نویسنده : حسین لطیفى

اندیشه سعادت در نزد ارسطو

اخلاق مبتنى بر سعادت ارسطو، اخلاقى است که بر پایه‏ى اصالت عقل استوار است. مهم‏ترین نکته درباره سعادت از دیدگاه ارسطو این است که آن را پیوسته مطلوب بالذات مى‏داند و برعکس خیر از تقسیم آن به مطلوب بالذات و بالعرض یا مطلق و نسبى، خوددارى مى‏کند و مى‏گوید:
ما سعادت را همیشه با ملاحظه خودش ونه به لحاظ غایت دیگرى، برمى‏گزینیم.
بى آن که تصریحى از ارسطو در این خصوص باشد، مى‏توان از سخن بالا نتیجه گرفت که سعادت در نظر وى فقط یک مفهوم اخلاقى دارد; در حالى که خیر، اعم است; بنابراین، در آن جا خیر و سعادت را به طور یک‏سان به فعالیت نفس طبق فضیلت تعریف مى‏کند. (24)
منظور وى در آن‏جا آن قسم از خیر است که «انسانى‏» ، «نفسانى‏» و «اخلاقى‏» است. و فقط با نوعى خاص از خیر مطابقت دارد. و این معنا که با این جاى‏گاه از کتاب اخلاق نیکوماخس سازش دارد، آیا با همه گفتارهاى کتاب مزبور مى‏سازد؟ که این خود، جاى بررسى و تامل دارد.
ارسطو مهم‏ترین مطلبى را که محور اخلاق قرار مى‏دهد، پیدا کردن خیر و سعادت در سایه تعقل و تدبر است و همین ویژگى انسان باعث امتیاز او با موجودات دیگر مى‏گردد.
زیرا اگر سعادت کنشى است مطابق با فضیلت، پس عقلا باید مطابق با عالى‏ترین فضیلت انسان باشد. این فضیلت، فضیلتى است که به شریف‏ترین جزء انسان مربوط مى‏گردد; بنابراین، هر کس که به بالاترین نقطه فعالیت تاملى (سعادت عقلانى) رسید داراى کامل‏ترین استقلال است. (25) ارسطو در تعریف سعادت مى‏گوید: «سعادت فعالیت نفس در انطباق با فضیلت کامل است‏» . (26)
نتیجه‏اى که از این تعریف گرفته مى‏شود این است که، سعادت نه به تصادف حاصل مى‏شود و نه به موهبت‏خدا، بلکه حاصل سعى و کوشش انسان است. (27)
بدین ترتیب، دست‏یافتن به سعادت مستلزم تلاش و کوشش در راه رسیدن به فضایل است که رکن اصلى سعادت‏اند; بنابراین، بر خلاف سقراط، کسب فضیلت را براى حصول به سعادت پیش‏نهاد مى‏کند.

نظریه اعتدالى ارسطو

ارسطو در پاسخ به این پرسش که عمل فضیلت‏مندانه چیست؟ و هم‏چنین خیر و سعادت چگونه فراهم مى‏آید؟ نظریه اعتدال را فرا راه سعادت‏طلبان قرار مى‏دهد. مراعات حدوسط و پرهیز از افراط و تفریط در ارضاى تمایلات حیاتى مهم‏ترین دستورالعملى است که ارسطو پیش‏نهاد کرده است.
به اعتقاد وى هر یک از کردارهاى ما ممکن است در یکى از دو طرف افراط و تفریط قرار گرفته باشد که در این حالت رذیلت و ضد سعادت به حساب مى‏آید. و عمل سعادت‏مندانه، کسب حد وسط میان افراط و تفریط شمرده مى‏شود که فضیلت نامیده مى‏شود. براى مثال، فضیلت عدالت، حد وسط دو رذیلت ظلم و ظلم‏پذیرى است و یا فضیلت تواضع، حد وسط دو رذیلت ‏خود بزرگ‏بینى و خود کوچک‏بینى.
ارسطو معیار دست‏یابى به فضیلت و اخلاقى بودن را رعایت‏حد وسط مى‏داند و مى‏گوید: «به هر جهت فضیلت‏با انفعالات و افعال ارتباط مستقیم دارد و افراط در آن‏ها ناصواب و تفریط نکوهیده است. و حال آن که حد وسط ممدوح و موجب موفقیت است. و این مزیت دوگانه خاص فضیلت است; بنابراین، مى‏گوییم: فضیلت نوعى اعتدال است‏» . (28)

اندیشه سعادت از نظر نراقى

شاید بتوان در جهان اسلام اندیشه‏وران اخلاق فلسفى را درباره سعادت، به دو دسته تقسیم کرد: 1- متفکران بزرگى چون فارابى و ابن‏سینا و سهروردى و اخوان الصفا و ملاصدرا، در شمار معتقدان به تفسیر غایت غالب به حساب آمده‏اند; زیرا دیدگاه آنان درباره سعادت فقط در اتصال به عقل فعال و استغراق در شهود عالم ملکوت است و هر چیز دیگرى تنها در صورت کمک به این حالت در شمار مطلوب‏هاى آدمى قرار مى‏گیرد و هرگز تاب هم ارزى با آن را ندارد.
به عبارتى دیگر، اینان بحث‏سعادت را بیش‏تر به مناسبت‏بحث معاد و یا رابطه نفس و بدن بحث مى‏نمایند. و بالطبع اساس نظریه‏هاى اخلاقى آنان که بیان کننده معیارهاى سعادت و شقاوت است، روشن مى‏شود.
در مقابل باید برخى متفکران اسلامى را نظیر خواجه نصیرطوسى، ابن‏مسکویه، علامه محمد مهدى نراقى، علامه ملا احمد نراقى و… مدافع تفسیر غالب جامع از سعادت دانست; زیرا سعادت از دیدگاه این دسته از دانشیان اطلاق دارد. و مؤلفه‏هاى متفاوت و مختلف است که ارزش استقلالى دارد; به طورى که فقدان هر یک از این مؤلفه‏ها به سعادت آدمى آسیب مى‏رساند. هم‏چنان که ارسطو درباره مؤلفه‏هاى سعادت حداقل به دو چیز اعتراف دارد که عبارت است از فعالیت اخلاقى و فعالیت عقلى. (29)
کتاب‏هاى اصیل اخلاق فلسفى در اسلام همانند: «تحصیل السعاده‏» فارابى، «تهذیب الاخلاق‏» ابن مسکویه، «السعاده و الاسعاد» ابوالحسن عامرى و «اخلاق ناصرى‏» خواجه نصیر الدین طوسى و «جامع السعادات‏» علامه نراقى و… بر اساس اندیشه سعادت استوار گشته است.
علامه نراقى جامع السعادات را بر فکر حد وسط استوار ساخت و مفهوم بنیادین آن را براساس سعادت بنیان.
علامه نراقى در جامع السعادات درباره سعادت مى‏گوید: هدف، تهذیب نفس از رذیلت و تکمیل آن به فضیلت‏ها و رسیدن به خیر و سعادت است. (30)
و در ادامه مى‏گوید: «حکماى اسلام معتقداند که سعادت در زندگانى کامل نمى‏شود مگر این که همه کمالات متعلق به روح و بدن در آنان جمع شود و پایین‏ترین مرتبه سعادت این است که سعادت بدنى همراه سعادت نفسانى باشد. و در عین حال شوق به سعادت این است که اکتساب کمالات انسانى بیش‏تر و غالب‏تر باشد. و بالاترین مرتبه سعادت این است که هم فعلیت و هم شوق براى کمال و سعادت روز افزون‏تر باشد; اگرچه توجه و التفات به دنیا و تنظیم امور آن بالعرض رخ مى‏نماید.
علامه نراقى درباره شرایط حصول سعادت، اصلاح مداوم همه صفات و قوا را گوش‏زد مى‏نماید و بدین ترتیب درباره سعادت‏مند مطلق مى‏گوید:
سعادت‏مند مطلق کسى است که همه صفات و افعال خویش را به نحو ثابت و ماندگار اصلاح کند که دگرگونى احوال و زمان‏ها، آن‏ها را تغییر ندهد.
ایشان در خصوص اهمیت فضایل اخلاقى و رذایل اخلاقى چنین مى‏گوید: «فضایل اخلاقى مایه نجات و رستگارى انسان و رساننده او به سعادت جاوید است، و رذایل اخلاقى مایه بدبختى و شقاوت همیشگى وى است. پس تخلیه و پاک‏سازى از رذایل و آراستن نفس به فضایل از مهم‏ترین واجبات است و دست‏یافتن به زندگى حقیقى بدون این دو، سعى و کوشش محال است‏» . (31)

مقایسه اندیشه سعادت نزد ارسطو و علامه نراقى

این مقایسه در دو بخش انجام مى‏پذیرد:

الف – نقاط مشترک

1- مفهوم بنیادین جامع السعادات همانند اخلاق نیکوماخس، سعادت است. زیرا نظام اخلاقى علامه نراقى مبتنى بر مقدمات فلسفى است و نظام اخلاقى فلسفى هم‏چنان که در نگاشته‏هاى پیشینیان نمایان است‏براساس اندیشه سعادت است.
2- از توضیحات گذشته به دست آمد که تصویر ارسطو و نراقى دست‏یابى به سعادت جز از راه کسب فضایل میسر نمى‏گردد و عدم کسب فضایل موجب تعویق در سعادت مى‏شود .

ب – نقاط افتراق

1- تلقى علامه نراقى از سعادت متافیزیکى و دینى است و حال آن که سعادت در اخلاق نیکوماخس از راه انتخاب و اختیار از امور واقع و تجربه‏هاى جزئى وعقلانى حاصل مى‏شود. این دو تصویر از سعادت موجب شده است که در نظام اخلاقى ارسطو برخى مؤلفه‏هاى سعادت نظیر فضایل دینى نمودى نداشته باشد و حال آن که در جامع السعادات مؤلفه‏هاى دینى بیش از مؤلفه‏هاى عقلانى بازتاب داشته است.
2- جامع السعادات مبتنى بر اساس و مبادى متافیزیکى و دینى است; ولى اخلاق نیکوماخس بر اصول و مبادى تجربى و عقلانى استوار است. لذا در اندیشه سعادت، ارسطو آخرین مرتبه سعادت و نتیجه کمال را خلود نمى‏داند بر خلاف جامع السعادات که کمال را معرف به وجود خداوند متعال مى‏داند و نتیجه کمال را خلود نفس.
3- اخلاق نیکوماخس دیباچه‏اى بر سیاست است. و پیوند میان این دو مفهوم زیربناى تفکر فلسفى ارسطو را تشکیل مى‏دهد. به عبارتى، در قاموس ارسطو مفهوم سعادت از مجراى اخلاق و در عرصه مطلوب‏ترین نظام سیاسى معنا پیدا مى‏کند. ولى جامع السعادات فقط در غایات (سعادت) با سیاست مرتبط است.
4- ارسطو قاعده «توسط‏» خود را با بررسى موارد جزئى به دست آورده است. بدین معنا که ملاحظه مى‏نمود در اغلب موارد آن چه در نزد مردم فضیلت است در میان یک افراط و تفریط قرار دارد; بنابراین، قاعده کلى را از این موارد انتزاع مى‏نموده و گفته است: فضیلت آن است که حدوسط قرار گیرد.
اما دانشیان اخلاق و حکماى اسلامى روش دیگرى به کار مى‏گیرند و آن این که ابتدا به کمک برهان اثبات مى‏کنند که «توسط‏» در قوا براى انسان فضیلت است و در نتیجه باید افراط در آن‏ها را رعایت نمایند. سپس این کبراى عقلى را بر مصادیقش منبطق مى‏نمایند تا فضایل و رذایل اخلاقى از هم دیگر جدا گردند.
5- علامه نراقى بر خلاف ارسطو، خیرهاى خارجى را در سعادت‏مند بودن کامل انسان دخیل نمى‏یابند. برعکس ارسطو که خیرهاى خارجى را دخالت در سعادت مى‏دهد. براى مثال کسى که چهره زشتى دارد نمى‏تواند به سعادت کامل برسد. دخالت دادن چیز خارجى به این روش در سعادت یکى از موارد افراط کارى‏هاى ارسطو محسوب مى‏گردد که منشا آن عدم توجه به سعادت‏هاى متعالى است.

جدول شماره 1: نمودار مقایسه میان اخلاق نیکوماخس و جامع السعادات

جدول شماره 2: نمودار فضایل و رذایل از نظر ارسطوجدول شماره 3: نمودار فضایل و رذایل از نظر نراقى

پی نوشت ها :

24) همان، ص 17- 18 و 25- 26.
25) فلسفه اخلاق، ص 189.
26) ریچارد پاپکین و آوروم استرول، کلیات فلسفه، ترجمه سید جلال الدین مجتبوى، (انتشارات حکمت، 1402) ص 16.
27) اخلاق نیکوماخس، ص 25.
28) اخلاق نیکوماخس، ص 47.
29) قبسات، ش 19، ص 91.
30) اخلاق نیکوماخس، ص 37.
31) جامع السعادات، ج 1، ص 16- 17.
منبع : www.naraqi.com