نویسنده: سید کمال حیدری

قرآن در آیات بسیاری به نتایج و آثار تقوا در سرای آخرت اشاره فرموده است؛ اما از آنجا که در این بحث، بنا را بر خلاصه گویی نهاده ایم، می کوشیم تا عنوان های همه مباحثی را که قرآن کریم در این باره بیان فرموده مطرح کنیم. خداوند متعال می فرماید:
( إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ ): (1) پرهیزکاران در بهشت ها و در میان نهرها جای دارند. در جایگاه صدق و راستی و در نزد خداوند مالک و قدرتمند.
فخر رازی گوید:
واژه مقعد در عبارت فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ نشان دهنده مکث و درنگ است، در حالی که مجلس چنین درنگی را به همراه ندارد؛ زیرا قعود و جلوس، با وجودی که به نظر می رسد با هم تفاوت ندارند، متفاوت هستند؛ اما این تفاوت تنها برای آگاهان قابل درک است. تفاوت آنها در این است که قعود، درنگ و تأمل بیشتری را نسبت به جلوس اقتضا می کند. (2)
علامه طباطبائی در ذیل این آیه شریف آورده است:
منظور از « صدق »، راستی و درستی پرهیزکاران در ایمان آوردن و انجام عمل صالح است و اضافه شدن واژه « مقعد » به آن چه بسا بدین معنا باشد که جایگاه و قرارگاه آنان، قرین صدق و راستی است و شائبه ناراستی و کذب در آن راه ندارد.
بدین ترتیب، آنان را حضور دائم و بدون غیبت، نزدیکی همیشگی و بدون دوری، نعمت تهی از نقمت، شادمانی به دور از اندوه و بقای بدون فنا خواهد بود. (3)
اما در عبارت: (عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ )؛ ملیک صیغه مبالغه از ریشه ملک، به معنای حاکم و پادشاه بی چون و چرا و مقتدر، به معنای قدرتمند قدر قدرت است که خداوند تعالی است.
( عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ ) ( در نزد پادشاه قدرتمند ) از این رو گفته شده است که « دور و نزدیک بودن به درگاه پادشاه لذت بخش است و هرچه که قدرت و شوکت پادشاه بیشتر باشد، نزدیکی به او لذت بخش تر خواهد بود. از طرفی، به تفاوت میان نزدیکی خدا و نزدیکی به پادشاهان اشاره کرده است، چرا که پادشاهان یا افراد مورد علاقه خود را به نزد خود می آورند یا کسانی را که از آنها بیم دارند به بارگاه خود می برند، از ترس اینکه مبادا در برابر او قد علم کنند و یا به دشمن آنها تمایل نشان دهند و بر او چیره شوند. حال آنکه خداوند مقتدر، تنها از روی فضل و کرم خویش افراد را به خود نزدیک می کند ». (4) پس هیچ کس به این مقام دست نمی یابد؛ مگر آنکه خداوند او را دوست بدارد و علم و عمل وی را بپسندد.
در مصباح الشریعه به نقل از حضرت امام صادق (علیه السّلام) آمده است که ایشان درباره تقوا فرمودند:
تقوا، شالوده ی هر عمل صالح است و با تقوا می توان به درجات عالی دست یافت و حیات طیبه و انس و الفت جاودان را درک کرد. خداوند سبحان فرموده است:
( إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ ): (5)
در کتاب تأویل الایات الظاهره آمده است:
جابربن عبدالله انصاری نقل کرده که در مسجد و در حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بودیم که عده ای از اصحاب، سخنی درباره ی بهشت به میان آوردند. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: اولین کسی که وارد بهشت می شود، علی بن ابیطالب (علیه السّلام) است. جابر عرض کرد: ای رسول خدا! آیا این گونه که تا تو وارد بهشت نگردی، بهشت بر دیگر پیامبران حرام است و تا زمانی که امت تو به بهشت داخل شوند، ورود به بهشت بر دیگر امت ها روا نیست؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بله! همین طور است، ای جابر! مگر نمی دانی که خداوند، هزار سال پیش از آفرینش آسمان ها و زمین، پرچمی از نور و ستونی نورانی آفرید که بر آن پرچم نوشته شده است: لااله الا الله، آل محمد برترین خلایق هستند. صاحب و حمل کننده ی آن پرچم، علی (علیه السّلام) است که امام و پیشوای امت است. در این هنگام علی (علیه السّلام) فرمود: سپاس خداوندی را که ما را به وسیله ی تو – ای رسول خدا- هدایت کرد و شرافت بخشید. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بشارت باد تو را ای علی! به اینکه هر بنده ای محبت تو را در دل داشته باشد، خداوند روز قیامت او را با ما برانگیخته می نماید.
و در روایت دیگری آمده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« ای علی! آیا نمی دانی که هر کس ما را دوست بدارد و در جمع دوستداران ما داخل شود، خداوند او را [ در بهشت ] در کنار ما جای می دهد؟ سپس این آیه را تلاوت فرمود: ( إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ ): (6)

دوستی پایدار اهل تقوا
خداوند متعال می فرماید: ( الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ‌ ): (7) در آن هنگام [ قیامت ]، کسانی که در دنیا با یکدیگر دوست بودند، جملگی دشمن یکدیگرند؛ مگر تقواپیشگان.
الاخلاء، جمع خلیل به معنای دوست و رفیق است. به نظر می رسد که منظور آیه از دوستی و رفاقت، همه انواع آن را – اعم از دوستی دینداران و اهل تقوا و نیز دوستی اهل دنیا – شامل می شود؛ زیرا استثنای متقین، متصل است. (8)
لازمه ی دوستی و رفاقت در دنیا، آن است که دوستان یکدیگر را در کارهای خود یاری کنند. پس اگر آن کارها در راه غیرخدا باشد، در واقع همکاری آنها در راه رسیدن به تیره بختی دائمی و عذاب همیشگی خواهد بود؛ چنان که خداوند متعال در بیان حال ستمکاران در روز قیامت می فرماید:
( یَا وَیْلَتَا لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاَناً خَلِیلاً * لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی ): (9)
ای وای بر من! ای کاش فلان شخص به دوستی برنمی گزیدم. زیرا پس از آنکه من متذکر شده [ و هدایت یافته ] بودم، او مرا گمراه کرد.
اما رفاقت و دوستی پرهیزکاران در قیامت تثبیت می شود و به آنان سود می رساند. (10) سعد بن معاذ گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
« چون قیامت برپا شود، رشته های پیوند خانوادگی قطع می شود، حسب و نسب افراد اندک می شود و دوستی و برادری از میان می رود؛ مگر دوستی ها و برادری هایی که در راه خدا بوده است. خداوند می فرماید: ( الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ‌ ): (11)
حارث از حضرت امیرالمومنین علی (علیه السّلام) نقل کرده است:
« دو دوست مومن و با ایمان که در دنیا در راه عبادت و اطاعت خداوند متعال یکدیگر را یاری داده اند، وقتی یکی از آنها پیش از دیگری از دنیا برود، خداوند در بهشت به او منزلی عطا می فرماید. او نیز یار خود را شفاعت کرده، می گوید: پروردگارا! فلان دوست من در دنیا مرا به اطاعت تو فرمان می داد و از نافرمانی باز می داشت. پس او را در راهی که مرا به آن هدایت کرد ثابت قدم گردان تا آنچه را که به من عطا کردی به او نیز مرحمت فرمایی. خداوند نیز خواسته او را اجابت می کند تا آن گاه که در نزد خداوند عزوجل یکدیگر را ملاقات نمایند. در این هنگام به یکدیگر می گویند: ای دوست خوب، خداوند تو را جزای خیر دهد. تو مرا به اطاعت به خدا فرمان دادی و از نافرمانی او بازداشتی.
اما دو دوست کار و بی ایمان که در راه نافرمانی خدا با هم دوست بودند و یکدیگر را در آن راه یاری دادند، هرگاه یکی از آنها پیش از دیگری بمیرد، خداوند او را در آتش جای دهد، پس می گوید: پروردگار! فلان دوست من در دنیا مرا به نافرمانی تو دعوت کرد و از اطاعت تو بازداشت، پس تو نیز او را در راه گناه و معصیت پایدار کن، تا او را نیز به همین عذاب من دچار سازی. آنها در روز قیامت یکدیگر را در پیشگاه خداوند ملاقات کرده، به هم می گویند: چه دوست بدی بودی! خدا تو را کیفر دهد که مرا به معصیت و نافرمانی خدا امر کردی و از اطاعت او بازداشتی. سپس این آیه را تلاوت فرمود:
( الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ‌ ): (12)
خداوند متعال می فرماید: ( یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً ): (13) در روز قیامت، پرهیزکاران را گروه گروه به سوی پروردگار بخشنده محشور می کنیم.
راغب اصفهانی در مفردات آورده است:
وفد به معنای گروهی ست که برای عرض حاجت به سوی پادشاه می روند… . (14)
این معنای مشهور واژه « وفد » است. پس می توان گفت که این واژه نوعی احترام و تکریم را با خود به همراه دارد که برای تشبیه حالت پرهیزکاران در روز قیامت به کار رفته و آنها را همانند گروهی که به محضر پادشاهان وارد می شوند دانسته است؛ اما در اینجا سایر جنبه ها، حضور یک « وفد » را در خود ندارد؛ زیرا یکی از مفاهیم « وفد » آن است که هر گروهی که بر جایی وارد می شود، پس از مدتی بازگردد؛ حال آنکه پرهیزکاران برای همیشه در نعمت و پاداش خداوند جاودان خواهند بود. از طرفی، ( إِلَى الرَّحْمنِ ) ( به سوی پروردگار ) به معنای به سوی ثواب و پاداش و بهشت پروردگار روان می شوند و چه بسا اینکه از میان اسمای الهی، رحمن در این آیه، بدان سبب آمده باشد که اشاره به نعمت های بی شمار الهی و شرح حال شکرگزاران و ناسپاسان دارد. گویی فرموده است:
روزی که پرهیزکاران را به سوی پروردگارشان که پیش از این نیز رحمت و رأفت خود را شامل حال آنان کرده بود، محشور می کنیم؛ یعنی آنان را به سوی همان کسی که در دنیا متقین را با رحمت خود پرورده بود، باز می گردانیم و بدین ترتیب این آیه شریف بشارتی عظیم برای پرهیزکاران به همراه دارد. (15)
حضرت امام باقر (علیه السّلام) فرمود: شخصی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره معنای آیه شریف ( یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً ) سؤال کرد. حضرت در پاسخ فرمود:
ای علی! وفد گروهی را گویند که سوار بر مرکب باشند و آنان مردمانی هستند که تقوا پیشه کردند و خداوند عزوجل نیز آنان را دوست داشت، اعمالشان را پذیرفت و آنها را از خاصان درگاه خود قرار داد و متقین نامید. سپس فرمود: ای علی! سوگند به کسی که دانه را در زمین شکافت و خلایق را آفرید. هنگامی که آنها از قبر بیرون می آیند، فرشتگاه الهی با شترانی با شکوه به استقبالشان می روند، شترانی که جهاز آنها از طلاست و با مروارید و یاقوت تزئین شده و خورجین آنها از سندس و استبرق و افسار آنها از بافته های ارغوان است. آنها سوار بر این شتران به سوی محشر پرواز می کنند؛ در حالی که به همراه هر یک از آنها، هزار فرشته در پیشاپیش و چپ و راست در حرکت هستند و با شادمانی و سرور آنان را تا بهشت برین بدرقه می کنند.
بر در بهشت درختی است که هر یک از برگ های آن، هزار نفر را زیر خود جای می دهد و در سمت راست آن درخت، چشمه ای پاک و زلال قرار دارد که از آن می نوشند و خداوند دل هایشان را از حسد و کینه پاک می گرداند و موی بدن آنها زایل می گردد و معنای آیه: ( وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً ): (16) پروردگارشان آنان را شرابی پاک و طاهر نوشانید، نوشیدن از همین چشمه است. سپس در چشمه دیگری که در سمت چپ درخت قرار دارد و چشمه حیات و زندگی است. تن خود را می شویند و دیگر هرگز مرگ آنها را در نمی یابد.
سپس در برابر عرش خدا می ایستند؛ در حالی که تا ابد از آفت ها، ناخوشی ها و گرما و سرما مصون گردیده اند. پس خداوند جبار، به فرشتگانی که با آنها هستند می فرماید: اولیای مرا به بهشت ببرید و آنان را همراه با دیگر مردمان متوقف نکنید که من پیشاپیش از آنها راضی گردیده ام و رحمت من بر آنان واجب گشته است. پس چگونه ممکن است آنان را در کنار مردمی که کارهای نیک و بد دارند، نگاه دارم؟
در این هنگام، ملائکه آنان را به سوی بهشت می برند و چون به در بهشت برین می رسند، فرشتگان حلقه در را می کوبند. صدایی از آن برمی خیزد و به گوش حوریانی که خداوند در بهشت برای آنان آماده کرده می رسد. آنان با شنیدن صدای در، شادمان می شوند و می گویند: اولیای خدا آمدند! سپس در به روی آنان گشوده می شود و وارد بهشت می گردند و همسرانشان، از حوریان و آدمیان به پیشواز آمده و می گویند: خوش آمدید! مدت ها بود که منتظر شما بودیم و اولیای خدا نیز به آنها پاسخ می گویند. (17)
خداوند متعال می فرماید:
( إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ‌ * فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ‌ * یَلْبَسُونَ مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقَابِلِینَ‌* کَذلِکَ وَ زَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ عِینٍ‌ * یَدْعُونَ فِیهَا بِکُلِّ فَاکِهَهٍ آمِنِینَ‌ * لاَ یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلاَّ الْمَوْتَهَ الْأُولَى وَ وَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ‌ * فَضْلاً مِنْ رَبِّکَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ‌ ): (18) به درستی که پرهیزکاران در جایگاه استقرار و امنیت جای دارند. در میان بهشت ها و چشمه ها. لباس هایشان از سندس و استبرق است و در مقابل یکدیگر نشسته اند. و بدین سان آنان را به حورالعین تزویج کردیم. از هر نوع میوه ای که بخواهند برای آنان حاضر و از هر درد و رنج و زحمت ایمن و آسوده اند. و جز آن مرگ اول دیگر هیچ طعم مرگ را نمی چشند و خدا آنها را از عذاب دوزخ محفوظ خواهد داشت. این به فضل و رحمت خدای توست و همین به حقیقت در جهان سعادت و پیروزی بزرگ است.
و در جای دیگر می فرماید:
( وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّهِ زُمَراً حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَ قَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ‌ * وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّهِ حَیْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ‌ ): (19) تقواپیشگان گروه گروه به سوی بهشت روانه شدند، تا آنکه بدان رسیدند و درهای آن باز شده و نگهبانان آن به ایشان گویند: سلام بر شما که از پاکان هستید، پس برای همیشه وارد بهشت شوید و آنان گویند: حمد و سپاس خداوندی را که وعده خویش را وفا کرد و ما را وارثان زمین گردانید، تا در هر جای بهشت که می خواهیم، منزل کنیم، پس چه پاداش نیکویی در انتظار نیکوکاران است.
و نیز می فرماید:
( وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا مَا ذَا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قَالُوا خَیْراً لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَهٌ وَ لَدَارُ الْآخِرَهِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ‌ * جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُمْ فِیهَا مَا یَشَاءُونَ کَذلِکَ یَجْزِی اللَّهُ الْمُتَّقِینَ‌ * الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکَهُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّهَ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ‌ ): (20) به تقواپیشگان گفته می شود که پروردگارتان چه چیزی فرو فرستاد؟ گویند: خیر و نیکی. برای کسانی که نیکی و احسان می کنند، در این دنیا خیر و نیکی مقرر شده و سرای آخرت از این هم برتر و نیکوتر است و پرهیزکاران را چه جایگاه خوبی است. بهشت های جاودانی که وارد آن می شوند و از زیر درختان آن، رودها جاری است و هر چه اراده کنند برایشان حاضر گردد، خداوند پرهیزکاران را این گونه پاداش می دهد. آنان که چون فرشتگان جانشان را می گیرند، گویند: سلام بر شما! وارد بهشت شوید، به پاداش آنچه که انجام می دادید.
ابواسحاق همدانی روایت کرده است که حضرت امیرالمؤمنان (علیه السّلام)، هنگامی که محمدبن ابی بکر را به فرمانداری مصر برگزید، در نامه ای مفصل خطاب به او و اهل مصر نوشت:
ای بندگان خدا! هنگامی که بنده ای طاعت خدای را به جا می آورد و عزم توبه دارد، بیش از هر زمان دیگری به رحمت و مغفرت خداوند نزدیک است. بر شما باد به تقوای الهی که موجب همه خیرات و نیکی هاست و جز آن، خیری وجود ندارد – به وسیله تقوا، خیر دنیا و آخرت نصیب انسان می شود و بدون آن، او را خیری نمی رسد. خداوند می فرماید: ( وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا مَا ذَا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قَالُوا خَیْراً لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَهٌ وَ لَدَارُ الْآخِرَهِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ‌ ) (21).

پی‌نوشت‌ها:

1- قمر (54): 54-55.
2- فخر رازی، تفسیر کبیر، ج29، ص 80.
3- المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، ص 89.
4- تفسیر کبیر، ج29، ص 81.
5- مصباح الشریعه، ص 163 ( به نقل از: شیخ محمدبن محمدرضا قمی، تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب، ج12، ص 522 ).
6- سید شریف الدین علی حسینی غروی، تأویل الایات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره، ص 609، مؤسسه نشر اسلامی.
7- زخرف (43): 67.
8- در استثنای متصل، مستثنا از جنس مستثنا منه است. ( مترجم ).
9- فرقان (25): 29-30.
10- المیزان فی تفسیر القرآن، ج18، ص 120.
11- سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج7، ص 388، دارالفکر.
12- سیدهاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج7، ص 146، انتشارات اعلمی.
13- مریم (19): 85.
14- المفردات فی غریب القرآن، ماده « وفد ».
15- آلوسی بغدادی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبع المثانی، ج16، ص 136، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
16- انسان (76): 21.
17- بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج5، ص 141.
18- دخان (44): 51-57.
19- زمر (39): 73-74.
20- نحل (16): 30-32.
21- البرهان فی تفسیر القرآن، ج4، ص 444.
منبع مقاله :
حیدری، سید کمال؛ (1392)، تقوا در قرآن ( پژوهشی درباره آثار فردی و اجتماعی )، تهران: نشرسخن، چاپ اول