نویسنده:حضرت آیه اللّه العظمی مظاهری

در درسهای پیشین اشاره شد که ایثار و گذشت و فداکاری از وظایف سنیگین مرد و زن در خانه است و اگر این صفات در خانه در محیط خانه نباشد این کانون گرم به محلی سرد و بی روح تبدیل خواهد شد و هم چنین، گفتیم مرد و زن در خانه باید خوشرفتاری کنند. زیرا خوشرفتاری در خانه باعث گرمی آن محیط می شود و بهترین زمینه برای تربیت کودکان است. علاوه بر آن، خوشرفتاری زن و مرد در خانه باعث آثار مطلوب در آخرت است. بدرفتاری در محیط خانه اثر سوءاش در شب اول قبر نمایان می شود.

کوچکهای بزرگ
روانشناسی بحثی است به نام «کوچکهای بزرگ»، یعنی:ای بسا که انسان مسأله ای را کوچک می شمارد، ولی همین مسأله ی کوچک از نظر معنا و واقعیت بسیار بزرگ باشد.
مثلاً یک مؤمن لباس نامرتب بپوشد، یا محیط و محل کارش را پاکیزه نگاه ندارد و… این ممکن است به نظر خودش یک امر عادی و ساده ای باشد.
اما، برای تضعیف موقعیت آن نهاد و سازمان و زیر سؤال رفتن همکاران عامل بسیار بزرگی است.

اختصاص دادن زمان معین به همسر
محیط خانه نیز«کوچک های بزرگ» دارد، ممکن است انسان مسأله ای به نظرش ناچیز و کوچک باشد، اما برای گرم کردن محیط خانه و دل همسر خود را به دست آوردن، امری بسیار بزرگ است. به عنوان مثال، از وظایف شوهر این است که در طول شبانه روز ساعتی را به همسرش اختصاص بدهد، نه این که روز را در خارج خانه مشغول به کار باشد، شب هم دیروقت به خانه بازگردد، و شامی بخورد و بخوابد و باز فردا هم همین طور. از این رو در روایات می خوانیم که باید انسان وقتش را تقسیم کند و ساعتی را به همسرش اختصاص دهد.

توجه به خواستهای مادی و معنوی همسر
هم چنین، مرد باید در خانه با حوصله به گفته های زنش گوش فرا دهد و به خواستهای مادی و معنوی او توجه کند، اگر چه سلیقه ی او را نپسندد. حتی اگر زن حرف های غیر معقول و کودکانه ای هم بزند وظیفه ی مرد این است که ابتدا به سخنان و خواسته های او توجه نماید و
اگر برای خرسندی خدا، و به خاطر گرمی محیط خانه و احترام به شخصیت همسرش به سخنان او گوش بدهد و توجه کند، ثواب زیادی دارد چون رنگ خدایی پیدا کرده است و هر چه رنگ الهی به خود بگیرد فضیلت و ثواب دارد.

مشورت با زن و فرزندان
هم چنین، مرد در خانه باید مقداری از وقتش را به زن و فرزند اختصاص بدهد و با آنان بنشیند و صحبت کند و گرفتاریها و مشکلات را با یکدیگر مطرح و با هم مشورت کنند.
«وشاورهُم فی الأمر فإذا عزمت فتوکّل» (1)
خداوند به رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) می فرمایند: تو کار خویش را با توکل به خدا انجام بده. ولی، مشورت را هم فراموش نکن، یعنی با مشورت به دیگران به آنها شخصیت بده.
بنابراین، در امور خانه مشورت لازم است و استبدادگری و فکر زن را به حساب نیاوردن اشتباه است. همان طور که گفتیم حتی اگر سخنان زن معقول و کودکانه بود باید به آن توجه کرد.
بعضی از روان شناسان معتقدند که با فرزندان هم باید مشورت شود. یعنی به فکر و عقیده ی آنها احترام بگذاریم و آنها را به حساب آوریم. به سخنی دیگر، خانه مملکت کوچکی است که کارهایش باید با
مشورت انجام پذیرد و مشکلات این مملکت کوچک را باید با اهلش در میان بگذاریم.

نقش مشورت در زندگی
زن و فرزند اگر توانستند درد دلشان را در خانه بازگویند دیگر دچار عقده ها و ناراحتی های روانی نمی شوند مرد هم وظیفه دارد که در کمال خوش اخلاقی و خوش زبانی به آنها جواب بدهد. استبداد و تحمیل کردن خواستهای خود به زن و فرزند کاری بسیار غلط است که آثار سوء به دنبال دارد.
از مصادیق دیگر خوشرفتاری در محیط خانه اینست که اگر مرد از زن خود بدرفتاری یا سستی یا اشتباهی دید داد تو فریاد نکشد و زبان را به ناسزا نگشاید و او را به باد انتقاد نگیرد بلکه او را موعظه کند و با زبان خوش اشتباهات او را گوشزد کند.

وقت مناسب موعظه
البته، نباید وقت موعظه را نامناسب انتخاب کرد، مثلاً پس از کار صبح تا شام که زن خسته است، نباید به نصیحت و موعظه ی او پرداخت یا به او انتقاد کرد زیرا، این موعظه بی اثر خواهد بود و چه بسا عکس العمل نامطلوبی هم به دنبال خواهد داشت. موعظه نه تنها راحتی می خواهد بلکه خوشرفتاری و ملایم صحبت کردن نیز جای مخصوص دارد که:
دو چیز تیره عقل است، دم فرو بستن
به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشی (2)
شکایت، انتقاد، نصیحت، درد و دل و… همگی وقت مناسب لازم دارد. مثلاً وقتی زن از روبرو شدن با مسأله ای ناراحت و احساسی شده است، دیگر جای نصیحت و موعظه نیست.
ولی متأسفانه این مسایل مهم رعایت نمی شود و این به خاطر تکبری است که ما غالباً به آن مبتلا هستیم. می خواهیم سخنان و اعمال خود را به دیگران تحمیل کنیم و این کاری ناپسند است که نتیجه ی مطلوبی در پی ندارد جز این که محبت شوی را از دل می زداید.

اثر کوچکهای بزرگ
اگر معمولاً دیده می شود که در ابتدای زندگی مشترک، گرمی خاصی زن و مرد را به هم پیوند می دهد، ولی به مرور زمان این گرمی رو به سردی می گراید، تقصیر خود زن و مرد است و گر نه، باید روز به روز این شور و گرمی زیادتر شود. این ناشی از این است که «کوچکهای بزرگ» رعایت نمی شود.

خوشرفتاری لازمه ی موعظه
مثلاً، وقتی از کار به خانه برمی گردید و فرزند خویش را بیرون از خانه مشغول بازی ببینید نباید داد و فریاد کنید و همسر خود را تحقیر کنید که بچه داری نمی کند. زیرا، اثر مناسب نخواهد داشت. اگر می خواهید همسر خود را نصیحت و موعظه کنید، باید در کمال آرامش و در ضمن صحبت های معمولی باشد. مستقیم یا غیر مستقیم و با کمال
آرامش و محبت و خوش اخلاقی اشتباه او را گوشزد کنید. زیرا «برای پیشبرد اهداف معنوی و مادی هیچ سلاحی بهتر و برنده تر از اخلاق نیک و خوشرفتاری نیست». (3)
«من ندیدم در جهان جستجو
هیچ اهلیت به از خلق نکو»

مصادیق خوشرفتاری

1-همکاری با همسر در امور منزل
از دیگر مصادیق خوشرفتاری مرد این است که قولاً و عملاً به زن بفهماند که در انجام کارها یاور اوست. نباید مرد در خانه همچون مهمان باشد و زن برای او سفره ی غذا پهن کند، آب بیاورد، چای بریزد، سفره را جمع کند و… مرد نیز باید در کارهای خانه شریک و یاور همسرش باشد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) در خانه و مسافرت و جنگ، کارها را تقسیم می کردند و خود هم کمک می کردند. (4)
مثلاً در یکی از جنگها هنگام تهیه غذا، پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) تقسیم کار فرمودند وجمع آوری هیزم را خود به عهده گرفتند. اصحاب اصرار می کردند که پیامبر خود بنشیند و آنها کارها را انجام دهند. ولی حضرت فرمودند: من هم در غذا خوردن شریک شما هستم، و باید کاری انجام بدهم. بنابراین ما هم باید در کارِ خانه سهیم باشیم. حضرت علی (علیه السلام) هر وقت فراغتی می یافت، در کارهای خانه به کمک حضرت زهرا (سلام الله علیها) می پرداخت. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: «خدمهُ العیالِ کَفّاره الکَبائر و یُطفیءُ عضب الرّب» (5)
«خدمت کردن به خانواده، کفاره ی گناهان کبیره است و آتش غضب خداوند را خاموش می سازد»
در امر بچه داری هم باید به همسرتان کمک کنید، به گونه ای نباشد که همیشه زن شبها از خواب بلند شود و کودک را شیر بدهد یا آرام کند شما هم باید در این امر کمک کنید.
برخی از بزرگان بچه داری را با همسرشان تقسیم کرده بودند به طوری که اداره ی روزانه ی فرزندان به عهده ی زن بود و شبانه خود این مهم را عهده دار بودند.

2-پرهیز از سخنان نیش دار
از دیگر مصادیق «خوش رفتاری» اینست که هنگام سخن گفتن از کلام تند و نیش دار استفاده نکنید. با یک سخن نیش دار ممکن است
محبت چندین ساله را از بین ببرید. بعضی در لفافه و به شوخی سخنان نیش دار و تندی می زنند که این کاری زشت و ناپسند است و بر این کار گناه بسیار بزرگی مترتب است. چنین شخصی روز قیامت مسخره می شود، سخنان نیش دارش در عالم برزخ به مار و عقرب بدل می شود و به آزار او می پردازند.
امام سجاد (علیه السلام) از امام حسین (علیه السلام) روایت می کند که هنگام خداحافظی کردن فرمودند:
«یا بُنیّ ایّاک و ظُلم مَن لا یَجدُ علیک ناصراً الاّالله» (6)
«ای پسرم، مبادا به کسی که در برابر تو جز خداوند پناه و یاری ندارد ظلم روا داری»
نیروهای نظامی عزیز بیش از افراد دیگر در معرض این گونه خطرها هستند. بنابراین مواظب باشید به زندانی و اسیر و زیردستان کوچکترین ظلمی نکنید. کلامتان نیش دار نباشد و در برخورد با مردم، خاصه همسرتان بی اعتنایی و بی احترامی نکنید.
برادران عزیز بهوش باشید، مبادا رفتارتان تند و زننده باشد، یا چشم و سخن و خنده و عملتان نشان از تمسخر داشته باشد. یقین داشته باشید که این نیش زدنها و تمسخرها به خودتان باز خواهد گشت و چونان گرگی شود و شما را از هم خواهد درید.
بنابراین رعایت این اصول اولیه ی انسانی و اخلاقی مخصوصاً در خانه از اهمیت بسزایی برخوردار است.

نمونه ای ار رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)با همسرانش
همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) پس از جنگ بنی قریظه، که اسلام غنیمتی به دست آورده بود، از آن حضرت درخواست خرجی بیشتر و درخواست یک زندگی تجملی کرده بودند. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) این درخواست را نپذیرفت و فرمودند: «من رئیس اسلام و مسلمین هستم و باید زندگی بسیار عادی داشته باشم تا فقرا و بینوایان احساس حقارت نکنند» اما آنان، حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را بسیار آزردند. سرانجام رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) از آنها اعراض ودوری کرد.
پیغمبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به «حفصه» فرمودند: آیا داوری مردی بین من و تو را می پذیری. «حفصه» عرض کرد: آری. آنگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم)به دنبال عمر فرستاد، چون عمر آمد پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) به «حفصه»فرمودند: سخن بگو، عرض کرد: شما سخن بگویید ولی حق را بگویید با شنیدن این سخن، عمر به گوش حفصه سیلی زد. پیامبر ناراحت شد و آثار خشم بر چهره ی ایشان نمایان شد به عمر فرمودند: من تو را برای زدن دخترت طلب نکردم، بلکه تو را خواستم تا ما را آشتی دهی و سپس، با ناراحتی مجلس را ترک گفتند و چندی بعد این آیات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نازل شد: (7)
«یا أیّها النّبیُّ قُل لأزواجک إن کُنتنّ تُردن الحیوه الدّنیا و زینتها فتعالین اُمّتعکُنّ و أسرّحکُنّ سراجاً جمیلاٌٍ و إن کُنتُنّ تُردن الله و رسوله و الدّار الآخره فإنّ الله اعدّ للمُحسنات منکُنّ اجراً عظیماً (8) یا نساء النّبی لَستُنّ کأحدٍ من النّساء… (9)»
«ای پیغمبر، به همسران خود بگو اگر شما زندگانی و زینت و زیور دنیا را طالب هستید بیایید تا مهریه ی شما را بپردازم و همگی شما را به خوبی طلاق بدهم. اگر طالب خدا و رسول و مشتاق آخرت هستید خداوند هم به نیکوکاران شما اجر عظیم خواهد داد. ای زنان پیغمبر شما مانند دیگر زنان نیستید…»

نتیجه
از این ماجرا و آیات، چنین استفاده می شود که هر مشکلی در خانواده را باید از راه خود حل کرد. سخنان نیش دار زدن، کتک کاری، فحاشی، بداخلاقی و… چاره ی درد نیست. بر همه عزیزان است که این «کوچک های بزرگ» را مراعات کنند. البته توقعی نیست که همچون رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم)و مولی امیرالمؤمنین (علیه السلام) باشد، ولی دست کم شباهتهایی به این بزرگواران داشته باشند.
«لقد کان لَکُم فی رسول الله اُسوهٌ حسنهٌ لِمن کان یَرجوا الله والیوم الآخر و ذکر الله کثیراً» (10)

3-خطا پوشی
مصداق دیگر خوش رفتاری «بخشیدن کارهای ناپسند و خطاهای همسر است». مثلاً، اگر از زن خود دروغی شنیدید، به رُخش نکشید و به طور غیر مستقیم نهی از منکر کنید.
زیرا، به رو آوردن و به رخ کشیدن اشتباهات و گناهان، زیان بسیاری دارد. ضرب المثل مشهور «تخم مرغ دزد، شتر دزد می شود»، سخن زیبایی است. زیرا، ممکن است فرزند شما از روی جهالت دست به جیب شما کند و پولی بردارد، اما اگر شما چنین چیزی از کودک یا همسرتان دیدید، مستقیماً به او نگویید، چون جری می شود. و به طور غیر مستقیم به او بفهمانید که دزدی در هر صورت حرام و کاری زشت است. اگر کسی چنین کاری کند دستش اگر در همین دنیا بریده نشود در عالم آخرت قطع خواهد شد. بنابراین اشتباهات زن و فرزند خویش را با ذ کر روایتی و به صورت غیر مستقیم گوشزد کنید. با ترساندن او از خدا و شب اول قبر که واقعاًٌ شب هولناکی است و روز قیامت و آتش جهنم، از تکرار آن اشتباهات جلوگیری کنید. با دیدن خطایی از زن و فرزند خود داد و فریاد هیاهو راه نیندازید که نه تنها نتیجه ی مطلوب نمی گیرید، بلکه او را در عمل خطای خود جری می کنید و ارتکاب خطا را برای او آسانتر می کنید تا آنجا که این خطا برای او عادی می شود.

راه جلوگیری از خطا
راه جلوگیری از کار خطا این است که در موقعیتی مناسب به طور غیر مستقیم به او بگویید که (مثلاً) در فلان کتاب خواندم که روزی زنی خدمت رسول الله (صلی الله علیه و آله وسلم) رسید و عرض کرد: من در نظر دارم که ازدواج کنم، مرا ازوظیفه یک زن مسلمان نسبت به همسرش آگاه فرمایید. پیغمبر (صلی الله علیه و آله وسلم)فرمودند: زن باید:
اولاً-در مسئله زناشویی مطیع همسرش باشد.
ثانیا-در خانه دست کج و دو رو نباشد و بدون اطلاع شوهرش کاری را که همسرش نمی پسندد انجام ندهد.
ثالثاً-در صورت بروز اختلافات و نزاع، زن بخواب نرود مگر اینکه همسرش از او خرسند شود. آن زن از حضرت سؤال کرد: حتی اگر تقصیر با مرد باشد، زن باید برای آشتی گام بردارد؟ حضرت فرمودند: آری اگر چه تقصیر با او باشد.

خوشرفتاری با همسر از نشانه های ایمان
وقتی زن در خانه از شما راضی باشد، بدانید که از جمله ی بهترین مسلمانها هستید.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) بارها فرمودند:
«خَیرُکُم خَیرُکُم لأهلِه و أنا خیرُکُم لأهلِه» (11)
«بهترین شما آنهایی هستند که برای زنان خود بهترند و من بهترین شما هستم درباره ی همسران خودم.»
هرچه خوشرفتاری و محبت به همسر و فرزند بیشتر باشد مسلمانی و ایمان هم بیشتر است. در خبر آمده است.
«کسی بر ما اهلبیت مهربانتر است که بر همسرخودش مهربانتر باشد» (12)
در حدیثی دیگر می خوانیم:
«هر کسی که محبتش به همسر خود بیشتر باشد ایمانش به خداوند زیادتر است» (13)

پی نوشت :

1-سوره ی آل عمران، آیه ی 159.
2-سعدی: گلستان، ص 53 با تصحیح غلامحسین یوسفی
3-قال الصادق (علیه السلام) إنّ الصّبر و الصدق والحلم و حُسن الخُلق مِن اَخلاق الأنبیاء
صبر و راستگویی و بردباری و حُسن خلق از اخلاق پیامبران است. (سنن النبی ص 59)
4-«این شهر آشوب» در کتاب «مناقب» روایت کرده است که پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله وسلم) کفش خود را پینه می زد، لباس خود را می دوخت، در خانه را خود باز می کرد، شیر گوسفندان و شترها را می دوشید و چون خادمش در دستاس کردن خسته می شد به او کم می کرد و آب وضوی شبش را خود تهیه می کرد، و در همه کارها به اهل خانه کمک می کرد. (مناقب ج1، ص146).
5-بحارالانوار، ج 103، کتاب نکاح
6-سفینه البحار، ج 2، صفحه ی 109.
7-مجمع البیان، جلد 4، صفحه ی 353.
8-سوره ی احزاب، آیات 29-28 .
9-سوره ی احزاب، آیه 32.
10-سوره ی احزاب، آیه 21.
11-من لا یحضره الفقیه، ص 324، حدیث 5.
12-وسایل الشیعه، جلد 14، ص 11، باب نکاح.
13-من لا یحضره الفقیه، ص 409.
منبع:کتاب خانواده در اسلام