نویسندگان:سید محمد صادق حسینی سرشت و امیر اشرافی

با الهام از آیات قرآن و سخنان اهل بیت علیهم السلام

آثار اجتماعی

مراد از آثار اجتماعی تقوا آن دسته از آثاری است که تأثیر مستقیم در رشد حیات اجتماعی و توسعه ی آن دارد.

1- وفای به عهد

طبق آیات قرآن کریم ، آن دسته از افرادی که متقی هستند همیشه به عهدهایی که با دیگران بسته اند وفا دارند:
(والموفون بعهدهم اذا عاهدوا و الصابرین فی الباساء والضراء وحین الباس اولئک الذین صدقوا و اولئک هم المتقون )(1)
امیر مؤمنان حضرت علی (ع) نیز یکی از نشانه های متقین را وفای به عهد دانسته اند: « ان الاهل التقوی علامات یعرفون بها …و وفاء بالعهد .»(2).

2- رشد جامعه

رشد جامعه از نظر مادی و معنوی در گروه دسته ای از عوامل است و یکی از آنها تقوا است .
رسول خدا (ص) این عامل را رشد جامعه حیاتی دانسته اند:
«لا تزال امتی بخیر ما امروا بالمعروف ونهوا عن المنکر و تعاونوا علی البر و التقوی فاذا لم یفعلوا ذلک نزعت منهم البرکات و سلط بعضهم علی بعض و لم یکن لهم ناصر فی الارض ولا فی السماء » (3).

3- وحدت

تقوا و پارسایی محوری برای وحدت مسلمین است .صاحب شواهد التنزیل در ذیل تفسیر آیه ی ( الیس الله باحکم الحاکمین )(4).
مراد از آن را اتحاد امت اسلامی بر تقوا دانسته است :«( الیس الله باحکم الحاکمین) بعثک فیهم نبیا[وجمعکم علی التقوی یا محمد] (5) یا محمد!» تورا در میان آنان مبعوث و آنان را بر محور تقوا جمع کرده است.»

4- امانت داری

امانت داری ، قوام بخش روابط اجتماعی مردم است. در روایتی از امیر مؤمنان حضرت علی (ع) آمده است که ادای امانت از نشانه های پرهیزگاران است: « ان لاهل التقوی علامات یعرفون بها ….و اداء الامانه .» (6)

5- پذیرش مسؤولیت دینی

یکی دیگر از آثار تقوا در زندگی دنیا ، پیشنهاد و واگذاری مسؤولیت های شرعی به افراد است:
( وما لهم الا یعذبهم الله و هم یصدون عن المسجد الحرام وما کانوا اولیاءه ان اولیاوه الا المتقون و لکن اکثرهم لا یعلمون)(7).
در این آیه ، پرده داری خانه ی خدا که بالاترین مسؤولیت شرعی آن زمان بوده درشأن ولیاقت پرهیزگاران بر شمرده شده است. این موضوع قابل تعمیم بر دیگر مناصب مذهبی جامعه می باشد؛ چرا که جامعه ی اسلامی باید توسط رهبران و مسؤولانی با تقوا و پارسا اداره شود تا افراد جامعه را در نیل به سوی تقوا و خدا محوری هدایت و راهنمایی کنند.

6- صله ی رحم

از اختصاصات متقین صله ی رحم است: « ان الاهل التقوی علامات یعرفون بها…و صله الرحم » ( 8)
البته مراد صله ی رحمی است که حرام در آن وارد نشود. متقین نیز با کسی که از وی بریده ، می پیوندد: « یصل من قطعه . » (9).

آثار تقوا در آخرت

1- بهترین توشه

طبق آیات قرآن کریم و سنت ائمه ی طاهرین (ع) بهترین توشه ی آدمی از این عالم برای سرای آخرت و دیار ابدیت ، تقوای الهی است.
( و تزودوا فان خیر الزاد التقوی واتقون یا اولی الالب) (10).
حضرت علی (ع) درکلامی خطاب به اهل قبور فرمودند:
«…هذا خبر ما عندنا فما خبر ما عندکم ثم التفت الی اصحابه فقال اما [والله لو اذن لهم فی الکلام لا خبر وکم ان خیر الزاد التقوی .» (11).
آدمیان تا در این دنیا هستند زندگی دنیا در نظر ایشان نیکو جلوه می کند، ولی باور ندارند که در پس این دنیا آخرت را در پیش رو دارند:
( زین للذین کفروا الحیاه الدنیا و یسخرون من الذین امنوا والذین اتقوا فوقهم یوم القیامه و الله یرزق من یشاء بغیر حساب)(12).
غافل از این که سرای آخرت و دیار باقی برای ایشان بسی بهتر و پر سودتر است ، برای آنان که تقوای الهی را در پیش گیرند وایمان آورند: (13).
(فخلف من بعدهم خلف ورثوا الکتاب یاخذون عرض هذا الادنی و یقولون سیغفرلنا و ان یاتهم عرض مثله یاخذوه الم یوخذ علیهم میثاق الکتاب ان لا یقولوا علی الله الا الحق و درسوا ما فیه والدار الاخره خیر للذین یتقون افلا تعقلون)(14).
«آن گاه بعد از آنان ،جانشینانی وارث کتاب [آسمانی ] شدند که متاع این دنیای پست را می گیرند و می گویند : « بخشیده خواهیم شد.» واگر متاعی مانند آن به ایشان برسد [باز ] آن را می ستانند. آیا از آنان پیمان کتاب [آسمانی ] گرفته نشده که جز به حق نسبت به خدا سخن نگویند، با این که آنچه را که در آن [کتاب] است آموخته اند؟ و سرای آخرت برای کسانی که پروا پیشه می کنند بهتر است .آیا باز تعقل نمی کنید؟»
(و زخرفا و ان کل ذلک لما متاع الحیاه الدنیا والاخره عند ربک للمتقین )(15).
«و زر و زیورهای [دیگر نیز ]، وهمه ی این ها جز متاع زندگی دنیا نیست، و آخرت پیش پروردگار تو برای پرهیزگران است .»
در صورتی که در روز رستاخیز کوچک ترین ظلمی به هیچ کس روا نمی شود:
(… قل متاع الدنیا قلیل والاخره خیر لمن اتقی ولا تظلمون فتیلا )(16).
باید کمی درنگ و تأمل نمود (17) ودیار آخرت را انتخاب کرد و در این دنیا چنان که شایسته ی آخرت است کوشید؛ چرا که خداوند فقط تقوا پیشگان را نجات خواهد داد و ایشان را گروه گروه به سوی خود محشور می کند:
(تلک الجنه التی نورث من عبادنا من کان تقیا)، (18) ( ثم ننجی الذین اتقوا ونذر الظالمین فیها جثیا )(19) ( یوم لا ینفع مال ولا بنون الا من اتی الله بقلب سلیم وازلفت الجنه للمتقین)(20).
و ستم پیشگان به زانو در افتاده به سوی جهنم روان خواهند شد.(21).
(یوم نحشر المتقین الی الرحمن و قدا)(22).

2- بهشت برین

آیات وروایاتی که نشان از عاقبت نیکوی اهل تقوا در بهشت دارد به دو دسته ی کلی تقسیم می شوند؛ دسته ی اول : آیات و روایاتی که در آن صرفا وارد بهشت شدن عنوان شده ، ولی از اوصاف بهشت در آنها توضیحی نیامده است. دسته ی دوم : آیات و روایاتی که اوصاف بهشت در آنها بر شمرده شده است.
الف ) دسته اول : مراد، آیاتی است که فقط بشارت به بهشت داده و اوصاف آن را توضیح نداده است و یا علت وارد بهشت شدن را ذکر نموده است:
(ان المتقین فی جنات وعیون )(23).
وگاه فقط به ایشان خوشامد گفته است:
(و سیق الذین اتقوا ربهم الی الجنه زمرا حتی اذا جاووها وفتحت ابوابها و قال لهم خزنتها سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین )(24).
علامه طباطبایی (قدس سره ) از عبارت ( جنات وعیون ) چنین استفاده می کنند: « خداوند چنین مقرر فرموده است که عاقبت خیر، با داشتن ایمان وتقوا محقق می شود.وعاقبت بد در پیروی از کفر و معصیت است. » (25).
راستی که سر نوشت متقین جایی جز بهشت نمی تواند باشد: ( قل اذلک خیر ام جنه الخلد التی وعد المتقون کانت لهم جزاء ومصیرا)(26)؛ بهشتی که از دیدگاه امام علی (ع) مأمن ، مأوی و محل قرار وآرام گرفتن است : « علیکم بلزوم الیقین والتقوی فانهما یبلغانکم جنه الماوا. » (27).
از دیدگاه امام علی (ع) یکی از اموری که بیشتر اهل بهشت بدان وارد بهشت می گردند تقوا است .« اکثر ما یدخل الناس الجنه تقوی الله و حسن الخلق وخیر ما اعطی الانسان الخلق الحسن وخیر الزاد ما صحبه التقوی وخیر القول ما صدقه الفعل .» (28).
ایشان در سخنرانی که در مدینه پس از بیعت با ایشان، ایراد فرمودند، اظهار داشتند: « هان ای مردم ! پرهیزگاری مرکب هایی است رام که پرهیزگاران بر آن سوار شده، لگام آن را به دست گرفته اند، که آنان را به بهشت می رساند. » (29).
ب ) دسته دوم : آیاتی که به توضیح بهشت پرداخته خود دو دسته اند :
1- آیاتی که به جنبه ی معنوی این نعمت پرداخته است.گاه این نعمت وعده ی الهی دانسته شده که در آن تخلفی نیست:
(لکن الذین اتقوا ربهم لهم غرف من فوقها غرف مبنیه تجری من تحتها الانهار وعد الله لا یخلف الله المیعاد )(30).
گاه جایگاه ایشان نزد پروردگارشان دانسته شده است:
(ان للمتقین عند ربهم جنات النعیم )، (31)( وقیل للذین اتقوا ماذا انزل ربکم قالوا خیر للذین احسنوا فی هذه الدنیا حسنه ولدار الاخره خیر ولنعم دار المتقین جنات عدن یدخلونها تجری من تحتها الانهار لهم فیها ما یشاوون کذلک یجزی الله المتقین . (32).
ایشان در جایگاه صدق و نزد پادشاهی مقتدر سکنی گزیده اند:
(ان المتقین فی جنات و نهر فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر )(33).
آری، ایشان آنچه را که نزد پروردگارشان است بهتر می دانند:
( لکن الذین اتقوا ربهم لهم جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها نزلا من عندالله وما عندالله خیر للابرار)(34).
و بالاتر از همه ، رضایت الهی است که قسمت پرهیزگاران خواهد شد:
(للذین اتقوا عند ربهم جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و ازواج مطهره و رضوان من الله و الله بصیر بالعباد)(35).
2- آیاتی که رویکرد مادی به بهشت دارد.گاه آیات درباره ی کیفیت تغذیه و مسکن اهل بهشت است :
( ان المتقین فی ظلال وعیون و فواکه مما یشتهون کلوا واشربوا هنیئا بما کنتم تعملون انا کذلک نجزی المحسنین )(36).
وگاه نیازهای روحی ایشان مد نظر قرار گرفته شده است:
( ان المتقین فی مقام امین فی جنات وعیون یلبسون من سندس واستبرق متقابلین کذلک و زوجناهم بحور عین یدعون فیها بکل فاکهه آمنین لایذوقون فیها الموت الا الموته الاولی و وقاهم عذاب الجحیم فضلا من ربک ذلک هو الفوز العظیم . )(37).

جمع بندی و نتیجه گیری

1- تقوا در لغت به معنی پرهیزگاری و نگاه داری کامل است، ودر اصطلاح ، به معنای آن است که انسان نفس خود را از آنچه در آخرت برایش ضرر دارد، حفظ کند و همچنین با انجام طاعات وعبادات و ترک محرمات، خود را از عقوبت حق دور نماید.
3- آثار تقوا که نمایانگر چهره و سیمای متقین می باشد در قرآن و احادیث ازمنظر اخروی و دنیوی قابل استخراج اند .آثار دنویی تقوا نیز خود قابل تقسیم به آثار فردی وآثار اجتماعی است.
4- برخی از آثار تقوا در دنیا را می توان موارد ذیل دانست:
خدا محوری: جلال و بزرگی، یاد، محبت، ایمان و رضای باری تعالی که در سراسر زندگی پروا پیشگان پرتو می افکند؛ چرا که آنان جز خداوند را محور زندگی خویش قرار نمی دهند.
ایمان به پیامبران الهی : چرا که پیامبران الهی خود از کودکی متقی بوده اند که به راهبری تقوا پیشگان برگزیده شده اند.
ایمان به رستاخیز : از بارزترین صفات پرهیزگاران است؛ ایمان به بازگشت به سوی خداوند، آنان را ترسان کرده و لذا در انجام اعمال صالح از یکدیگر سبقت می گیرند.
ایمان به کتب آسمانی : ایمان یافتن به این که آنچه بر پیامبر اسلام (ص) و آنچه بر پیامبران پیشین (ع) نازل شده از سوی خداوند بوده است.
بزرگ داشتن شعایر دین: از جمله بر پایی نماز از صفات متقین در دنیاست .
انجام معروف، پرداخت زکات، وصیت، شکرگزاری، هدایت،کنترل جوارح بدن از ورود به گناهان، کنترل رفتار ، تهذیب نفس، توبه، دوری از شبهات، علم آموزی، خرد گرایی ، صبر وشکیبایی، یقین، صداقت ، زهد، مسرت و آرامش روحی، تواضع، اخلاق نیکو، احسان، گشایش و آسانی، عبادت و بندگی ورستگاری، از دیگر آثار فردی و دنیوی متقین است که از آیات و روایات قابل برداشت می باشند.
وفای به عهد ، رشد جامعه، وحدت مسلمین ، امانت داری، پذیرش مسؤولیت های مذهبی وصله ی رحم نیز از آثار اجتماعی تقوا در دنیا است.
واما رهاورد تقوا در آخرت چیزی نیست جز آنچه هر انسانی به آن نیاز دارد و در آرزوی اوست : بهترین توشه و بهترین جایگاه ، یعنی بهشت برین و نعمات الهی در آخرت از آن متقین خواهد بود.

پی نوشت ها :

1- «..وآنان که چون عهد بندند، به عهد خود وفادارانند ودر سختی وزیان ، وبه هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفته اند، وآنان همان پرهیزگارانند.»[بقره/177].
2- «اهل تقوا علایم و نشانه هایی دارند که به آن شناخته می شوند…پایبندی به عهد و پیمان [ازنشانه هایشان است.] »[دیلمی، حسن بن ابی الحسن، اعلام الدین، ص 122].
3- «تازمانی که امت من امر به معروف ونهی از منکر کنند، و درکار نیک به یاری یکدیگر برخیزند، برخیر وسلامتند؛ وچون چنین نکنند، برکات از ایشان گرفته می شود، وبعضی از آنان بربعضی دیگر مسلط خواهند شد، ودیگر یاوری در زمین و آسمان نخواهند داشت.»[طوسی، ابوجعفر محمدبن الحسن، تهذیب الاحکام، ج6،ص 181].
4- تین/8.
5- الحسکانی، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الایات النازله فی اهل بیت (ع) ،ج2،ص453.
6-«اهل تقوا علایم و نشانه هایی دارند که به آن شناخته می شوند… وامانت داری[از نشانه هایشان است. ]»[دیلمی، حسن بن ابی الحسن، اعلام الدین، ص 122].
7- «چرا خدا[در آخرت عذابشان نکند، با این که آنان[مردم را ]از[زیارت] مسجدالحرام باز می دارند، در حالی که ایشان سرپرست آن نباشند؛ چرا که سرپرست آن جز پرهیزگاران نیستند، ولی بیشترشان نمی دانند. » [انفال/34].
8- «اهل تقوا علائم و نشانه هایی دارند که به آن شناخته می شوند.. وصله ی رحم [از نشانه هایشان است ] » [ دیلمی احسن بن ابی الحسن، اعلام الدین ، ص 121].
9- «[انسان پرهیزگار] با کسی که از وی بریده می پیوندد..»[سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی، علی، خطبه ی 193].
10- «… وبرای خود توشه برگیرید که در حقیقت، بهترین توشه، پرهیزگاری است، وای خردمندان! از من پروا کنید. » [ بقره /197].
11- «.. این خبری است که ما داریم، حال شما چه خبر دارید؟ [سپس به اصحاب خود رو کرد و فرمود] بدانید که اگر اجازه ی سخن گفتن داشتند، شما را خبر می دادند که : بهترین توشه، تقوا است . » [ سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه ، ترجمه: دکتر علی شیروانی، حکمت130].
12- «زندگی دنیا در چشم کافران آراسته شده است ، و مؤمنان را ریشخند می کنندو[ حال آن که ] کسانی که تقوا پیشه بوده اند، در روز رستاخیز، ازآنان برترند و خدا به هر که بخواهد، بی شمار روزی می دهد. » [بقره/212].
13- یوسف/57.
14- اعراف/169.
15- زخرف/35.
16- «بگو: برخورداری از این ] دنیا اندک ، وبرای کسی که تقوا پیشه کرده، آخرت بهتر است، و [در آنجا] به قدر نخ هسته ی خرما یی بر شما ستم نخواهد رفت. [ نساء/77].
17- یوسف/109، انعام/32،و نیز رک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن ، ترجمه: موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج11،ص380.
18- «این همان بهشتی است که به هر یک از بندگان ما که پرهیزگار باشند به میراث می دهیم.» [مریم /63].
19- «آن گاه کسانی را که پرهیزگار بوده اند می رهانیم، و ستمگران را به زانو در افتاده در [دوزخ] رها می کنیم.»[مریم /72].
20- «روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی دهد، مگر کسی که دلی پاک به سوی خدا بیاورد و[آن روز] بهشت برای پرهیزگاران نزدیک می گردد.»[شعراء /90-88].
21- مریم/72.
22- «[یاد کن] روزی را که پرهیزگاران را به سوی [خدای] رحمان گروه گروه محشور می کنیم.» [مریم /85].
23- «بی گمان، پرهیزگاران در باغ ها و چشمه سارانند.»[ حجر /45، ذاریات/15].
24- «وکسانی که از پروردگارشان پروا داشته اند، گروه گروه به سوی بهشت سوق داده شوند، تا چون بدان رسند ودرهای آن [ به رویشان] گشوده گردد و نگهبانان آن به ایشان گویند: «سلام برشما» خوش آمدید، درآن درآیید[و]جاودانه[بمانید].»[زمر/73]ونیز ر. ک : سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، نهج البلاغه، ترجمه: شیروانی، علی، خطبه ی 190.
25- طباطبایی ، سید محمد حسن ،المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه : موسوی همدانی، سید محمد باقر ج13،ص 74.
26- بگو: « آیا این [عقوبت] بهتراست یا بهشت جاویدان که به پرهیزگاران وعده داده شده است که پاداش و سرانجام آنان است ؟»[فرقان /15].
27- «فرا گیرید لازم بودن یقین و پرهیزگاری را ، پس به درستی که آنها می رسانند شما را به بهشت که مأوی و جایگاه [متقیان] است. » [ نوری ، میرزامحمد حسین، مستدرک الوسائل، ج11، ص200.
28- «بیشتر وسیله ای که مرد را وارد بهشت می کند پرهیزگاری از خدا است و بهترین چیزی که انسان به مردم ببخشد خوی نیک است و بهترین زاد و توشه آنست که همراه با پرهیزگاری باشد و بهترین گفته آن است ک عمل آن را تصدیق کند.»[دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ج1، ص 194].
29-محمدی ری شهری،محمد، دانشنامه ی امیرالمومنین، ترجمه مهریزی، مهدی، ج4،ص154.
30- «لیکن کسانی که از پروردگارشان پروا داشتند، برای ایشان غرفه هایی است که بالای آنها غرفه هایی [دیگر]بنا شده است ؛ نهرها اززیر آن روان است. وعده ی خداست ؛ خدا خلاف وعده نمی کند.» [زمر/20] 31- «برای پرهیزگاران، نزد پروردگارشان باغستان های پر ناز و نعمت است. » [ قلم /34].
32- «وبه کسانی که تقوا پیشه کردند، گفته شود :« پروردگارتان چه نازل کرد؟»می گویند:«خوبی،»برای کسانی که در این دنیا نیکی کردند[پاداش] نیکویی است ، و قطعا سرای آخرت بهتر است ، و چه نیکوست سرای پرهیزگاران بهشت های عدن که در آن داخل می شوند رودها از زیر [درختان] آنها روان است. در آنجا هر چه بخواهند برای آنان [فراهم] است . خدا این گونه پرهیزگران را پادش می دهد،»[نحل/30].
33- «درحقیقت، مردم پرهیزگار در میان باغ ها و نهرها، در قرارگاه صدق، نزد پادشاهی توانایند.» [قمر/54-55].
34- «ولی کسانی که پروای پروردگارشان را پیشه ساخته اند باغ هایی خواهند داشت که از زیر [درختان] آنها نهرها روان است. در آنجا جاودانه بمانند؛ [این ] پذیرایی از جانب خداست، وآنچه نزد خداست برای نیکان بهتراست. » [ آل عمران/198؛ونیز رک: نحل /31].
35- «…برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند، نزد پروردگارشان باغ هایی است که از زیر[درختان]آنها نهرها روان است ، درآن جاودانه بمانند؛ و همسرانی پاکیزه و [نیز ]خشنودی خدا[را دارند]،و خداوند به [امور ] بندگان [خود] بیناست.»[آل عمران /15].
36- «اهل تقوا در زیر سایه ها و بر کنار چشمه سارانند، با هر میوه ای که خوش داشته باشند. به [پاداش] آنچه می کردید ؛ بخورید و بیاشامید؛ گواراتان باد. ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم. » [مرسلات/41-44،ونیز رک: رعد/35، محمد(ص) /15،آل عمران/33، طور/17-20].
37- «به راستی پرهیزگاران در جایگاهی آسوده [اند]، دربوستان ها و کنار چشمه سارها. پرنیان نازک و دیبای ستبر می پوشند [و] برابر هم نشسته اند. [ آری،] چنین[خواهدبود] وآنها را با حوریان درشت چشم همسر می گردانیم. درآنجا هر میوه ای را [که بخواهند] آسوده خاطر می طلبند. در آنجا جز مرگ نخستین، مرگ نخواهند چشیدو[خدا]آنها را از عذاب دوزخ نگاه می دارد. [این] بخششی است از جانب پروردگار تو. این است همان کامیابی بزرگ.» [دخان./51-57؛ ونیز ر. ک : نبا/31-36،ص/49-54].

منابع
1. قرآن کریم، ترجمه : فولادوند، محمد مهدی، چاپ یازدهم ، قم : سازمان تبلیغات اسلامی ، 1373ه. ش .
2- الامام علی بن ابی طالب (ع) نهج البلاغه ، تدوین: سید رضی، ابوالحسن حسین بن محمد، ترجمه : شیروانی ، علی ، چاپ اول ، قم : مؤسسه ی انتشارات دارالعلم ، 1383ه. ش .
3- الامدی ، عبدالواحد بن محمد التمیمی ، غررالحکم ودررالکلم، الطبعه الاولی، قم : انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، 1366ه . ش .
4- ابن ابی فراس، ورام ، مجموعه ورام ( تنبیه الخواطر)، چاپ اول ، قم: مکتبه الفقیه ، بی تا .
5- ابن طاووس، سید علی بن موسی، الامان ، چاپ اول، قم : مؤسسه ی آل البیت (ع) ،1409ه . ش .
6- الاحسائی ، ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، الطبعه الاولی، قم: انتشارات سیدا الشهداء ، 1405ه .ق .
7- بهشتی ، سعید، آیین خرد پروری؛ پژوهشی در نظام تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام علی (ع) چاپ اول، تهران : مؤسسه ی فرهنگی دانش و اندیشه ی معاصر،1381ه . ش .
8- جودوی، امیر ، « پیامد اعمال در زندگانی با الهام از قرآن» ، مقالات و بررسی ها ، دفتر،1381،71ه . ش .
9- الحرانی ، ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول (ع) ،الطبعه الثانیه، قم : انتشارات جامعه ی مدرسین حوزه ی علمیه ی قم ، 1404ه . ش .
10- الحسکانی، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله ، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الایات النازله فی اهل البیت(ع) چاپ اول ،تهران: مؤسسه ی چاپ ونشر ، 1411ه . ق .
11- الحلی ، ابن ادریس محمد، مستطرفات السرائر، الطبعه الثانیه ، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه ی علمیه قم ، 1411 ه .ق .
12- الدیلمی، ابومحمد الحسن بن محمد، ارشاد القلوب الی الصواب، قم: انتشارات شریف رضی، 1412 ه . ق .
13- همو، اعلام الدین ، الطبعه الاولی ، قم : مؤسسه ی آل البیت لاحیاء التراث ، 1408 ه .ق .
14- رستمی زاده، رضا، فهم قرآن از دیدگاه قرآن ، پایان نامه ی مقطع دکترا، راهنما: دکتر سید مرتضی آیه الله زاده شیرازی ، مشاور: دکتر سید محمد باقر حجتی وآیت الله سید ابوالفضل میر محمدی ، دانشکده ی الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، 1378هـ. ش .
15- طباطبایی ، سید محمد حسین ، المیزان فی تفسیر القرآن ، ترجمه: موسوی همدانی، سیدمحمد باقر، چاپ بیست ودوم، قم : انتشارات جامعه ی مدرسین حوزه ی علمیه ی قم، 1386ه . ش .
16- الطوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، الطبعه الرابعه، تهران: دارالکتب الاسلامیه ، 1365ه .ش.
17 – همو، الامالی، چاپ اول، قم : انتشارات دار الثقافه ، 1414ه.ق
18- العیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران :چاپخانه ی علمیه،1380ه . ش .
19- الفتونی ، ابوالحسن، مقدمه تفسیر مراه الانوار، تهران، 1374ه . ق .
20- القمی، علی بن ابراهیم بن هاشم، تفسیر القمی ، الطبعه الثالثه، قم : مؤسسه ی دار الکتاب ، 1404ه.ق .
21 – کراجکی، ابوالفتح، معدن الجواهر، چاپ دوم، تهران : کتابخانه ی مرتضویه ، 1394 ه . ق .
22- همو،کنزالفوائد، الطبعه الثانیه، قم : مکتب مصطفوی ، 1410ه .ق
23- الکلینی ، محمد بن یعقوب، الکافی ، الطبعه الرابعه ، تهران : دارالکتب الاسلامیه ، 1365ه. ش
24-مجلسی، محمد باقر ، بحار الانوار الجامعه لدرراخبار الائمه الاطهار (ع) بیروت : مؤسسه الوفاء 1403ه . ق .
25- محمدی ری شهری ، محمد ، میزان الحکمه ، الطبعه الاولی، قم: دارالحدیث ، 1375ه . ش .
26- همو، علم وحکمت در قرآن و حدیث، ترجمه : مسعودی، عبدالهادی، چاپ اول ، قم : دارالحدیث، 1379، ه . ش .
27- همو، خردگرایی در قرآن و حدیث، ترجمه : مهریزی، مهدی، چاپ اول ، قم : دارالحدیث،1378ه .ش.
28- همو، دانشنامه ی امیرالمؤمنین بر پایه ی قرآن ، حدیث وتاریخ ، ترجمه : عبدالهادی مسعودی ( مجلدهای 1،2،3،12)، مهریزی، مهدی،(مجلدهای 4و5)، حسینی « ژرفا» سید ابوالقاسم (ج6)، محدثی ،جواد،(ج7)و سلطانی، محمد علی ، ( مجلدهای 8،9،10،11)،چاپ اول، قم: دارالحدیث ، 1380ه . ش
29- مشکینی ، علی، تحریرالمواعظ العددیه ، چاپ هشتم ، قم : نشر الهادی ، 1424ه .ش .
30- موسوی خمینی ، سید روح الله ، شرح چهل حدیث(اربعین حدیث)،
چاپ پنجم ، تهران :مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (قدس سره ) ، 1381ه.ش .
31- النوری الطبرسی، حسین بن محمد تقی ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، الطبعه الثانیه ، قم : مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث ، 1408 ه .ق .
نشریه اخلاق شماره16