نویسنده: بهاء الدین خرمشاهی

بین اخلاق ( علم شایست ها و نشایست ها یا کسب فضایل و دفع رذایل- که ریشه در فطرت و خلقت ( وجدان) انسان دارد و قرآن بدین امر ناطق است(1)- و قرآن و حتی اسلام و حتی دین به طور کلی، پیوند ژرفاژرف و تنگاتنگ برقرار است. حتی تا بدانجا می توان فرارفت و گفت دین با همه نورانیت و قدسیتش، در خدمت استکمال اخلاقی انسان هاست و هدف از ارسال رسل و انزال کتب، فرهنگ آموزی به مردم و پالودن دل و درون آنها و بیرون بردن آنها از تاریکی ( جهل و کفر) به سوی روشنایی ( علم و دین/ ایمان) است.(2) حضرت ختمی مرتبت هم در حدیثی اصیل و صحیح فمروده اند: إنی بَعثتُ لِأُتَمَمَّ مَکارِمَ الأَخلاق(3) ( من به رسالت از جانب خداوند برانگیخته شده ام که [به مدد کتاب و سنت] مکارم اخلاق را گسترش دهم و رو به کمال برم).
ایزوتسو، اسلام شناس و قرآن شناس و قرآن شناس معاصر ژاپنی، و اولین مترجم قرآن کریم از نص مقدس عربی به ژاپنی و محقق در حکمت و عرفان اسلامی، در یکی از چند کتاب قرآن پژهانه خود می گوید که در [ کمتر کتابی از کتب مقدس، همچون] قرآن احکام شرعی با احکام اخلافی درهم سرشته و درهم تنیده اند. برای ملاحظه فهرستی از اخلاق حمیده که قرآن کریم به انواع بیان های دلنشین به آنها سفارش فرموده، و فهرستی از اخلاق رذیله که قرآن مجید با مؤثرترین زبان و بیان، انسان های غفلت زده و نفسانیت زده را از آنها پرهیز داده و به پرهیز از آنها پاداش می دهد. در این باره می توان به فرهنگ موضوعی قرآن کریم(4)، و دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی(5) و فرهنگواره اخلاق در قرآن (6)، مراجعه نمود.
به عنوان آخرین جمله در این بحث گفتنی است که اخلاق، هم در عرفان، هم در ادبیات و هم در سلوک دینی نقش و نفوذ دارد و شرح عادی یا هنری آموزه هایش در متون عربی و فارسی و نظم و نثر قدیم و جدید، در فرهنگ اسلامی ما بسیار است.(7)

پی نوشت ها :

1. شمس، 7-10؛ قیامت، 4.
2. بقره، 257؛ احزاب، 43؛ حدید، 9.
3. پیام پیامبر، مجموعه ای از نامه ها، خطبه ها، وصایا، دعاها، تمثیل ها و سخنان جامع و فراگیر حضرت محمد (ص). تدوین و ترجمه بهاء الدین خرمشاهی و مسعود انصاری، تهران، جامی، 1376، ص 328 در مبحث «اخلاق نیکو». شماره 6؛ که به کهن ترین اسناد و مجامیع حدیث فریقین که این حدیث در آن آمده هم ارجاع دارد.
4. فرهنگ موضوعی قرآن مجید/ الفهرست الموضوعی للقرآن الکریم، تدوین کامران فانی و بهاء الدین خرمشاهی. تهران، ناهید، چاپ چهارم، 1379، ذیل « الاخلاق الحمیده» و « الاخلاق الرذیله».
5. دانشنامه قران و قرآن پژوهشی، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران، دوستان، 1377.
6. فرهنگواره اخلاق در قرآن، تألیف جعفر شعار، ویرایش، تهران، مجلس درس قرآن، 1375.
7. ادیات منظوم عربی فارسی و ادبیات منظور به سایر زبان های کشورهای اسلامی دارای سه ستون یا رکن معنای عظیم است: الف: عشق اعم از آسمانی ( الهی/ عرفانی) و زمینی ( انسانی)، ب: عرفان، پ: اخلاق، فی المثل به آثار سنایی، عطار، مولانا، سعدی، و حافظ از این نظر و منظر عرفانی بنگرید، و غالباً فرآورد در هم تنیده ای است از هر سه.
منبع مقاله :
خرمشاهی، بهاء الدین؛ ( 1390)،قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول