نویسنده: حسین حقانی زنجانی

وجدان اخلاقی نیروی باطنی بوده، هیچ انسانی به حسب سرشت و خلقت و آفرینش خالی از آن نیست منتها قابل انعطاف بوده، می‏تواند تحت تأثیر محیط سالم و ناسالم و تربیت صحیح و ناصحیح قرار بگیرد و از سایر امیال قوی باطنی و روحی از قبیل شهوت وغضب و سایر تمایلات فطری درونی چه بسا تغییراتی را بپذیرد.
این نیرو به انسانها تکلیف، الهام می‏کند یعنی از درون به انسانها فرمان می‏دهد که چنین کاری را مثلاً بکن و چنان کار را انجام نده و آن را یکی از معیارهای اخلاقی بودن افعال انسانها دانسته‏اند.
در این معیار اخلاقی یعنی وجدان اخلاقی مسائل متعددی مطرح می‏گردد:
1 – وجدان اخلاقی چگونه معیاری است و جنبه‏های مختلف آن کدام است؟
2 – وجدان اخلاقی با اخلاق مبتنی بر عاطفه چنان که عده‏ای به آن قائل هستند و اخلاق مبتنی بر عقل و اراده چنان که فلاسفه به آن معتقدند چه فرقهائی دارد؟ و اصولاً با افعال طبیعی انسانها چه رابطه‏ای دارد؟
3 – نظر اسلام و قرآن درباره وجدان اخلاقی چیست؟
4 – آیا وجدان اخلاقی امری فطری است یا نه؟ در هر صورت چرا؟
وجدان اخلاقی چگونه معیاری است؟ و جنبه‏های مختلف آن کدام است؟
وجدان اخلاقی نیروی باطنی بوده، هیچ انسانی به حسب سرشت و خلقت و آفرینش خالی از آن نیست منتها قابل انعطاف بوده، می‏تواند تحت تأثیر محیط سالم و ناسالم و تربیت صحیح و ناصحیح قرار بگیرد و از سایر امیال قوی باطنی و روحی از قبیل شهوت وغضب و سایر تمایلات فطری درونی چه بسا تغییراتی را بپذیرد.
برای وجدان همان‏طور که دانشمندان تصریح کرده‏اند، سه جنبه است:
1 – ادراکی.
2 – ارادی.
3 – انفعالی.
جنبه ادراکیِ وجدان اخلاقی این است که اعمال و حتی افکار انسانها را مورد بررسی قرار می‏دهد و مانند یک قاضی بی‏طرف آن را تجزیه و تحلیل می‏کند و حکم به خوبی و بدی در مورد آن صادر می‏کند.
چنبه ارادیِ آن، این است که همانند یک نفر فرمانده قوی به ما فرمان می‏دهد که به مقتضای آن عمل کنیم یعنی اگر عمل خوب است انجام دهیم و اگر بد است ترک نمائیم.
جنبه انفعالیِ وجدان این است که اگر بر وِفق درک و میل آن رفتار کردیم، احساس مسرّت و شادی می‏نماید و موجب انبساط و آرامش خاطر می‏گردد و اگر برخلاف میل و درک آن عمل نمودیم، احساس شرمساری و خجلت کرده و با ضربات جانکاهی که بر روان و اعصاب ما وارد می‏شود ما را شکنجه می‏دهد بالاتر این که وجدان اخلاقی در مورد کارهای دیگران نیز دخالت می‏نماید. و درباره افعال آنها حکم به خوبی و بدی صادر و فرمان می‏دهد که نسبت به اشخاص باوجدان، علاقه و احترام نشان دهید واز افراد بی‏وجدان نفرت و دوری نمائید1.
حال این سؤال مطرح می‏گردد که این معیار اخلاقی بامعیارهای دیگر اخلاقی مربوط به فلاسفه و اخلاق هندی و افعال طبیعی چه فرقهائی دارد؟
پاسخ این است که این نظریه، اخلاق را نه عاطفه می‏داند چنان که اخلاق هندی و اخلاق مسیحی می‏دانند ونه عقل و اراده چنان که فلاسفه به آن معتقدند بلکه این نظریه، اخلاق را عبارت از الهامات وجدانیِ برخواسته از اعماق نفس انسانها می‏داند یعنی نیروئی است که به آن تکلیف را الهام می‏کند و از درون به آن فرمان می‏دهد که چنین بکن و چنین نکن واین نیرو مربوط به عقل نیست. زیرا اولاً: عقل بیشتر، یک امر اکتسابی است و اما این، یک امر فطری است.
ثانیا: عقل نیروئی است که در زمینه مسائل اخلاقی و مسائل دیگر اظهار نظر می‏کند و در صورتی که وجدان اخلاقی تنها به مسائل اخلاقی نظر دارد.
ثالثا: عقل خوبی و بدی مسائل را بر پایه مصلحت و مفسدت توجهی نمی‏کند و با آنها کاری ندارد.و تنها خوبی و بدی عمل را معین و مشخص می‏کند و رفتار طبق آن را از انسان طلب می‏کند2.
در برابر وجدان اخلاقی در باطن انسان نیروی دیگری وجود دارد که او را به ارتکاب بدیها و زشتی‏ها و ترک خوبیها و نیکیها وادار می‏نماید، همانند وجدان اخلاقی قوی و نیرومند است و نقش مهمی در اراده و عمل انسان دارد منتها این‏طور نیست که نیرومندتر از وجدان خلقی باشد و لکن برخی از فلاسفه این جنبه منفی بازدارنده از نیکی‏ها و خوبیها را خیلی با اهمیت تلقی کرده‏اند تا آنجا که آن را از نیروی باطنی وجدانِ اخلاقی نیرومند و قویتر دانسته‏اند و بر همین اساس، انسان را طبعا و به حسب خلقت و آفرینش موجودی شریر و بدکار شمرده‏اند.
ازباب نمونه یکی از شعرای بزرگ عرب «احمد بن عبدالله ابوالعلاء معرّی»(متوفای‏سال 449هـ) شعری دارد که از آن این نظر استفاده می‏گردد:
حَوَتنا شرورٌ لا صَلاحَ لِمِثْلِها فَاِنْ شَذَّ مِنّا صالِحٌ فَهُوَ نادِرٌ3 یعنی طبیعت و سرشت ما را شر و بدکاری فرا گرفته و اساسا قابل اصلاح نیست و اگر فردی از ما صالح و شایسته باشد، خیلی کم است.
به هرحال کار اخلاقی کاری است که از وجدان الهام گرفته باشد پس با کار طبیعی فرق دارد زیرا کار طبیعی کاری است که به وجدان مربوط نیست، با طبیعت ارتباط دارد مثل غذا خوردن و آب نوشیدن ولی کار اخلاقی با طبیعت انسان ارتباط ندارد، بلکه با وجدان ارتباط دارد و با فرمانی که از ضمیر انسانی سرچشمه می‏گیرد، در رابطه است.

حال ممکن است سؤال شود از کجا دانسته می‏شود که کار اخلاقی از وجدان الهام گرفته است؟
در پاسخ آن می‏گوئیم که ما آیات و سوره‏های قرآن، کتاب وحی آسمانی را بررسی و مورد مطالعه قرار می‏دهیم در سه مورد از این آیات از وجدان اخلاقی به نحو لطیف و ظریف تعبیر آورده شده و در هر موردی به لفظی خاصّ:
1 – در سوره «شمس» آیه 7 : «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّیها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْویها»یعنی: «قسم به جان آدمی و آن کس که آن را (آفریده) و منظم ساخته سپس فجور و تقوا(شر و خیرش) را به او الهام کرده است».
2 – در سوره بلد آیه 9: «أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ وَ لِسانا وَ شَفَتَیْنِ وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ» یعنی:«آیا برای انسان دو چشم قرار ندادیم؟ و یک زبان دو لب؟ و او را به راه خیر و شر هدایت کردیم…».
3 – در سوره قیامت به لفظ : «نفس لوّامه» «وَلا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَهِ..»و سوگند به نفس لوامه و وجدان بیدار و ملامت گر(که رستاخیز حق است).
و در قرآن در چند مورد از نیروئی که در برابر وجدان اخلاقی قرار دارد یاد و به الفاظ مختلف تعبیر آورده است از قبیل:
«نفس امّاره»: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّی»4 یعنی:«حضرت یوسف صریحا اعلام می‏کند که من هرگز خودم را تبرئه نمی‏کنم که نفس سرکش بسیار به بدیها امر می‏کند مگر آنچه که پروردگارم رحم کند».
و نیز به لفظ «هوی»5 «وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهیَ النَّفْسَ عَنِ الهَوی فَاِنَّ الجَنَّهَ هِیَ المَأْوی»یعنی: «وآن کس که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوا(وتمایلات نفسانی) باز دارد، قطعا بهشت جایگاه اوست».
و نیز به لفظ «وسواس»6 «وَ مِنْ شَرِّ الوَسْواسِ الخَنّاسِ الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النّاسِ مِنَ الجِنَّهِ وَالنّاسِ» یعنی: «پناه می‏برم به پروردگار از شر وسوسه‏گر پنهان‏کار که در درون سینه انسان وسوسه می‏کند خواه جن باشد یا از انسان».
پس قرآن در مورد این که انسانهامجهز به یک سلسله از الهامات فطری هستند، سکوت نکرده است و در روایات واحادیث معتبر نیز چه‏بسا این حقیقت که از قرآن استفاده می‏گردد، تصریح گردیده است.
از جمله هنگامی که آیه مبارکه «تَعاوَنُوا عَلیَ البِرِّ وَالتَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلیَ الإِثْمِ وَالعُدْوانِ» یعنی: «یکدیگر را بر نیکی و پارسائی یاری دهید و همدیگر را بر گناه و دشمنی کمک ننمائید».
بر پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نازل شد مردی به نام «وابصه» خدمت رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله آمده گفت: ای رسول خدا سؤالی دارم حضرت فرمود: من بگویم سؤال تو چیست؟ گفت : بفرمائید. فرمود: آمده‏ای از معنای برّ و تقوا و هم از معنای إثم و عدوان سؤال کنی. گفت: آری می‏خواهم معانی این‏ها را بدانم. در متن روایت این‏گونه وارد است که پیامبر انگشتان خود را بر سینه وابصه زده سه مرتبه فرمود: یا وابصه «اِسْتَفْتِ قَلْبَکَ، استفت قلبک، استفت قلبک» یعنی سه مرتبه فرمود: این سؤال و استفتاء را از قلب خود بکن یعنی خدا این شناخت را به صورت الهام به قلب هر بشری قرار داده است.
مرحوم شهید استاد مطهری در کتاب فلسفه اخلاق از مرحوم فیض کاشانی از محجّه‏البیضاء ج1، ص 58 این روایت را نقل می‏کند و سپس می‏نویسد: مولوی در کتاب مثنوی نیز این روایت را به صورت اشعار زیبائی سروده است و اول این اشعار این است:
گفت پیغمبر که استفتئوا القلوب
برای مطالعه این اشعار به کتاب مثنوی مولوی مراجعه نمائید.
چنان که خوانندگان با توجه به آیات بالا و مضون روایات به آسانی می‏دانند که در باطن انسانها نیروئی است که برخی از افعال را خوب می‏داند و برخی را بد و به خوبها فرمان می‏دهد و از بدیها نهی می‏کند و نظیر آیات بالا این آیه است:
«وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الخَیْراتِ»7یعنی:«وانجام کارهای نیک و…را بر انبیاء وحی کردیم».
در تفسیر المیزان مرحوم استاد علامه طباطبائی قدس‏سره در این باب استنباط خیلی لطیف و ظرفی دارد می‏فرماید:
«خداوند نفرمود:«و اوحینا الیهم أَنِ افْعَلُوا الخیرات» و فرمود: «و أوحینا الیهم فِعْلَ الخیرات» زیرا اصل خیرات مثل بذرهائی در باطن انسانها و کمون ذات آنها آفریده شده است و خدا انجام آنها را وحی کرده است8.پس به نظر قرآن انسان مجهز به یک سلسله از الهامات فطری است.

آیا وجدان اخلاقی امری فطری است یا نه؟
در این مسأله دو نظر مختلف وجود دارد:
نظر اول – گروهی از دانشمندان، وجدان اخلاقی را غیر فطری می‏دانند. به نظر اینان اصولاً نیروی درّاکه‏ای به نام وجدان اخلاقی فطری که سرچشمه اصول اخلاقی باشد وجود ندارد. آنچه موجود است و انسان خیال می‏کند فطری است جز ساخته تربیت و مولود محیط چیز دیگری نیست. از جمله معتقدین به این نظر «جان لاک» انگلیسی متوفای 1704میلادی است او می‏گوید:
«بعضی از خواهشها و آرزوها فطری است مانند آرزوی خوشی، بیزاری از رنج اما اینها طبایع است نه حقائق و اصول اخلاقی یعنی حسن و قبح در میان مردم عمومیت ندارد و بسا موردی در نزد قومی زشت است و در نزد قوم دیگر زیبا -بعضی خیرها در یک دیانت ممنوع و حرام و در دیانت دیگر جایز و مباح، بعضی از اقوام وحشی را می‏بینیم که آدم می‏خورند واین کار را نه بر سبیل اتفاق و از روی هوای نفس یا اضطرار بلکه آن را امری جایز و مستحسن می‏دانند پس با وجود این اختلاف چگونه می‏توان این اصول را فطری دانست؟ چه بسا عقائد واصول در اذهان راسخ است که در طول زمان و انس و عادت پیدا شده است و چه بسا آنها را اموری فطری، پنداشته‏اند و دلیل آن این است که چون دیده‏اند بعضی از احکام و قضایا مورد تصدیق همه کس است و نیز به عقل خود رجوع کرده، آنها را درست یافته و محل تردید ندانسته‏اند چنین پنداشته‏اند که از روزی که به دنیا آمده‏اند آن حقائق را می‏دانسته و تصدیق داشته‏اند پس به دنبال کشف مبدأ و منشأ آنها برنیامده‏اند بعضی را تنبلی فکر مانع شده و بعضی را خودپسندی بشری بر آن داشته که بگویند این حقائق را خدا در وجود انسان سرشته است و طبیعی و فطری او می‏باشد چه بسا چیزها است که دل به آنها گواهی می‏دهد و وجدان حکم می‏کند ولی سبب حقیقی آن انس و عادت است و اگر غیر از این بود، یعنی حسن و قبح کارها به فطرت معلوم بود دیگر به تعلیم و تربیت اخلاقی نیاز نبود»9.
یکی دیگر از دانشمندان که این نظر را پذیرفته است، «زیگموند فُروید» اطریشی است به نظر وی وجدان اخلاقی جز دهنه اجتماعی چیز دیگری نیست!!، وجدان اخلاقی نماینده یک عمل ذاتی و عمیق روح بشری نیست، بلکه درون‏بینی ساده منهیات اجتماعی می‏باشد به نظر «فروید» نه درتاریخ بشریت و نه د رتاریخ فرد، تصورات ابتدائی خوب و بد وجود ندارد این تصورات منحصرا از خارج یعنی از محیط اجتماعی منشعب می‏شوند»10.
نظر دوم عقیده گروهی دیگر از دانشمندان است، اینان معتقدند که وجدان اخلاقی امری فطری و جزء سرشت آدمی است که انسان همراه آن از مادر متولد می‏شود از جمله این دانشمندان: «ژان ژاک روسو» فرانسوی متوفای 1778 میلادی است.
از جمله سخنان او این است که در اعماق همه ارواح انسانی یک اصل عدالت و تقوی یافت می‏شود که ما علیرغم قوانین و عادات، اعمال خود و دیگران را از روی آن قضاوت می‏نمائیم و خوب و بد را معلوم می‏کنیم و این اصل همان است که من آن را «وجدان» می‏نامم آیا جائی و مملکتی یافت می‏شود که در آن پای بندی به ایمان، و عقیده حفظ قول، ترحم، خیرخواهی و حفظ از خیانت قابل احترام نباشد؟ آدم خوب، منفور و آدم بد محترم باشد؟ و ایشان از وجدان به این عبارات تعبیر آورده است:
ای وجدان ای غریزه ملکوتی ای صدای جاویدان آسمانی ای راهنمای مطمئن این موجودات نادان و کم‏عقل، توئی که عاقل و آزادهستی، ای آن که نیکی و بدی را بدون خطا قضاوت می‏کنی، توئی که انسان را به خدا نزدیک می‏کنی تو هستی که طبیعت او را نیکو می‏گردانی و اعمال او را با قوانین اخلاقی وفق می‏دهی و اگر تو نبودی من در خودم چنین چیزی حس نمی‏کردم که مرا فوق بهائم قرار دهد تنها امتیازی که بر آنها داشتم این بود که به وسیله فهم نامرتب و عقل نامنظّم خود گمراه شوم و از خطائی به خطای دیگر بیفتم!»

داوری بین دو نظر بالا
حال این سؤال مطرح است که از این دو نظر کدام صحیح بوده و مطابق واقع می‏باشد؟ پاسخ این است که نظر دوم صحیح است و وجدان اخلاقی امری فطری بوده، و به طور طبیعی در همه انسانها وجود دارد ولی همانند سایر ملکات نفسانی آسیب‏پذیر و قابل تغییر است و بدین جهت قابل اعتماد نمی‏باشد.
مطالعات در زمینه جانوران زنده ثابت کرده است که اموری، جزء فطرت و سرشت موجود زنده است و لکن ممکن است در اثر چگونگی و طرز تعلیم و تربیت از وضع طبیعی‏اش خارج و به صورت دیگری درآید چنان که گفته‏اند که اگر غاز یا اردک را پس از بیرون آمدن از تخم برای چند ماه از آب دور نگاه دارند خود به خود میل غریزی خود را که نسبت به آب دارد، فراموش می‏کند تا آنجا که حتی اگر آن را نزدیک آب ببرند از آن می‏ترسد و داخل آن نمی‏شود ملکات فطری و خصایص طبیعی انسان از جمله وجدان اخلاقی عینا همین وضع را دارد و وجدان اخلاقی اگر در شرائط و محیط‏های مناسب مورد تربیت و پرورش قرار بگیرد رشد می‏کند و اگر در شرائط و محیط‏های نامناسب و مورد اهمال و عصیان واقع شود، ضعیف می‏شود و از بین می‏رود.
وجدان اخلاقی درست مانند استعداد شعر گفتن است هر فردی کم و بیش استعداد دارد شعر بگوید البته این مشروط است به این که شخص آن را بخواهد و به آن مبادرت و ممارست نماید.
درباره داروین دانشمند معروف انگلیسی می‏نویسند که وی در کودکی استعداد شعر گفتن خوبی داشت و اشعار نسبتا خوبی می‏سرود اما پس از چندی آن را کنار گذاشت و دیگر به دنبال آن نرفت و در اثر همین اهمال کاری بعدها این استعداد را از دست داد و دیگر نمی‏توانست شعر بگوید.
وجدان اخلاقی نیز همین طور است انسان وقتی دارای وجدان اخلاقی پاک و سالم خواهد بود که از همان اول به دستورات آن توجه نماید و برخلاف فرامین آن رفتار نکند و گرنه بعد از مدتی آن را از دست خواهد داد و عملاً شخص بی‏وجدان خواهد شد11.
و گاهی نیز در اثر برخی از پیش‏آمدهای جسمی و روحی ممکن است نیروهای باطنی از قبیل وجدان اخلاقی و غیر آن نیز ضعیف و یا به کلی از بین برود.
روانشناس معروف فرانسوی اواخر قرن نوزده به نام «ریبو» حالت شخصی را حکایت می‏کند که ضربه شدیدی به مغزش وارد آمد و دچار مریضی اخلاقی شده بود وی پس از عمل چراحی و بهبود یافتن مرض اخلاقی‏اش نیز مرتفع گردید12.

پی نوشت :

1) مقدمه‏ای بر علم اخلاق، ص 123.
12) علم اخلاق، دکتر سیاستی.
10) کودک از نظر وراثت و تربیت، ج 1، ص 334.
11) الاخلاق تألیف احمد امین مصری، ص 82.
2) فلسفه اخلاق، تألیف شهید استاد مطهری، ص 53 – مقدمه‏ای بر علم، تألیف علی کیا، ص 124 و 125.
3) عقائد فلسفی ابوالعلاء معرّی، تألیف عمر فروخ ترجمه حسین خدیو جم.
4) سوره یوسف، آیه 52.
5) سوره نازعات، آیه 40.
6) سوره ناس، آیه 4.
7) سوره انبیاء7 آیه 73.
8) فلسفه اخلاق مرحوم مطهری، ص 55.
9) سیر حکمت در اروپا، ج2، ص 77 ( 78.
منبع:نشریه درسهایی از مکتب اسلام ،‌شماره 441