم خارج مى شوندو با کلمه « قد » [ که محدودیت زمانى را مى رساند ] از ازلیت بیرون مى آیند و با کلمه « لولا»ى تکمله ، از کامل بودن دور مى شوند .

اشیاء از هم جدا و پراکنده شدند و بدین سان بر فاعل جدا کننده دلالت کردند و با یکدیگر مباین شدند و از وجود کسى که آنها را از یکدیگر متمایز کرده است پرده برداشتند .

و بدین سان، آفریننده اشیاء بر خردها آشکار و جلوه گر شد .

( التوحید : ۳۹/۲ )

امام رضا علیه السلام :

إنّما تحُدُّ الأدواتُ أنفُسها، و تُشیرُ الآلَهُ إلى نَظائرِها و فی الأشیاءِ یُوجَدُ أفْعالُها ···

لَولا الکَلِمَهُ افْتَرقَتْ فدَلّتْ على مُفَرِّقِها و تَبایَنَتْ فأعْرَبَتْ عَن مُبایِنِها ،

لَمَا تَجلّى صانِعُها للعُقولِ .

ابزارها خود را مى شناسانند و آلات و اسباب به همانندهاى خود اشاره دارند و افعال و کردارِ اشیاء در خود آنها یافت مى شود···

اگر موجودات از هم جدا نشده بودند تا بدین سان بیانگر وجود جدا کننده اى باشند و اگر از یکدیگر متمایز و متباین نمى شدند تا از این راه بر وجود خدایى که میان آنها تباین و تمایز ایجاد کرده دلالت کنند،

هرگز سازنده آنها بر خردها آشکار و هویدا نمى گشت .

(عیون أخبار الرِّضا : ۱/۱۵۲/۵۱ )
5 – روزى و خداشناسى :

امام على علیه السلام :

أیُّها المَخْلوقُ السَّویُّ و المُنْشَأُ المَرْعِیُّ فی ظُلُماتِ الأرْحامِ و مُضاعَفاتِ الأستارِ !

بُدِئْتَ مِن سُلالَهٍ مِن طِینٍ و وُضِعتَ فی قَرارٍ مَکینٍ إلى قَدَرٍ مَعلومٍ و أَجل ٍ مَقْسومٍ !

تَمُورُ فی بَطنِ اُمِّکَ جَنینا . لا تُحیرُ دُعاءً و لا تَسمَعُ نِداءً !

ثُمّ أُخْرِجْتَ مِن مَقَرِّکَ إلى دارٍ لَم تَشْهَدْها و لَم تَعرِفْ سُبُلَ مَنافِعِها !

فمَن هَداکَ لاجْتِرارِ الغِذاءِ مِن ثَدْیِ اُمِّکَ ؟ و عَرّفَکَ عِند الحاجَهِ مواضِع طَلَبِکَ و إرادَتِکَ ؟ .

اى انسانى که در کمال اعتدال و تناسب آفریده شده اى و در تاریکیهاى زهدانها و پرده هاى تو بر تو شکل گرفته و پرورده شده اى !

آفرینشت از عصاره گِلى آغاز شد و در جایگاهى آرام و امن تا زمانى مشخص و مهلتى تعیین شده نهاده شدى !

آن گاه که جنین هستى در شکم مادرت مى جنبى . نه سخنى را پاسخ مى دهى و نه آوازى را مى شنوى !

آن گاه از قرارگاه خود به سراىِ بیرون آورده شدى که آن را ندیده اى و راههاى کسب سود و منافع آن را نمى دانى!

چه کسى تو را به مکیدن شیر از پستان مادرت راهنمایى کرد؟ و چه کسى جایگاههاى طلب و خواستن را به تو آموخت ؟

( نهج البلاغه : الخطبه ۱۶۳ )

امام صادق علیه السلام :

ما أقْبَحَ بالرّجُلِ یَأتی علَیهِ سَبْعونَ سَنهً أو ثَمانونَ سَنهً یَعیشُ فی مُلکِ اللّه ِ و یَأکُلُ مِن نِعَمِه ، ثُمّ لا یَعرِفُ اللّه َ حَقَّ مَعْرفَتِهِ !

چه زشت است که آدمى در مُلک خداوند، هفتاد یا هشتاد سال زندگى کند و از نعمتهاى او بخورد، اما خداى را چنان که باید نشناسد!

( بحار الأنوار : ۴/۵۴/۳۴ )

امام صادق علیه السلام :

فَکِّرْ یا مُفضّلُ ! فی الأفْعالِ الّتی جُعِلَتْ فی الإنْسانِ مِن الطُّعْمِ ···.

و لَو کانَ الإنْسانُ إنّما یَصیرُ إلى أکْلِ الطَّعامِ لِمَعْرفَتِهِ بحاجَهِ بَدَنِهِ إلَیهِ و لَم یَجِدْ مِن طِباعِهِ شَیئا یَضْطَرُّهُ إلى ذلکَ

کانَ خَلیقا أنْ یَتَوانى عَنهُ أحْیانا بالتَّثقُّلِ و الکَسَلِ ، حتّى یَنْحَلَّ بَدَنُهُ فیَهْلِکَ .

اى مفضّل! در افعالى چون خوردن و··· که در وجود انسان نهاده شده است بیندیش .

اگر قرار بود انسان از روى آگاهى به نیازهاى بدنش ، به خوردن غذا مبادرت مى ورزید و در نهاد او انگیزه اى وجود نداشت که او را به این کار ناچار سازد،

بی گمان در خوردن غذا تنبلى و سستى مى ورزید ، چندان که بدنش فرسوده مى شد و از میان مى رفت .

( بحار الأنوار : ۳/۷۸ )
6 – تعیین حدّ و اندازه اشیاء :

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

قَدَّرَ اللّه ُ المقادیرَ قَبلَ أَنْ یَخلُقَ السَماواتِ و الأرض بِخَمسینَ الفَ سَنَهٍ

خداوند مقدّرات را پنجاه هزار سال پیش از آفرینش آسمان ها و زمین تقدیر کرد.

( التوحید : ۳۶۸/۷ )

امام على علیه السلام :

قَدَّرَ ما خَلَقَ فَأحْکَمَ تَقدیرَهُ . وَ دَبَّرهُ فَألطَفَ تَدبیرَهُ

آنچه را آفرید به درستى و استوارى اندازه کرد و آن را به ریز بینى تدبیر نمود .

( نهج البلاغه : الخطبه ۹۱ )

الکافى ـ به نقل از محمّد بن مسلم ـ :

سألت الإمام الصّادقَ علیه السلام عن قولِ اللّه ِ عزّ و جلّ : « أعْطى کُلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ثُمّ هَدى »

قال : لیسَ شَیءٌ مِن خَلقِ اللّه ِ إلاّ و هُو یَعرِفُ مِن شَکْلهِ الذَّکَر مِن الاُنْثى .

قلتُ : ما یَعْنی « ثُمّ هَدى » ؟

قالَ : هَداهُ للنِّکاحِ و السِّفاحِ مِن شَکلِهِ .

از امام صادق علیه السلام از آیه « آفرینش هر چیزى را به او ارزانى داشت و سپس هدایتش کرد » سؤال کردم .

حضرت فرمود : هیچ موجودى از آفریده هاى خداوند نیست، مگر آن که نر و ماده از جنس خود را مى شناسند.

عرض کردم : جمله « سپس هدایتش کرد » به چه معناست ؟

فرمود : هر موجودى را به جفت شدن و نزدیکى کردن با جنس مخالف از نوع خود راهنمایى کرد .( طه : ۵۰ )

( الکافی : ۵ / ۵۶۷ / ۴۹ )
7 – تعلیم انسان تنوع زبانها و رنگها :

امام على علیه السلام :

الوَیْلُ لِمَنْ أنْکَرَ المُقَدِّرَ و جَحَدَ المُدَبِّرَ !

زَعَموا أنَّهُم کالنَّباتِ ما لَهُم زارِعٌ و لا لاخْتِلافِ صُوَرِهِم صانِعٌ ؟

لَم یَلْجَأوا إلى حُجَّهٍ فیما ادّعَوا و لا تَحْقیقٍ لِما وَعَوا .

واى بر کسى که وجود خداى مقدِّر و مدبِّر را انکار کند !

پنداشته اند که چون گیاهِ خودرویند و آنان را برزگرى نیست و شکلها و قیافه هاى گوناگون آنان سازنده اى ندارد؟

اینان براى اثبات ادعاى خود دلیل و برهانى ندارند و در باورشان تحقیق نکرده اند .

( بحار الأنوار : ۳/۲۶/۱ )
8- پوشاک ، سایه ها ، خانه ها :

امام باقر علیه السلام ـ درباره آیه « که غیر از پرتو آن ( آفتاب ) برایشان هیچ پوششى قرار نداده ایم » ( الکهف : ۹۰ و ۹۱ ) ـ فرمود :

لَم یَعْلَموا صَنْعَهَ البُیوتِ

خانه سازى بلد نبودند.

( تفسیر العیّاشی : ۲/۳۵۰/۸۴ )
9 – خواب :

امام صادق علیه السلام ـ به مفضل بن عمر ـ :

فَکِّرْ یا مُفَضَّلُ فی الأفْعالِ الّتی جُعِلَتْ فی الإنْسانِ مِن الطُّعْمِ و النَّومِ ···

لَو کانَ إنّما یَصیرُ إلى النَّوم بالتَّفَکُّرِ فی حاجَتِهِ إلى راحَهِ البَدَنِ و إجْمامِ قُواهُ کانَ عَسى أنْ یَتَثاقَلَ عَن ذلکَ ، فیَدْمَغهُ حتّى یَنْهَکَ بَدَنُهُ .

اى مفضّل ! درباره کارهایى چون خوردن و خوابیدن و ··· که در وجود انسان نهاده شده است بیندیش .

اگر انسان [ تنها ] با اندیشیدن به نیازش به آسودگى بدن و تجدید قوا به سوى خواب مى رفت، چه بسا که در این کار سنگینى و تنبلى مى کرد تا جایى که بدنش فرسوده و نابود مى شد .

( بحار الأنوار : ۳/۷۸ )
10 – گردش شب و روز:

امام زین العابدین علیه السلام :

الحَمْدُ للّه ِ الَّذی خَلَقَ اللّیلَ و النهارَ بِقوَّتِه ، وَ میّزَ بَینَهُما بِقُدرَتهِ، و جَعَلَ لِکُلِّ واحِدٍ مِنهُما حدّا مَحدُوداً و أمَداً مَمدُوداً ،

یُولِجُ کُلَّ واحدٍ مِنهُما فی صَاحِبِه، وَ یُولِجُ صُاحِبَهُ فِیهِ بتقدیرٍ مِنهُ لِلعِبادِ فیما یَغذُوهم بِه و یُنشِئُهم علیهِ .

سپاس خدایى را که شب و روز را به قدرت خود آفرید و آن دو را از هم جدا ساخت و براى هر یک مرزى معیّن و زمانى مشخص قرار داد ،

این را در آن فرو مى برد و آن را در این و هر یک را به اندازه تا بندگان را روزى و پرورش دهد.

( بحار الأنوار : ۵۸/۱۹۹/۳۷ )
11 – آفرینش زمین :

امام على علیه السلام :

أنْشَأَ الأرضَ فأمْسَکَها مِن غیرِ اشْتِغالٍ ، و أرْساها على غَیرِ قَرارٍ ،

و أقامَها بغَیرِ قوائمَ و رَفَعَها بغَیرِ دَعائمَ و حَصَّنَها مِن الأوَدِ و الاعْوِجاجِ و مَنَعَها مِن التّهافُتِ و الانْفِراجِ .

[خداوند] زمین را ایجاد کرد و آن را نگه داشت، بى آن که وى را مشغول سازد،

و آن را بر جایى بدون قرار استوار کرد و بى هیچ پایه اى بر پایش داشت و بى هیچ ستونى برافراشتش و آن را از کجى و انحراف نگاه داشت و از افتادن و شکافتن آن جلوگیرى کرد .

( نهج البلاغه : الخطبه ۱۸۶ )

امام على علیه السلام :

فأنْهَدَ جِبالَها عَن سُهولِها ، و أساخَ قَواعِدَها فی مُتونِ أقْطارِها ···

و جَعَلَها للأرضِ عِمادا ، و أرَّزَها فیها أوْتادا ،

فسَکَنَتْ على حَرَکَتِها مِن أنْ تَمِیدَ بأهْلِها ، أو تَسیخَ بحِمْلِها ، أو تَزولَ عَن مَواضِعِها .

کوههاى زمین را از دشتها و پستیهایش برآمده ساخت و ریشه آنها را در دل زمینهاى اطرافشان و جاهایى که برقرار هستند، فرو برد ···

و آنها را تکیه گاه زمین و میخهاى نگهدارنده آن قرار داد ،

پس ، آن گاه زمین در عین متحرّک بودن، آرام گرفت، تا ساکنان خود را در سقوط و اضطراب قرار ندهد ، یا آنچه را حمل کرده است فرو نیندازد ، یا آن را از جاى خویش جا به جا نکند .

( نهج البلاغه : الخطبه ۲۱۱ )

امام على علیه السلام :

رَفعَ السَّماءَ بغَیرِ عَمَدٍ ، و بَسَطَ الأرضَ على الهَواءِ بغَیرِ أرْکانٍ .

آسمان را بدون ستون و تکیه گاه برافراشت و زمین را بدون تکیه به ستونى در هوا بگستراند .

( بحار الأنوار : ۹۷/۱۹۲ )

امام على علیه السلام :

کَبَسَ الأرضَ على مَوْرِ أمْواجٍ مُسْتَفْحِلَهٍ ، و لُجَجِ بِحارٍ زاخِرَهٍ ···

و سَکنَتِ الأرضُ مَدْحُوّهً فی لُجَّهِ تَیّارِهِ ···

فسَکَنتْ مِن المَیَدانِ لرُسوبِ الجِبالِ فی قِطَعِ أدیمِها و تَغَلْغُلِها ، مُتَسَرِّبَهً فی جَوْباتِ خَیاشِیمِها .

زمین را در میان تلاطم و هیجانهاى امواج و دریاهاى مملو از آب فرو برد ···

و زمین در میان آن آب پر موج قرار گرفت ···

و زمین به سبب نفوذ کوهها در آن و فرو رفتن ریشه هاى آن در منافذش از لرزش باز ایستاد و آرام گرفت .

( نهج البلاغه : الخطبه ۹۱ )

امام على علیه السلام :

و وَتّدَ بالصُّخورِ مَیَدانَ أرضِهِ .

و جنبش و لرزش زمین را، به وسیله سنگهاى بزرگ و کوهها، میخکوب و استوار گردانید .

( نهج البلاغه : الخطبه ۱ )

امام زین العابدین علیه السلام ـ درباره آیه « آن خدایى که زمین را بستر شما کرد » ( البقره : ۲۲ ) ـ فرمود :

جَعَلَها مُلائمَهً لطَبائعِکُم ، مُوافِقَهً لأجْسادِکُم .

لَم یَجْعَلْها شَدیدَهَ الحَمْی و الحَرارَهِ فتُحْرِقَکُم و لا شَدیدَهَ البَرْدِ فتُجمِدَکُم

و لا شَدیدَهَ طِیبِ الرِّیحِ فتَصْدَعَ هاماتِکُم و لا شَدیدَهَ النَّتْنِ فتُعْطِبَکُم .

زمین را مناسب با طبایع شما و سازگار با بدنهایتان قرار داد .

آن را، نه چندان گرم و حرارتى کرد که شما را بسوزاند و نه آن چنان سرد که یخ زنید

و نه آن چنان خوشبو که سر درد گیرید و نه چندان بد بو که شما را به سختى اندازد .

( التوحید : ۴۰۴/۱۱ )

امام صادق علیه السلام ـ به مفضل بن عمر ـ :

فَکِّرْ یا مُفَضّلُ فی هذهِ المَعادِنِ و ما یَخْرُجُ مِنها مِن الجَواهِرِ المُخْتلِفَهِ ،

مِثلِ الجِصِّ ، و الکِلْسِ ، و الجِبْسینِ ، و الزَّرانیخِ ، و المَرتکِ ، و القُوینا (القوبنا) ، و الزِّیْبَقِ ، و النُّحاسِ، و الرَّصاصِ، و الفِضّهِ، و الذّهبِ، و الزَّبَرْجَدِ ، و الیاقوتِ ، و الزُّمُرُّدِ ، و ضُروبِ الحِجارَهِ ،

و کذلکَ ما یَخرُجُ منها مِن القارِ ، و المُومیا ، و الکِبْریتِ ، و النّفْطِ ، و غیرِ ذلک ، مِمّا یَسْتَعْمِلُهُ النّاسُ فی مَآرِبِهِم .

فهَل یَخْفى على ذی عَقلٍ أنّ هذهِ کُلَّها ذَخائِرُ ذُخِرَتْ للإنْسانِ فی هذهِ الأرضِ لیَسْتَخرِجَها فیَسْتَعمِلَها عِند الحاجَهِ إلَیها ؟

ثُمّ قَصُرَتْ حِیلَهُ النّاسِ عَمّا حاوَلوا مِن صَنْعَتِها على حِرْصِهِم و اجْتِهادِهِم فی ذلکَ ؛

فإنّهُم لَو ظَفِروا بما حاوَلوا مِن هذا العِلمِ کانَ لا مَحالهَ سَیظْهَرُ و یَسْتَفیضُ فی العالَمِ ،

حتّى تَکْثُرَ الفِضَّهُ و الذَّهبُ ، و یَسْقُطا عِند النّاسِ ، فلا یکونَ لَهُما قِیمَهٌ .

اى مفضّل! در این معدنها و گوهرها و کانیهاى گوناگونى که از آنها استخراج مى شود، بیندیش ؛

کانیهایى چون گچ و آهک و زرنیخ .حدیث و مُرتَک (مردار سنگ) و تونیون و جیوه و مس و سرب و نقره و طلا و زبرجد و یاقوت و زمرّد و انواع سنگها

و نیز زفت (قیر طبیعى) و مومیا و گوگرد و نفت و دیگر چیزهایى از این دست، که مردم به وسیله آنها نیازهایشان را بر طرف مى سازند .

آیا بر هیچ خردمندى پوشیده است که همه این ذخایر در دل این زمین براى انسان اندوخته شده است، تا آنها را استخراج کند و به کارشان بزند؟

سپس چاره اندیشیهاى حریصانه و آزمندانه مردم براى ساختن این کانیها به جایى نرسید ؛

که اگر آنها در کوششِ خود، براى دست یافتن به دانش ساختن این مواد موفّق مى شدند،

بی گمان در دنیا چندان طلا و نقره زیاد مى شد که از نظر مردم مى افتاد و ارزش خود را از دست مى داد .

( بحار الأنوار : ۶۰/۱۸۶/۱۸ )
12 – آفرینش کوهها :

امام على علیه السلام :

و وَتَّدَ بالصُّخورِ مَیَدانَ أرضِهِ .

و جنبش و لرزش زمین را، به وسیله صخره ها و کوهها، میخکوب و استوار کرد .

( نهج البلاغه : الخطبه ۱ )

امام على علیه السلام :

عَدّلَ حَرَکاتِها بالرّاسیاتِ مِن جَلامِیدِها ، و ذَواتِ الشَّناخیبِ الشُّمِّ (الصُّمِّ) مِن صَیاخِیدِها .

حرکات زمین را به وسیله صخره هاى عظیم و قلّه کوههاىِ بلند و محکم، متعادل کرد.

( نهج البلاغه: الخطبه۹۱ )

امام على علیه السلام :

و جَبَلَ جَلامیدَها و نُشُوزَ مُتونِها و أطْوادِها، فأرْساها فی مَراسیها و ألْزَمَها قَراراتِها ،

فمَضَتْ رُؤوسُها فی الهَواءِ ، و رَسَتْ اُصولُها فی الماءِ ،

فأنْهَدَ جبالَها عَن سُهولِها و أساخَ قَواعِدَها فی مُتونِ أقْطارِها و مَواضِعِ أنْصابِها ، فأشْهَقَ قِلالَها و أطالَ أنْشازَها ،

و جَعَلَها للأرضِ عِمادا ، و أرَّزَها فیها أوْتادا ، فسَکَنَتْ على حَرَکَتِها .

و صخره ها و تپّه هاى بلند و کوههاى زمین را آفرید و آنها را در جاهاى خود استوار نگاهداشت ،

پس ستیغ کوهها در فضا برافراشته شد و ریشه هاى آنها در آب فرو رفت ،

و کوههاى آن را از پستیها و دشتهایش برآمده ساخت و ریشه هاى آنها را در دل زمینهاى اطرافشان و جاهایى که برقرار هستند فرو برد ، قلّه هاى آنها را به سوى آسمان کشید و نوک آنها را دراز گردانید ،

آنها را تکیه گاه زمین و میخهاى نگهدارنده آن قرار داد ، پس زمین در عین متحرّک بودن آرام گرفت .

( نهج البلاغه: الخطبه ۲۱۱ )
13- رام کردن دریاها :

امام على علیه السلام ـ در مناجات خود ـ گفت :

أنتَ الّذی فی السَّماءِ عظَمَتُکَ ، و فی الأرضِ قُدرَتُکَ ، و فی البحار عَجائبُکَ ، و فی الظُّلُماتِ نُورُکَ .

تو آنى که بزرگیت در آسمان است و قدرتت در زمین و شگفتیهایت در دریاها و نورت در تاریکیها .

( بحار الأنوار : ۹۷/۲۰۲ )

امام صادق علیه السلام :

فإذا أرَدتَ أنْ تَعرِفَ سَعهَ حِکمَهِ الخالِقِ و قِصَرَ عِلمِ المَخلوقینَ ،

فانْظُرْ إلى ما فی البحار مِن ضُروبِ السَّمَکِ و دَوابِّ الماءِ و الأصْدافِ و الأصْنافِ الّتی لا تُحْصى و لا تُعْرَفُ مَنافِعُها إلاّ الشّیْءَ بَعدَ الشّیْءِ ،

یُدرِکُهُ النّاسُ بأسْبابٍ تَحْدُثُ .

اگر خواهى که به گستردگى حکمت آفریدگار و ناچیزى دانش آفریدگان پى برى،

به انواع ماهیهاى دریاها و جنبندگان آبى و صدفها و دیگر انواع و اصناف [ جانوران دریایى ] بنگر که به شماره نیایند و منافع آنها جز اندک اندک شناخته نشوند،

مردم [ در آینده ] با ابزارها و وسایل نو پدید، به آنها پى مى برند .

( بحار الأنوار : ۳/۱۰۹ )
14 – فرستادن بادها :

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

الرِّیاحُ ثَمانٍ : أربَعٌ مِنها عَذابٌ و أربَعٌ مِنها رَحمَهٌ .

فالعَذابُ مِنها : العاصِفُ و الصَّرْصَرُ و العَقیمُ و القاصِفُ .

الرَّحمَهُ مِنها : النّاشِراتُ و المُبَشِّراتُ و المُرسَلاتُ و الذّارِیاتُ .

فیُرسِلُ اللّه ُ المُرْسَلاتِ فتُثیرُ السَّحابَ ،

ثُمّ یُرسِلُ المُبَشِّراتِ فتُلْقِحُ السَّحابَ ،

ثُمّ یُرسِلُ الذّاریاتِ فتَحْمِلُ السَّحابَ ، فتَدُرُّ کما تَدُرُّ اللّقحَهُ ، ثُمّ تُمطِرُـ و هُنَّ اللَّواقِحُ ـ

ثُمَّ یُرسِلُ النّاشِراتِ فتَنْشُرُ ما أرادَ .

بادها هشت نوعند : چهار نوع آن عذاب است و چهار نوعش رحمت .

آن چهار که عذابند اینهاست : طوفان، بادهاى بسیار سردِ پُر سر و صدا ، بادهاى سوزان و تندباد .

و آن چهار که رحمتند اینهاست : بادهاى پخش کننده ، بادهاى نوید دهنده ، بادهاى فرستنده ( ابرزا) و بادهاى پراکنده کننده .

خداوند بادهاى « فرستنده » را مى فرستد که [ اینها ] ابرها را به وجود مى آورند ،

سپس بادهاى « نوید دهنده » را مى فرستد که ابرها را بارور مى سازند ،

آن گاه بادهاى « پراکنده کننده » را مى فرستد که ابرها را به حرکت در مى آورند و ابرها مانند ماده شتر پُر شیر پُر باران مى شوند و سپس مى بارند و اینها ابرهاى بارور شده اند .

سرانجام بادهاى پخش کننده را مى فرستد که به وسیله آنها آنچه را که بخواهد پراکنده مى کند .

( بحار الأنوار : ۶۰/۲۱/۴۸ )
15 – آفرینش خورشید و ماه :

امام زین العابدین علیه السلام ـ در دعاى خود هنگام رؤیت هلال ـ گفت :

أیُّها الخَلْقُ المُطیعُ الدّائبُ السَّریعُ المُتَرَدِّدُ فی مَنازِلِ التَّقْدیرِ المُتَصَرِّفُ فی فَلَکِ التَّدْبیرِ!

آمَنْتُ بمَن نَوّرَ بکَ الظُّلَمَ و أوْضَحَ بکَ البُهَمَ و جَعلَکَ آیهً مِن آیاتِ مُلْکِهِ .

اى آفریده فرمانبَر و اى رونده شتابان که در منزلهاى معیّن آمد و شد دارى و در فلک تدبیر و نظم مى چرخى !

به آن که تاریکیها را به سبب تو روشن کرد و ظلمتها را به نور تو زدود و تو را نشانه اى از نشانه هاى پادشاهى خویش قرار داد، ایمان آوردم .

( بحار الأنوار : ۵۸/۱۷۸/۳۶ )
16 – آفرینش آسمانها :

امام على علیه السلام :

سُبحانَکَ !

ما أعْظَمَ ما نَرى مِن خَلْقِکَ ! و ما أصْغَرَ کُلَّ عَظیمَهٍ فی جَنبِ قُدْرتِکَ !

و ما أهْوَلَ ما نَرى مِن مَلَکوتِکَ ! و ما أحْقَرَ ذلکَ فیما غابَ عنّا مِن سُلطانِکَ !

و ما أسْبَغَ نِعَمَکَ فی الدُّنیا ! و ما أصْغَرَها فی نِعَمِ الآخِرَهِ !

منزّهى تو اى خدا!

چه بزرگ است آنچه از آفریده هاى تو مى بینیم ! و چه خُرد و اندک است هر بزرگى در برابر قدرت تو !

چه هول انگیز است آنچه از ملکوت ( پادشاهى ) تو مى بینیم ! و چه خُرد و حقیر است اینها در برابر آنچه از قدرتِ تو، از دیدگان ما پنهان است !

و چه بسیار است نعمتهاى تو در دنیا ! و چه ناچیزند این نعمتها در برابر نعمتهاى آخرت !

( نهج البلاغه: الخطبه ۱۰۹ )
دلیل پنجم بر اثبات وجود خدا – بر هم زدن تصمیمها و در هم شکستن خواسته ها :

امام على علیه السلام :

عَرفْتُ اللّه َ سُبحانَهُ بفَسْخِ العَزائمِ ، و حَلِّ العُقودِ ، و نَقْضِ الهِمَمِ .

من خداوند سبحان را به درهم شکستن عزمها و فرو ریختن تصمیمها و برهم خوردن اراده ها و خواستها شناختم .

( نهج البلاغه: الحکمه ۲۵۰ )

امام على علیه السلام ـ وقتى از ایشان سؤال شد : دلیل بر اثبات صانع چیست؟ ـ فرمود :

ثَلاثهُ أشْیاءَ : تَحْویلُ الحالِ و ضَعْفُ الأرْکانِ و نَقْضُ الهِمَّهِ .

سه چیز : دگرگونى حالات و سست و نا توان شدن اعضاى بدن و برهم خوردن خواست و اراده.

( بحار الأنوار : ۳/۵۵/۲۹ )

امام حسین علیه السلام :

إنّ رجُلاً قامَ إلى أمیرِ المؤمنینَ علیه السلام فقالَ : یا أمیرَ المؤمنینَ ! بِما ذا عَرَفْتَ ربَّکَ ؟

قالَ : بفَسْخِ العَزْمِ و نَقْضِ الهَمِّ .

لَمّا هَمَمْتُ فحِیلَ بَینی و بَینَ هَمّی و عَزمْتُ فخالَفَ القَضاءُ عَزْمی .

عَلِمْتُ أنّ المُدَبِّرَ غَیری .

مردى در برابر امیر المؤمنین علیه السلام برخاست و عرض کرد : اى امیر مؤمنان ! خدا را به چه شناختى ؟

حضرت فرمود : به بر هم زدن تصمیم و در هم شکستن قصد؛

وقتى قصد کارى کردم میان من و قصدم مانعى به وجود آمد و آنگاه که تصمیمى گرفتم قضاى الهى با تصمیم من ناسازگارى کرد .

پس دانستم که تدبیر کننده اى جز من وجود دارد .

( التوحید : ۲۸۸/۶ )

امام صادق علیه السلام ـ در پاسخ به این سؤال که : خدایت را به چه شناختى؟ ـ فرمود :

بفَسْخِ العَزْمِ و نَقْضِ الهَمِّ ؛

عَزمْتُ ففُسِخَ عَزْمی و هَمَمْتُ فنُقِضَ هَمّی .

به درهم شکستن تصمیم و برهم خوردن خواست و اراده ؛

تصمیم گرفتم و تصمیمم را درهم شکست، و اراده کردم اما اراده ام را برهم زد .

( التوحید : ۲۸۹/۸ )
طبیعت و نسبت دادن آفرینش به آن :

امام صادق علیه السلام ـ در پاسخ به مفضّل که عرض کرد :

یا مَولایَ ! إنّ قَوما یَزْعُمونَ أنَّ هذا مِن فِعلِ الطَّبیعَهِ ـ : سَلْهُمْ عَن هذهِ الطَّبیعَهِ :

أ هِیَ شَیْءٌ لَهُ عِلمٌ و قُدرَهٌ على مِثْلِ هذهِ الأفْعالِ ، أمْ لَیست کذلکَ ؟

فإنْ أوْجَبوا لَها العِلْمَ و الُقْدرَهَ ، فما یَمْنَعُهُم مِن إثْباتِ الخالِقِ ؟ فإنّ هذهِ صَنْعَتُهُ .

و إنْ زَعَموا أنّها تَفْعَلُ هذهِ الأفْعالَ بغَیرِ عِلْمٍ و لا عَمْدٍ و کانَ فی أفْعالِها ما قَد تَراهُ مِن الصَّوابِ و الحِکمَهِ عُلِمَ أنّ هذا الفِعْلَ للخالِقِ الحَکیمِ

و أنّ الّذی سَمَّوهُ طبیعَهً ، هُو سُنّهٌ فی خَلْقِهِ الجارِیَهُ على ما أجْراها علَیهِ .

مولاى من ! عده اى مى گویند آفرینش کار طبیعت است ـ فرمود :

از آنان بپرس که آیا این طبیعت داراى علم است و توانایى انجام چنین کارهایى را دارد یا نه ؟

اگر جواب دهند که آرى علم و قدرت دارد ، در این صورت چه چیز مانع از آنها مى شود که آفریدگار را اثبات کنند (چرا به وجود آفریدگارى با این خصوصیات قایل نباشند) ؟ زیرا طبیعت ساخته و آفریده اوست .

اگر گفتند که طبیعت این کارها را بدون آگاهى و قصد انجام مى دهد ،با توجه به این که در کارهاى آن درستى و حکمت ( اتقان ) مشاهده مى کنى معلوم مى شود که این فعل ( طبیعت ) کار آفریدگار حکیم است

و آنچه را که آنان طبیعت مى نامند ، همان قانونى است که خداوند در آفرینش و عالم هستى جارى کرده است .

( بحار الأنوار : ۳/۶۷ )

امام صادق علیه السلام :

فأمّا أصْحابُ الطَّبائعِ فقالوا : إنَّ الطّبیعَهَ لا تَفْعَلُ شَیئا لغَیرِ مَعنى و لا تَتَجاوز عَمّا فیهِ تَمامُ الشَّیءِ فی طَبیعَتِهِ و زَعَموا أنّ الحِکمَهَ تَشْهَدُ بذلکَ .

فقیلَ لَهُم : فمَن أعْطى الطَّبیعَهَ هذهِ الحِکمَهَ و الوُقوفَ على حُدودِ الأشْیاءِ بلا مُجاوَزَهٍ لَها ؟ و هذا قد تَعْجِزُ عَنهُ العُقولُ بَعْدَ طُولِ التَّجارِبِ .

فإنْ أوْجَبوا للطَّبیعَهِ الحِکمَهَ و القُدْرَهَ على مِثْلِ هذهِ الأفْعالِ فَقد أقَرّوا بما أنْکَروا ؛ لأنَّ هذهِ هِی صِفاتُ الخالِقِ ،

و إنْ أنْکَروا أنْ یکونَ هذا للطّبیعَهِ ، فهذا وَجْهُ الخَلْقِ یَهْتِفُ بأنَّ : الفِعْلَ لِخالِقٍ حَکیمٍ .

طبیعیون مى گویند : طبیعت هیچ کار بى معنا و هدفى نمى کند و از محدوده طبیعت هر شى ء فراتر نمى رود . مى گویند حکمت [ موجود در طبیعت ] گواه این مطلب است .

[در پاسخ باید ]از آنها پرسیده شود : چه کسى این حکمت را به طبیعت داده و آن را از حدود اشیاء آگاه کرده به طورى که از آن فراتر نمى رود ؟ این نکته اى است که خردها پس از آن همه تجربه، از درک آن درمانده اند .

آنها که براى طبیعت حکمت ( دانش ) و توانایى بر انجام چنین کارهایى را لازم مى شمارند، در حقیقت به وجود آنچه انکارش مى کنند اعتراف کرده اند ؛ زیرا اینها صفات خالق است

و اگر بگویند که حکمت و قدرت را فعلِ طبیعت نمى دانند، این خود طبیعت است که ندا در مى دهد : کار ، کار آفریدگارى حکیم مى باشد.

( بحار الأنوار : ۳/۱۴۹ )
خداشناسى حیوانات :

امام صادق علیه السلام :

مَهْما اُبْهِمَ على البَهائمِ مِن شَیءٍ ، فلا یُبْهَمُ علَیها أربَعُ خِصالٍ :

مَعرِفَهُ أنّ لَها خالِقا و مَعرِفَهُ طَلَبِ الرِّزْقِ ··· .

اگر هر چیز بر بهایم مبهم و پوشیده مانَد چهار امر بر آنها پوشیده نیست :

آگاهى از این که آفریدگارى دارند و آگاهى از طلب روزى و··· .

( الکافی: ۶/۵۳۹/۱۱ )

امام کاظم علیه السلام :

إنَّ النّاسَ أصابَهُم قَحْطٌ شَدیدٌ على عَهد سُلیمانَ بنِ داوودَ علیهما السلام .

فشَکَوا ذلکَ إلَیهِ و طَلَبوا إلَیهِ أنْ یَسْتَسْقیَ لَهُم .

فقالَ لَهُم : إذا صَلّیتُ الغَداهَ مَضَیْتُ .

فلَمّا صلّى الغَداهَ مَضى و مَضَوا .

فلَمّا أنْ کانَ فی بعضِ الطَّریقِ إذا هُو بنَمْلَهٍ رافِعَهٍ یَدَها إلى السّماءِ ، واضِعَهٍ قَدَمَیها إلى الأرضِ و هِی تقولُ :

اللّهُمّ إنّا خَلْقٌ مِن خَلْقِکَ و لا غِنى بِنا عن رِزْقِکَ . فلا تُهْلِکْنا بذُنوبِ بَنی آدَمَ .

فقالَ سُلیمانُ علیه السلام : ارجِعوا فقد سُقِیتُم بغَیرِکُم .

قالَ : فسُقُوا فی ذلکَ العامِ ما لم یُسْقَوا مِثْلَهُ قَطُّ .

در عهد سلیمان بن داوود علیه السلام مردم گرفتار خشک سالى سختى شدند.

پس به آن حضرت شکایت برده از ایشان خواستند که طلب باران کند .

سلیمان علیه السلام فرمود : بعد از نماز صبح براى طلب باران بیرون خواهم رفت .

چون نماز صبح را خواند به همراه مردم بیرون رفت .

در راه مورچه اى را دید که بر دو پاى خود ایستاده و دست به آسمان برداشته است و مى گوید :

پروردگارا ! ما نیز از آفریدگان تو هستیم و از روزى تو بى نیاز نیستیم . ما را به سبب گناهان آدمیان هلاک مفرما .

در این هنگام سلیمان علیه السلام به مردم گفت : برگردید که به سبب موجوداتى جز شما، باران داده شدید .

پس در آن سال چنان بارانى بر ایشان باریدن گرفت که هرگز مانند آن را به خود ندیده بودند .

( الکافی : ۸/۲۴۶/۳۴۴ )
علت انکار خدا :

امام صادق علیه السلام :

وَ لَعَمْری ! ما اُتیَ الجُهّالُ مِن قِبَلِ رَبِّهِم .

و إنَّهُم لَیَرونَ الدَّلالاتِ الواضِحاتِ و العَلاماتِ البَیِّناتِ فی خَلْقِهِم و ما یُعایِنونَ مِن مَلَکوتِ السَّماواتِ و الأرضِ و الصُّنْعِ العَجیبِ المُتْقَنِ الدّالِّ على الصّانِع .

و لکنَّهُم قَومٌ فَتَحوا على أنْفُسِهم أبْوابَ المَعاصی و سَهَّلوا لَها سبیلَ الشَّهَواتِ

فغَلَبَتِ الأهْواءُ على قُلوبِهِم و اسْتَحْوَذَ الشَّیطانُ بظُلْمِهِم علَیهِم

و کذلکَ یَطْبَعُ اللّه ُ على قُلوبِ المُعْتَدینَ .

به جان خودم سوگند ! که خداوند [ در مورد این ] مردمانِ نادان ( خدا نشناس ) خداوند کوتاهى نکرده است .

آنان دلالتهاى آشکار و نشانه هاى روشن را در آفرینش خود مى بینند و ملکوت آسمانها و زمین و آفرینش شگفت آورى را که در کمال اتقان و نظم است و بر وجود آفریدگار دلالت دارد مشاهده مى کنند .

اما آنان مردمانى هستند که درهاى گناهان را به روى خود گشودند و راه شهوتها را بر خویش هموار کردند

و در نتیجه هواهاى نفس بر دلهایشان چیره گشت و به سبب ستمى که بر خویش روا داشتند شیطان بر آنان مسلّط گشت

و خداوند این چنین بر دلهاى متجاوزان مُهر مى نهد [ و در نتیجه خدا را نمى شناسند ] .

( بحار الأنوار : ۳/۱۵۲ )

میزان الحکمه،جلد سوم.