نویسنده: علی محمدی آشنانی

در قرآن کریم واژه ی جامعه و مجتمع به کار نرفته است، ولی واژگانی هم چون: امت، ناس، اناس، شعوب، قوم، قبایل، قرن، قرون، شریعت، شرعه، شیع، منهاج، مترف، ملأ، ملوک، طاغوت، جبار، ولی، اولیا، مصلح و امام، فراوان به کار رفته است که بیانگر رویکرد و تبیین مفاهیم اجتماعی و سیاسی در قرآن است. (1)
برابر فرموده ی استاد مصباح یزدی: قرآن کریم برای رساندن معنای جامعه و گروهی از انسان ها به ترتیب فراوانی و کثرت استعمال، از کلمات قوم ( 383 بار )، الناس (240 بار )، امت (64 بار )، (2) قریه (56 بار ) و اناس ( 5 بار ) استفاده کرده است. واژه ی قریه مترادف با واژه ی مدینه یا جامعه و مجتمع می باشد و شاید بتوان گفت که: « بهترین معادل یا تنها معادل قریه در زبان فارسیِ امروز، همان جامعه است. » (3)
« البته پنج کلمه ی فوق، کلمه و کلماتی هستند که می توانند لااقل در بعضی از موارد استعمالشان، معادل کلمه ی جامعه تلقی شوند. » (4)
به فرموده ی ایشان، در بحث از اصالت جامعه، واژه ی امت از سایر کلمات، مهم تر است. (5)
واژه ی امت از نظر لغت، (6) بر وزن فُعلَه از ریشه ( ام م = اَمَّ ) به معنای قصد مخصوص است و بر گروهی از جان داران با خِرد، (7) با آیین و کیش، (8)، زمان (9) و جامعه ی واحد (10) و یک فرد (11) نیز اطلاق شده است. (12)
در اصطلاح نیز امت، گروهی از هر جنس را گویند و به تعبیر دیگر امت، گروهی هستند که جامعی هم چون دین، زمان یا مکانی آن ها را گرد هم آورده باشد. (13) نیز: امت به « گروهی گفته می شود که مورد قصد و توجه مخصوص دیگران واقع شده و در یک ویژگی چون: دین، زمان، مکان، نوع یا صنف مشترک و همسان باشند. » این ویژگی می تواند اختیاری یا غیر اختیاری باشد. بر این اساس « پیروان دین و آیین واحد» را به دلیل همسانی در دین، می توان امت نامید. (14) ابن منظور می گوید: « هر قومی که به پیامبری منسوب شده و به او اضافه شوند، اُمت آن پیامبر هستند. » (15)
امت در قرآن کریم به پنج معنای مختلف آمده است: 1. زمان و پاره ای از آن (2 آیه ). 2. پیشوا، رهبر و اسوه (1 آیه )، 3. راه ، روش، کیش و آیین ( 6 آیه )، 4. گروهی از جان داران، ( 1 آیه ) 5. و به معنای « گروهی از انسان ها » است که دارای یک جهت اشتراک و وحدت و لو اعتباری باشند. ( 56-58 آیه » (16)
برابر تصریح برخی، این واژه در قرآن بیشتر به معنای « همسانی زمانی و مکانی در دین » آمده است. (17)
از مطالب پیش گفته روشن می شود که قرآن کریم در آیات بسیاری با به کار گرفتن واژگان مختلف از مسائل گوناگونِ جامعه سخن گفته است.

پی نوشت ها :

1. مطهری، جامعه و تاریخ، ص 36 و همو، یادداشت ها، ج10، ص 579.
2. برخی بسامد این واژه را 65 بار معرفی کرده اند که 52 مورد آن به صورت مفرد ( امت ) و 13 مورد به شکل جمع ( امم ) است. در قرآن بیشتر به معنای همسانی زمانی و مکانی در دین آمده است. دائره المعارف قرآن کریم، ج4، ص 254.
3. همان، ص 89.
4. همان، ص 90.
5. مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن و سنت، ص 85.
6. برخی این واژه را مشترک لفظی دانسته اند: بدرالدین محمد بن عبدالله زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج1، ص 102.
7. نحل، آیه ی 84 و جاثیه، آیه ی 27.
8. زخرف، آیه ی 23.
9. هود، آیه ی 11.
10. فاطر، آیه ی 24.
11. نحل، آیه ی 20.
12. محمد علی بن علی تهانوی، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، مصحح: رفیق عجم، ترجمه ی عبدالله خالدی، ص 91.
13. « الاُمّه جمع لهم جامع من دین آو زمان آو مکان آو غیر ذلک»؛ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج1، ص 124.
14. طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص 195.
15. کلُ قوم نسبوا إلی نبی فأضیفوا إلیه فهو أمّته؛ ابن منظور، لسان العرب، ج12، ص 26.
16. همان، ص 87.
17. دائره المعارف قرآن کریم، ج4، ص 254.
منبع مقاله :
محمدی آشنانی، علی؛ (1392)، جامعه آرمانی قرآن کریم، قم: مؤسسه بوستان کتاب، ( مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ اول