نویسنده: جواد محدثی

در یک خانواده، دو طرفی که «زندگی مشترک» دارند، «حقوق متقابل» نیز دارند. وقتی زن و شوهر، همچنین اولیا و فرزندان هر کدام وظیفه ای نسبت به طرف مقابل دارند، اگر آن را بشناسند و به آن عمل کنند، علی القاعده نباید در خانه مشکل و اختلافی پدید آید.
در سامان یافتن مسأله حقوق و وظایف در خانواده سه مرحله وجود دارد:
اول: شناخت این حقوق و وظایف
دوم: عمل به آن وظیفه و تکلیف
سوم: مراعات دو جانبه ی این حقوق
اگر این سه با هم در رفتار و معاشرت خانوادگی وجود داشته باشد، کار به بروز مشاجره و دعوا و شکایت و دادگاه و زندان و جدایی و … کشیده نمی شود و محلی برای نزاع نخواهد بود.
باید هم زن در برابر شوهر مطیع، صبور، متحمل، قدردان و وفادار باشد، هم شوهر نسبت به همسرش بردبار، نیکوکار، قدرشناس، احترام گزار و تأمین کننده ی نیازهای معیشتی و آسایش باشد.
اگر صبوری و قناعت و پرهیز از پرخاش و بددهنی و بی احترامی خوب است، باید از هر دو سو باشد، نه آن که یکی به خود حق بدهد هر چه خواست بگوید و هر چه خواست انجام بدهد، ولی از طرف مقابل انتظار داشته باشد که جز تسلیم و سکوت و تحمل و ادب، برخوردی نداشته باشد و در مقابل هتاکی ها و بی حرمتی های او حتی پاسخی معمولی هم ندهد! نکته ی مهم، پذیرش دو سویه ی این حقوق و مراعات آن ها از دو طرف است. این حقوق، در کتاب های تربیتی و اخلاقی و حدیثی فراوان و متعدد است. در احادیث آمده است که: زن از شوهر خویش، فرمانبرداری داشته باشد، بی رضایت او کاری نکند و جایی نرود، نسبت به او حالت تمکین داشته باشد، شوهر را نیازارد، او را اندوهگین نسازد، در خانه خدمت کند، شوهرداری نماید، رضایت او را از هر جهت جلب کند، چراغ روشن کند، غذا بپزد، خانه را مرتب کند، وقتی شوهر می آید از او استقبال کند و آن گاه که از خانه بیرون می رود بدرقه اش کند، خود را برای غیر شوهرش نیاراید، بی اجازه و رضایت او در اموالش دخل و تصرف نکند و … (1) این یک طرف قضیه است.
از سوی دیگر برعهده ی مرد است که لوازم زندگی و خوراک و پوشاک و مسکن را تهیه کند، در حد توان بر خانواده اش وسعت و گشایش دهد، احترام زن را نگه دارد و از آزار و ضرب و شتم او بپرهیزد، خود را برای همسرش آراسته و مرتب سازد، بخشی از وقت خود را صرف رسیدگی به کارهای خانه و انس با خانواده کند، با مدارا و خوش زبانی برخورد کند و … طبیعی است که اگر زن و شوهر، هر دو به این وظایف عمل کنند، خانه و خانواده ای خواهند داشت با صفا، آرام، گرم و با محبت که زمینه ی رشد اخلاقی و تعالی فرهنگی خود و فرزندانشان نیز فراهم خواهد بود. رسول خدا (ص) فرمود: «بهترین شما کسی است که نسبت به خانواده اش بهتر باشد و من بهترین شمایم نسبت به خانواده ام. »
از سوی دیگر آن حضرت فرموده است: «زن هرگز حق خدا را ادا نمی کند مگر آن که حق همسرش را ادا کرده باشد. یعنی حقگزاری نسبت به خداوند نیز وابسته به رعایت حقوق شوهر است و اگر در این زمینه قصور و خلاف باشد، نمازها و عبادت ها و حقوق الهی هم چندان ارزش و اعتباری ندارد.
اگر در روایات است که، زن، محبت خویش را نسبت به شوهر ابراز کند و خویش را برای او بیاراید و سخنان دلپسند بگوید تا در چشم و دل شوهرش جای بگیرد، این را هم گفته اند که شوهر، در بیرون از خانه حریم نگاه ها و ارتباط هایش را نگه دارد و به نوامیس دیگران چشم ندوزد و چون از سفر بازمی گردد برای همسرش سوغاتی بیاورد و هدیه بدهد و نیازهای عاطفی و جنسی او را برآورد و …
اگر همسران پیامبر خدا (ص) به سفارش قرآن کریم، به زندگی با قناعت و زاهدانه ی آن حضرت می ساختند، آن حضرت نیز در کارهای خانه کمک می کرد، از هر چه می خوردند می خورد و هرگز از هیچ غذایی بد نمی گفت.
این است مفهوم عدل و انصاف در زندگی مشترک و خانوادگی. مراعات دو جانبه نسبت به حقوق متقابل زن و شوهر، رمز دوام و استحکام بنیان خانواده و تقویت انس و الفت در میان همسران است.

تقسیم کار
از نمونه های بارز مراعات حقوق طرفین، تقسیم کارهای خانه و زندگی میان زن و شوهر است. وقتی بار سنگین خانواده بر دوش دو انسانی است که با هم زندگی مشترک دارند، چاره ای جز تقسیم این بار و کار نیست، تا نه کاری بر زمین بماند و نه بارها بر دوش یکی سنگینی کند.
اساس حرمت گزاری به حقوق انسان، «شناخت» و «مراعات» حقوق و وظایف است، نه صرفا شعار به سود حقوق بشر! همین که اسلام برای زن حق مالکیت و استقلال اقتصادی و انتخاب و … قرار داده است، نشانه ی حرمت نهادن به اوست. این که شوهر در مقابل همسرش وظایف و تعهداتی دارد، نشانه ی دیگری از این «حق» و «احترام» است. خانه ای که بر شالوده ی «محبت» استوار شده باشد، هر یک از زن و شوهر، بیش از آنچه که «وظیفه» شان است، کار و تلاش می کنند، آن هم عاشقانه و از روی مهر و احساس رضایت و خرسندی.
در حالات و سیره ی رسول خدا (ص) نقل شده است که آن حضرت حتی در کارهای خانه، به همسرانش کمک می کرد: که این بالاتر از «تقسیم کار» است.
وقتی به داوری حضرت رسول (ص) کارهای بیرون خانه و درون خانه، در زندگی مشترک میان حضرت علی (ع) و فاطمه ی زهرا (س) تقسیم شد، دختر بزرگوار پیامبر (ع) از این تقسیم کار بسیار خرسند گردید. بخصوص که می دید با تخصیص کارهای داخل خانه به وی، از برخورد با مردان و نامحرمان در بیرون خانه و هم صحبت شدن با آنان دور می ماند و این برای حیا و عفاف زن مناسب تر است. (2)
آن چه مانع بروز تشنج و تنش در رفتار همسران است، وجود حد و حریم برای کارها و وظایف هر یک و انتظار و توقع از یکدیگر در محدوده ی همان حد و حریم و مراعات آن حدود و حقوق است. بار کارها را باید هر دو به دوش بکشند. کارهای سنگین و خستگی آور و گوناگون خانه، اگر به دوش یکی بیفتد و دیگری بی خیال و راحت طلبانه و آسوده خاطر به خواب و تفریح و استراحت و مسافرت های خود برسد و غم خانه و فکر مشکلات را نداشته باشد، ظلمی در حق دیگری است، چه زن باشد، چه شوهر. البته در این گونه موارد، این زنان هستند که «مظلوم خانواده» می شوند و حقشان تباه می گردد.
این سخن زیبای پیامبر (ص) که «من بهترین شما نسبت به همسران خودم هستم.» اگر جلوه های متعددی داشته باشد، یکی هم رأفت و عطوفت و کمک و تفقد و حق گزاری و قدرشناسی نسبت به زنان است که حضرت رسول (ص) هم عملا چنان بوده، هم به چنین رفتار متعالی و بزرگوارانه ای سفارش می فرمود و از ستم و اجحاف در حق زنان نهی می کرد.
رسول خدا (ص) فرمود: «ملعون است، ملعون است کسی که فرد مورد تکفل خویش را تباه سازد.» تباه ساختن حق افراد زیر دست و تحت تکفل، که همسر هم یکی از آنان است، موجب استحقاق لعنت الهی می شود.
تقسیم کار و مسئوولیت ها نیز باید با مراعات توان جسمی و ظرفیت وجودی و طاقت فردی باشد و از تحمیل تکلیفی فوق طاعت بر هر یک از آن دو پرهیز شود.
پایان این بخش را حدیثی از پیامبر اکرم (ص) و سخنی از امام صادق (ع) قرار می دهیم.
مردی خدمت پیامبر خدا (ص) آمد و در ستایش از اخلاق همسر خود چنین گفت: من زنی دارم که هرگاه وارد خانه می شوم از من استقبال می کند و به پیشوازم می آید و هرگاه که از خانه بیرون می روم مرا بدرقه و مشایعت می کند. هرگاه مرا اندوهگین و ناراحت می بیند، از علت غم و اندوهم می پرسید. پیامبر اکرم (ص) فرمود: این زن را به بهشت بشارت بده و به او بگو که تو یکی از کارکنان و کارگزاران خدا هستی و برای هر روز تو، اجر و پاداش هفتاد شهید است. (3)
در سخنی ارزشمند، امام صادق (ع) فرموده است: مرد در زندگی با همسر خود، بی نیاز از سه چیز نیست:
1- همراهی و هماهنگی با او، تا به این وسیله، موافقت و محبت و دوستی او را جلب کند.
2- رفتار نیک و حسن خلق با همسر و به دست آوردن دل او و با آراستگی و حسن ظاهر و جلوه ی زیبا در چشم او.
3- توسعه و گشایش در مسایل معیشتی.
زن نیز در زندگی با شوهرش بی نیاز از سه چیز نیست، تا توافق کامل با او پدید آید:
1- نگهداشتن خود از هرگونه آلودگی و ناپاکی، تا بدین وسیله دل شوهر به او اطمینان پیدا کند و در حالات خوشایند و ناپسند و خوب و بد، اطمینانش، محفوظ بماند.
2- نگهداری شایسته از شوهر و مراقبت از او، تا عواطف او را نسبت به خویش جلب کند و هنگام لغزش از سوی خود، آن عاطفه او را کمک کند.
3- اظهار عشق و محبت به شوهر و خویش را آراستن و به هیأتی زیبا در آمدن تا در چشم شوهر، زیبا جلوه کند و محبت افزون گردد. (4)
رعایت این نکات، از نظر عاطفی و تحولات روحی در خانواده، شرایط مناسب تری را برای برپایی «خیمه ی عفاف» پدید می آورد و ضامن استحکام بنیان خانواده در سایه ی تعالیم مکتبی است.

پی نوشت :

1- احادیث مربوط به این موضوع را در وسائل الشیعه، ج 14، ص 111 به بعد ملاحظه کنید.
2- وسائل الشیعه، ج 14، ص 123.
3- بحار الانوار، ج 100، ص 239.
4- میزان الحکمه، ج 4، ص 284.
منبع: ماهنامه ی یادگاران ماندگار شماره 9