نویسنده: دکتر حسن عابدی جعفری (1)

چکیده:
غنای منابع اسلامی در باب رهبری و محدودیت‌های رهبری غرب در ابعاد عملی و نظری، زمینه را برای پرداختن به رهبری از دیدگاه اسلام و قرآن هموار نموده است. در این مقاله با اشاره به کاستی‌های فرهنگ غرب در این قلمرو از زبان و بیان اندیشمندان مغرب زمین، روش تحقیق و مدلی پیشنهادی برای بررسی اسوه‌های رهبری در قرآن کریم ارائه شده است.
به پیوست و برای گسترش تحقیق در این باب، فهرستی از نمونه پرسش‌هائی کـه دربـاره رهبری از دیـدگاه قرآن کریم نیازمند پاسخ‌جوئی است، عرضه گردیده.

الف- مقدمه:
الف ـ نارسائی‌های رهبری جهان معاصر در عمل و در نظر چنان آشکار است که نشریات مغرب زمین با همه‌ی مراعات‌ها، مشحون از اعترافاتیست که به زبان‌های گوناگون بیان‌گر این کاستی‌ها است. در بخش اول این مقاله، بی هیچ گونه ارزیابی، اظهارات صاحب نظران غربی در دو بخش بحران علمی و ابهام نظری عیناً منعکس گردد.

الف-1- بحران در رهبری عملی غرب
مجله تایم امریکا در شماره اخیر خود می‌نویسد:
«ناتوانی کامل رهبران دولت‌ها، نظام‌ها، و احزاب، در حل و فصل مسائل، و برخورد جدی با مشکلاتی که مردم تحت حکومتشان آن‌ها را ضروری‌ترین مسائل به شمار می‌آورند، واقعیاتی است که در این اواخر به نحوی دردناک در سطح جهانی آشکار شده است». (1. 12)
نشریه‌ی ساندی تلگراف انگلیس در این باره می‌نویسد:
«واقعیت تلخی که امروز ذهن متفکران سیاسی جهان را به خود مشغول داشته است، این است که در فضای سیاست بین‌الملل، هیچ سیاستمدار برجسته، بازیگر عمده و یا متفکر سرشناسی یافت نمی‌شود که قادر به ارائه طرح‌های نو به ملت‌های جهان باشد». (2. 16)
یکی از مورخان برجسته فرانسه می‌گوید:
«در تاریخ جهان، نمی‌توان به دوره‌ای فکر کرد که رهبران برجسته در آن تا این حد اندک بوده باشند». (1. 12)
مجله تایم نگرانی خود را از وجود چنین بحرانی در سطح رهبری جهانی این گونه بازگو می‌کند:
«آن چه در هنگامه‌ی چنین خلأای از رهبری اصیل در سطح جهان با ترس و نگرانی باید منتظر آن بود، همانا پیدایش گرایش‌های ملی گرایی افراطی، ظهور روحیه عدم تسامح و تساهل در روابط بین‌الملل، پیدایی شبه رهبران عوام فریب، و بروز تمایلات خصمانه در میان اقوام و ملت‌هاست». (1. 12)

الف-2- سردرگمی تئوریک
قلمرو نظریه‌پردازی و تحلیل نظری رهبری، سرنوشتی رضایت‌بخش‌تر از میدان عملی آن نداشته است، صاحب نظران تئوری‌پردازی رهبری در این باره چنین نوشته‌اند:
«اصولاً مفهوم رهبری مقوله‌ای است که در رشته‌های مختلف، پیوسته توجه اندیشمندان را به خود جلب نموده و پژوهش‌های فراوانی به دنبال آورده است. پژوهشگران علوم اجتماعی و انسانی از قبیل اقتصاد، تاریخ، تعلیم و تربیت، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، سیاست، فلسفه، مردم‌شناسی، مدیریت و بیشتر علوم میان رشته‌ای و بین رشته‌ای، رهبری را به عنوان پدیده‌ای درخور توجه اساسی قلمداد نموده‌اند». (…، 3)
«احتمالاً در باب رهبری، بیش از هر موضوع مستقل دیگری، تحقیقات رسمی مکتوب و بحث‌های غیر مکتوب به عمل آمده است». (…، 4)
«با آن که در طول چند دهه‌ی اخیر، متجاوز از هزاران تحقیق مستند پیرامون ابعاد گوناگون این پدیده انجام گرفته است، باید گفت که رهبری به عنوان ناشناخته‌ترین قلمرو علوم رفتاری قلمداد می‌گردد». (…، 5)
«برخلاف تصور عامه، عرصه‌ی رهبری به واسطه‌ی کمبود نظریه‌ها نیست که با مشکل مواجه است، بلکه برعکس، این کثرت تئوری‌ها است که آن را با مشکل مواجه ساخته است. انبوه نظریات متناقض و گمراه‌کننده، چنان جنگلی از تئوری‌ها را به وجود آورده است که امروز معضل اساسی، یافتن راهی از میان این جنگل تئوری‌ها است». (…، 6)
«بسیاری از نظریه‌ها و مدل‌های رهبری، کاری بیش از تکرار بدیهیات نکرده‌اند».
نظریه‌ها که آمده‌اند راهی برای ادراک بهتر واقعیت بگشایند، بعضاً خود حجابی شده‌اند بر چهره‌ی حقیقت».

الف-3- جمع‌بندی:
اگر چه تحلیل ریشه‌های این نارسائی‌های عملی و نظری غرب در مقوله رهبری، از دیدگاه اسلامی ما بسیار حائز اهمیت است، لکن از محدوده‌ی این مقاله بیرون است ـ نارسائی‌هائی که خود ریشه در مقولات زیربنائی
فکری غرب مانند روش استدلال، شناخت‌شناسی، جهان‌بینی و ایدئولوژی دارد.
در این مرحله تنها به یک نتیجه‌گیری بدیهی اما اساسی بسنده می‌کنیم که: مغرب زمینی که خود با چنین بحران عملی و نظری رهبری روبرو است، ناتوان‌تر از آن است که بتواند الگوی رهبری دیگر ملت‌ها قرار گیرد.
به نظر نگارنده رهبری اسلامی که اوج تجلی آن در قرآن کریم ظاهر گردیده، غنی‌ترین الگویی است که با تکیه بر این نتیجه‌گیری در ادامه این مقاله کوشش شده تا مدلی هر چند اولیه برای بررسی این رهبری در قرآن کریم ارائه داده شود. این مدل چند محور تحقیق را در کنار یک دیگر برای بررسی رهبری انبیاء (ع) دیده است، که عبارتند از:
1. بررسی طولی تاریخی
2. بررسی مقطعی جامعه‌شناختی
3. بررسی شخصی روانشناختی
4. بررسی پویای تعاملی
5. بررسی رابطه‌ی خاص رهبری

ب ـ روش‌شناسی تحقیق
بررسی اسوه‌های رهبری در قرآن کریم، نیازمند مدل و روش تحقیق جامع الافراطی است که حتی‌المقدور تمامی ارکان و ابعاد نهضت‌های انبیاء (ع) را در برگیرد. نمونه‌ای از این مدل، عوامل و جریانات مرتبط در خلال سطور آینده عرضه خواهد گردید.
ج-1- در قرآن کریم، نبوت به مثابه رشته کوه سترگی ترسیم گردیده که انبیاء (ع) قلل رفعیه این سلسله را تشکیل می‌دهند. انبیاء اولوالعزم (ع) رفیع‌ترین قله‌ها و سایر انبیاء (ع) دیگر قلل این سلسله جبال را می‌سازند. در بررسی نهضت هر یک از انبیاء (ع) مشاهده می‌شود که تعدادی از آیات به تناسب، مبین جایگاه آن رسول گرامی در این سلسله می‌باشد. این آیات علاوه بر موارد اختصاصی، ویژگی‌های مشترک انبیاء (ع) مانندهدایت، وحی، میثاق، و… را متذکر می‌گردند. افزون بر داشتن موضوع خاص، این دسته از آیات روح پیوستگی میان این سلسله را تأکید می‌نماید. در هر تحقیقی از این دست، خواه هدف بررسی رهبری یکی از پیامبران (ص) به صورت مستقل بوده باشد و یا تحلیل حرکت انبیاء (ع) در طول تاریخ، بررسی این دسته از آیات از جمله نخستین وظائف محققان است. آیه کریمه زیر به عنوان نمونه‌ای از این دسته از آیات عنوان می‌گردد: (سوره مبارک احزاب)
«وَ إِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثَاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَى وَ عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنَا مِنْهُمْ مِیثَاقاً غَلِیظاً » (7)

*توضیح شکل:

نمودار 1 سلسله انبیاء (ع)
در این مرحله از تحقیق، روش تحلیل تاریخی است که علاوه بر علمای علوم قرآنی، مورخان اسلامی نیز می‌توانند نقش ارزنده‌ای را ایفا نمایند
ج-2- گذشته از مطالعه‌ی جایگاه هر یک از اسوه‌های رهبری در سلسله انبیاء (ع) در یک تحلیل طولی تاریخی، بررسی بعد دیگری از نهضت انبیاء (ع) که به زمان آن نبی مکرم محدود می‌شود. نیز ضروری است در این بررسی، مطالعه‌ی ابعاد زمان، مکان و موقعیت آن نهضت اولویت می‌یابد. بررسی این بعد نیازمند برش مقطعی است که جامعه (قوم) خاص را در یک مقطع تاریخی خاص تحلیل می‌نماید. افزون بر علماء علوم قرآنی در این زمینه استفاده از دانشمندان جامعه ‌شناسی
اسلامی، کمک مؤثری خواهد بود. ابعاد و مدل مورد شناسائی در این سطح به قرار زیر خواهد بود:

* توضیح شکل:

نمودار شماره 2 ارکان اجتماعی نهضت
بر اساس مدل فوق، شناسائی سه دسته عناصر، ضرورت خواهد داشت.
بستر زمانی ـ مکانی و موقعیت (شناخت قوم، امکانات و شیوه زندگی اقتصادی… )
شناخت جبهه‌ی حق و اجزاء و اقشار آن شامل رسول، اهل او، صحابه و پیروان شناخت جبهه‌ی باطل و اجزاء و اقشار آن شامل سردمدار کفر، اهل او، صحابه و پیروان آن دسته از آیات که مبین این جهات هستند، در این مرحله مورد بررسی قرار می‌گیرند.
ج-3- چهره‌ی انبیاء (ع) در قرآن کریم به نحوه‌ی ویژه و در هیأت قهرمانانی برجسته ارائه گردیده که متصف به صفات و توانائی‌های ویژه‌ای بوده و رسالت، هدف و مأموریتی خاص بر عهده دارند که برای نیل بدان از شیوه‌های رهبری متناسبی استفاده می‌برند. به علاوه، حیات این بزرگان از بدو تولد ـ بعضاً قبل از ولادت ـ تا مرحله شهادت، رحلت ـ یا عروج ـ در قالب آیات ترسیم گردیده است. این زندگی پر برکت که غالباً به قبل از بعثت و پس از بعثت تقسیم می‌گردد و در هر یک از این دو بخش بر اساس وقایع حساس زمان به تقسیمات جزئی‌تری تقسیم می‌گردد، و حتی والدین این حضرات، همه نیازمند بررسی است.

* توضیح شکل:

نمودار شماره 3

فرایند حیات شخصی پیامبران (علیهم‌السلام)
در همین راستا بررسی‌های ویژگی‌های شخصی آن پیامبر مورد نظر نیز بر اساس تقسیمات زیر قابل مطالعه است:
خصوصیات جسمی (فیزیکی)
ویژگی‌های اعتقادی
ویژگی‌های اخلاقی
ویژگی‌های رفتاری
ورود دانشمندان روان‌شناس در شاخه‌های تربیتی و تاریخی در کنار علمای علوم قرآنی در روشن ساختن این بعد از تحقیق کمک شایانی خواهد نمود
ج-4- قرآن کریم، افزون بر ارکان یاد شده در بندهای 1 الی 3 بالا، از بخش دیگری هم سخن به میان می‌آورد که در واقع قلب این بررسی را تشکیل می‌دهد. کلیه تعاملاتی که در این صحنه‌ی ترسیم شده میان جناح حق با باطل به وقوع می‌پیوندد، موضوع مطالعه‌ی این بخش خواهد بود. اگر سایر بخش‌ها را نوعاً بررسی ایستا بدانیم، در این بخش با یک بررسری پویا و یا بررسی روابط و جریانات (فرایندها) روبرو خواهیم بود. گفتارها، رفتارها، درگیری‌ها، جنگ‌ها، مصالحه‌ها، … همه موضوع بررسی این بخشند.
مساعدت دانشمندان علوم سیاسی و علوم نظامی در تحلیل این بخش کمک مؤثری به علمای تفسیری خواهد بود.
نکته قابل توجه در این قسمت این است که ذکر گفتارها و وقایع به دقتی که ترسیم گردیده، مخصوص قرآن کریم بوده و در هیچ منبع و سند دیگری انتظار یافتن آن را نباید داشت. این تعاملات همان طور که در نمودار شماره 4 آمده است، میان رسول و ائمه کفر، ملأ، هوداران و قوم
از یک طرف و میان ائمه کفر یا ملأ با رسول، صحابه، گرویدگان و قوم از طرف دیگر جاری می‌گردد. و البته جمع‌بندی‌ها و ارزش‌گذاری‌ها توسط خداوند در جای جای این تعاملات وارد می‌شود.

* توضیح شکل:

نمودار شماره 4

ارتباطات جناح‌ها
ج-4-1- در دل این تعاملات، رکن مهمی که قابل تأکید مستقل می‌باشد، روابط رهبری است.
روابط خاص رهبری یا پیروان و اطاعت آن‌ها، شیوه‌های رهبر در دعوت به پذیرش رهبری خود، نفوذ و استفاده از قدرت، مسأله جانشینی،
و دیگر مسائل اساسی رهبری و حتی عدم تمکین دسته‌ای خاص همه مقولاتی هستند که در این فصل خاص می‌گنجد. چه در میان جناح کفر و چه در اردوگاه موحدان.
این عرصه، قلمرو دانشمندان رهبری پروژه است که در کنار علماء علوم قرآنی به کشف راز و رمز و ظرائف این رهبری‌های الهی بپردازند. تبلور و عصاره‌ی بررسی‌های بخش‌های قبل را در این قسمت باید متجلی دید.

*توضیح شکل:

نمودار شماره 5

روابط رهبری
در این قسمت، آزمون‌ها، نحوه‌ی عبور از موانع برای رسیدن به رهبری، ارتباط رهبر با خدای خویش و بالاخره سرانجام تلاش وی، سرنوشت قوم، گروندگان، و دیگر نکات قابل بررسی و تأملند.

– نتیجه‌گیری
دو ضرورت انکارناپذیر، پرداختن به منابع اسلامی، به ویژه قرآن کریم را در باب رهبری، شرایط حاضر ایجاب می‌نماید:
1. غنای منابع اسلامی
2. محدودیت‌های جهان معاصر در مقوله رهبری
هر گونه تلاش برای بهره‌برداری از این منابع غنی به تعبیر شهید مطهری (ره) نشان دادن درجه‌ای از رشد اسلامی است. از طرف دیگر با تأسیس جمهوری اسلامی و ارائه الگوی عملی اسلامی نیاز روزافزون به این کنکاش‌ها برای استفاده‌ی در جامعه را باید پاسخ گفت. این نیاز نه تنها به جمهوری اسلامی مربوط می‌شود، بلکه کلیه کشورهائی را که در پرتو نام امت اسلامی قرار می‌گیرند، در بر می‌گیرد. بر این شدت نیاز اگر کاستی‌های غرب در مقولات انسانی ـ الهی به ویژه رابطه‌ی هدایت و رهبری افزوده گردد، گستره جهان را باید تشنه‌ی این دسته از حقایق اسلام ناب محمدی (ص) دانست.
در محدوده‌ی این مقاله، و با تکیه بر استدلال‌های بالا و ظرف زمانی موجود، در حد وسع و ادای تکلیف کوشش شد تا مدلی در قالب روش‌های تحقیق در ابعاد رهبری اسوه‌های هدایت قرآن کریم در پنج بعد مشخص ارائه گردد. هم‌چنین کوشش شده تا ضرورت همکاری میان حوزه و دانشگاه نیز در قالب این مدل و ابعاد آن نشان داده شود.
لازمه‌ی کمال تحقیق حاضر ارائه نمونه‌ای کاربردی از تحقق این مدل در محدوده‌ی رهبری یکی از حضرات پیامبران (ع) است، پایان‌نامه‌ها و مقالات تحقیقی پیوست که در فهرست منابع آمده، نمونه‌هایی از این بررسی‌ها نیز که قابل دسترس می‌باشند.

پی نوشت ها :

1- عضو هیأت علمی دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.
منابع تحقیق:
مجله امریکایی تایم، به نقل از روزنامه کیهان، سه‌شنبه 16 شهریور 1372.
روزنامه‌ انگلیسی ساندی تلگراف، به نقل از روزنامه سلام، هفتم مهرماه 1371.
Lipham , J. M. , and Hoeh , J. A. (Y. . n) , The Principalship: Foundations and Functions , N. Y. , Harper and Row.
Bass , B. M. , Bass and Stogdill’s Handbook of leadership: Theory , Research , and Managerial Applications. N Y: Free Press.
Salanick , et al. (Y. . o). , Leadership as an Outcome of Social Structure and Process: A Multidimensional Analysis In J. C. Hunt and L. L. Larson (Eds. ) , Leadership Frontiers: Kent , OH: Kent University Perss.
Robbins , S. P. (Y. . Y). Organizational Behavior: Concepts , Controversies , and Applications. New Dehli: Prentice – Hall of India.
طرح چند نمونه پرسش
1. رهبری از دیدگاه قرآن کریم به چه معناست؟
2. واژه‌هایی که در قرآن کریم به چه معناست؟
3. وجوه مشترک و تفاوت‌های این مفاهیم با یک دیگر چیست؟
4. هدف از رهبری درقرآن کریم چیست؟ آیا هدف واحدی مدنظر است یا اهداف متعدد؟ اولویت با کدام هدف‌هاست؟
5. آیا از دیدگاه قرآن کریم ادامه‌ی حیات جامعه‌ای بدون رهبر متصور است؟ قرآن کریم خلأ رهبری را چگونه می‌بیند؟
6. آیا رهبری مطلق در قرآن کریم مورد بحث است یا رهبری همواره متضمن بار ارزشی ـ مثبت یا منفی ـ است؟
7. آیا در قرآن کریم تنها یک نوع رهبری مطرح است یا انواع رهبری؟ ملاک تمایز این انواع چیست؟
8. آیا رهبری در قرآن کریم شیوه‌ی واحدی دارد یا به شیوه‌های متنوع اعمال می‌گردد؟ آن شیوه‌ها کدامند؟
9. توانایی رهبری از دیدگاه قرآن ریشه در کجا دارد؟
10. آیا اصولاً رهبری از دید قرآن ذاتی است یا اکتسابی؟ و یا تلفیقی از هر دو؟
11. از نظر قرآن، توفیق در رهبری تا چه حد مورد عنایت است؟ معیار این توفیق چیست؟
12. آیا رهبری از نظر قرآن دارای مرتب است و یا یک سطح رهبری واحد متصور است؟ این مراتب کدامند؟
13. آیا در قرآن کریم برای رهبران ویژگی‌های خاصی در نظر گرفته شده است که آن‌ها را از غیر رهبران متمایز می‌کند؟
14. آیا ویژگی‌های رهبران از نظر قرآن یکسان است؟ اگر یکسان نیست تفاوت آن‌ها بر چه اساسی و چگونه است؟
15. قرآن کریم شناخت رهبر به صفات را تا چه حد قبول دارد؟
16. آیا در مورد شرایط و مقتضیات زمان در رهبری، قرآن کریم تا چه میزان نقش قائل است؟
17. قرآن کریم چه نقشی برای پیروی و پیروان در رهبری قائل است؟ آیا برای این دو ـ رهبر و پیرو ـ حساب جدائی باز می‌کند؟
18. مفاهیم مورد استفاده‌ی در مقوله پیروی در قرآن کریم کدامند؟ کدام پیروی مورد نظر قرآن کریم است؟
19. آیا از دیدگاه قرآن، تحقق رهبری، موکول به تحقق خارجی آن است؟ یا رهبری در مقام ثبوت هم مورد نظر است؟
20. بیعت در رهبری از دیدگاه قرآن چه جایگاهی دارد؟
21. رهبر قدرت خویش را از دیدگاه قرآن از کجا می‌گیرد؟ سرچشمه قدرت رهبر در چیست؟
22. انواع قدرت رهبر کدامند؟ از دیدگاه قرآن، آیا همه قدرت‌های رهبری صادقند؟
23. قرآن، مهارت‌های یک رهبر را در امر رهبری چه می‌داند؟
24. قرآن کریم، فرایند (مراحل) رهبری را چگونه توصیف می‌کند؟
25. قرآن کریم، اجزاء یک موقعیت رهبری را چه می‌داند؟ این ارکان اصلی دارای چه مشخصاتی هستند؟
26. از دید قرآن کریم، شیوه‌های نفوذ رهبران در زیردستان چه شیوه‌هایی هستند؟
27. از نظر قرآن کریم، انگیزش پیروان برای نیل به هدف در چیست؟ و چگونه صورت می‌گیرد؟
28. از دیدگاه قرآن کریم، محدوده‌های انگیزه مجاز و غیر مجاز کدامست؟
29. از نظر قرآن کریم، نحوه‌ی ارتباط رهبر با پیروان چگونه است؟
30. قرآن کریم، در بحث رهبری، تا چه حد به طرح مباحث نظری رهبری و تا چه میزان به ارائه الگوهای عملی نظر دارد؟
31. از دیدگاه قرآن آیا زبان رهبری زبان خاصی است؟ یا رهبر به لسان‌های گوناگون سخن می‌گوید؟ چه وقت و چرا؟
32. گزینش یک رهبر در قرآن کریم بر چه اساسی صورت می‌گیرد؟ معیارها و نحوه انجام آن چگونه است؟
33. نقش و جایگاه خواص رهبری از دیدگاه قرآن در رهبری چه میزان است؟ قرآن از موضع رهبری چه نگاهی به خواص دارد؟
34. از دیدگاه قرآن، ملاک‌های اتخاذ تصمیم برای یک رهبر کدامند؟
35. از نظر قرآن، توجه به نظر دیگران در موضع رهبری چه اعتباری دارد؟
36. نقش عقل در رهبری از دیدگاه قرآن چیست؟
37. عادات و سنت‌ها از دیدگاه قرآن و رهبری چه جایگاهی دارند؟
38. پایگاه عشق در رهبری از دیدگاه قرآن کجاست؟
39. نقش نظم از دیدگاه قرآن در رهبری کجاست؟
40. تحول و تغییر از دیدگاه قرآن با رهبری چه رابطه‌ای دارد؟
41. رابطه‌ی نظم و تحول، نسبت آن‌ها در رهبری از دید قرآن چه میزان است؟
42. آیا از دید قرآن کریم شرایط است که رهبران را می‌سازد یا رهبران، تاریخ را؟
43. مسأله جنسیت در رهبری از دید قرآن کریم چه جایگاهی دارد؟
44. خودسازی رهبر از نظر قرآن کریم تا چه حد ملاک است؟
45. آیا رهبری از دیدگاه قرآن کریم اصولاً هدف (توفیق)گرا است یا تکلیف (وظیفه)گرا؟ یا هر دو؟ یا چیز دیگر؟ چطور؟
46. زمان و فرصت‌ها در رهبری چه نقشی دارند؟ قرآن به اغتنام فرصت‌ها و زمان آگاهی در رهبری چگونه نگاه می‌کند؟
47. آیا برد رهبری محدود به زمان و مکان است؟ یا رهبری از دید قرآن می‌تواند فرا زمانی و فرا مکانی باشد؟
48. تأثیر انتخاب هدف و نوع هدف در قوت رهبری از دیدگاه قرآن چه میزان است؟
49. در قرآن کریم الگوها و اسوه‌های بارز رهبری چه کسانی هستند؟ رهبری هر یک چگونه است؟
50. انسان رهبر و انسان پیرو ایده‌آل از نظر قرآن کریم کیست؟ آیا کمال انسان در رهبری و پیروی از نظر قرآن حدی دارد؟
منابع تحقیق:
1- بهروز اثباتی، نگرشی بر مدیریت حضرت موسی در آیات قرآن به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، بهمن 1372.
2- فاطمه عسگری، ندا موسوی، المیرا رضایی و صادق سپندارند، بررسی تطبیقی رهبری تحول‌آفرین با رهبری حضرت نوح (ع)، بهار 85، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.
3- فاطمه رضایی، نسرین مجیدیان و الهام شاهرودی، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، بررسی رهبری حضرت ابراهیم (ع) از دیدگاه قرآن کریم و انطباق آن با الگوی رهبری معنوی، سال 85.
4- احمد منصوری، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، مدیریت در زندگی حضرت یوسف (ع)، مهر ماه 1372.
5- محمد باقر زنگانه، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، برداشتی مدیریتی از آیات مربوط به حضرت صادق (ع) و قوم ثمود در قرآن کریم.
6- امیر حمزه مهرابی، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، مدیریت حضرت محمد (ص).
7- علی تقوی، پروین، خلیلی و خانمها فاطمیان و حقایق، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، رگه‌شناسی نظریه نقش‌های مینتزبرگ در رفتار مدیریتی پیامبر گرامی اسلام (ص)، سال 82-83.
8- میثم قانونی، محمد طاهری، لیلا نیکویی و زهرا بابازاده، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، بررسی سبک رهبری پیامبر (ص)، نیمسال اول 83-84.
9- محمد علی صادقی 1376، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رهبری انبیاء مطالعه موردی رهبری حضرت نوح (ع)،
10- محمد رضا هدیه‌لو، به راهنمایی دکتر حسن عابدی جعفری، پایان‌نامه بررسی رهبری حضرت ابراهیم (ع)، بهمن 1378، دانشگاه امام حسین (ع).
11- محمد شریفانی، تحلیل قصص و رویکردی تحلیلی بر قصص قرآن کریم.
12- سید هاشم رسولی محلاتی، قصص قرآن یا تاریخ انبیاء.
13- دکتر علیرضا موغلی، طراحی الگوی رهبری تحول‌آفرین در سازمان‌های اداری ایران، 1382.
14- محمد مهدی اشتهاردی، ابراهیم و لوط (ع) راست قامتان جاودانه تاریخ.
15- دکتر حسن عابدی جعفری، عضو هیات علمی دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، رهبری فرایند و ویژگی‌های حضرت نوح (ع) در قرآن کریم.
16- مصطفی دلشاد تهرانی، سیره نبوی (منطق عملی، دفتر دوم)، سازمان چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1372.
17- محمد ابراهیم آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، انتشارات دانشگاه تهران، 1366.
18- مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، انتشارات صدرا، 1360.
19- مرتضی مطهری، ده گفتار، انتشارات صدرا، تهران، 1360.
20- سید صمصام الدین قوامی، (مقاله اینترنتی) روش حکومتی پیامبر، 1382.
21- سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد، رهبران راستی (جلد دوم)، انتشارات طوس، تهران 1354.
22- فخرالدین حجازی، پژوهشی درباره قرآن و پیامبر، چاپ مشعل آزادی، تهران 1353.
23- محمد علی انصاری، ملک سلیمان جلوه‌هایی از مدیریت در قرآن، چاپ اول اسفند 1383.
24- مزامیر حضرت داوود، چاپخانه سازمان چاپ رضوان، چاپ چهارم، سال 1362.
25- جلال‌الدین فارسی، نهضتهای انبیاء، انتشارات جهان‌آرا، چاپ اول خرداد 1359.
26- زهرا رهنورد، همگام با هجرت یوسف، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
27- استاد عبدا… جوادی آملی، تفسیر سوره ابراهیم، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ اول سال 1363.
28- مصطفی عباسی مقدم، اسوه‌های قرآنی و شیوه‌های تبلیغی آنان، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول 1379.
منبع مقاله :
ــ، قرآن، مدیریت و علوم سیاسی(مجموعه مقالات)، مشهد: بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، چاپ اول: 1388