نویسندگان: دکتر محمدعلی لسانی فشارکی (1)، مصطفی زرنگار (2)

2ــ1ــ1.فوز
اصل معنای این واژه، به دست آوردن، حصول و برخوردار شدن از خیر، نعمت و سود با حالت سلامتی و نشاط پس از دور شدن و رهایی از شرّ، ناپسندی و هلاکت می باشد: الفوز هو الظفر بالمراد و بالبغیه( طباطبایی، 153/18 و 84/4، طبرسی، 23/3) نال المنیه و ظفر بالبغیه و نجا من الهلکه( طبرسی، 291/2)تباعد عن المکروه و لقی ما یحبّ( همان، 290) اخذ الحظّ الجزیل من الخیر( همان، 62/5، طوسی، 320/10)النجاه من الهلکه الی حال النعمه… نجاه الی حال السلامه و السرور… هو النجاه من النار الی الجنه و ثمارها( طبرسی، 116/3 و 4/6) ففیه معنی النجاه و التخلص من الشرّ و الحصول علی الخیر(‌طباطبایی، 185/20)الفوز: النجاه‌ بالنفع الخالص(‌طبرسی، 320/10) الفوز: النجاه مما یُحذر و الظفر بما یؤمّل( ابوحیّان، 454/3)الفوز: حصول الربح و نفی الخساره( زحیلی: 153/7).
در جملات نقل شده آنچه اصل است، کامیابی و رسیدن به پیروزی و موفقیت در بهترین شرایط روحی جسمی، کمّی، کیفی و دنیوی و اخروی می باشد و واژگان نجات
خلاص، تباعد و نفی خسارت، از لوازم و مقدمات اصلی این واژه هستند.

1ــ2ــ1ــ1.واژگان مترادف و همسو با «فوز» در متون تفسیری
این واژگان عبارتند از: فلاح، سعادت، احراز خیر دنیا و آخرت، رحمت، بقاء، ظفر، نجاح، فضل و مقام محمود. جملات زیر به عنوان شاهدی است بر مدّعای فوق:
الظفر بالبغیه و الفلاح العظیم (طبرسی، 184/5)، النجاح العظیم و النفع الخالص (همان، 94/6)، الفوز هو السّعاده (شوکانی، 541/4)، هو الفوز العظیم و الربح الکثیر و الفضل العمیم (حجازی، 670/3)، … حتی ینال عندالله الفوز و المقام المحمود (زمخشری، 53/3)، تقوی الله هی سبیل الفلاح و الفوز و النجاه و احراز خیری الدنیا و الآخره (زحیلی، 77/7)، بما اعطاهم من النعیم المقیم و الفوز العظیم و الفضل العمیم (ابن کثیر، 84/8)، فوز: بقاء. قابلیت بقاء هر موجود متناسب با تکامل و قدرت وقایه او (از نفس خویش) است. (طالقانی، 432/5)، کلّ ذلک بفضل الله و رحمته و هذا هو الفوز العظیم (دروزه، 555/4).

2ــ2ــ1ــ1.واژگان مترادف و همسو با فوز در قرآن کریم

دخول در رحمت خدا:
(فأمّا الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات فیدخلهم ربّهم فی رحمته ذلک هو الفوز المبین) (جاثیه، 30) و مشابه این تعبیر در آیه 16 سوره انعام آمده است: (من یُصرف عنهُ یومئذٍ فقد رحمهُ و ذلک الفوز المبین) در این آیه صرف و برگرداندن عذاب از انسان، مصداقی بارز از رحمت الهی دانسته شده و این حالت، همان فوز، سعادت و فلاح آشکار است. در آیه دیگر محفوظ ماندن انسان از بدی ها و زشتکاری ها توسط خداوند، مصداقی بارز از رحمت الهی دانسته شده و این حالت، همان فوز، سعادت و فلاح آشکار دانسته شده است:
«و من تق السّیئات یومئذ فقد رحمته و ذلک هو الفوز العظیم» (غافر، 9).

فضل ربوبی خدا:
(إنّ المتّقین فی مقامٍ أمینٍ فی جنّاتٍ و عیونٍ یلبسون من سندسٍ و إستبرقٍ متقابلین کذلک و زوّجناهم بحورٍ عینٍ یدعون فیها بکلّ فاکههٍ آمنین لا یذوقون فیها الموت إلا الموته الأولی و وقاهم عذاب الجحیم فضلا من ربّک هو الفوز العظیم) (دخان، 57 ــ51).
فضل الهی و رحمت او اگر شامل حال کسی نشود، او را در زمره ی خاسران (زیانکاران و
محرومان) قرار می دهد: (ثمّ تولّیتم من بعد ذلک فلولا فضل الله علیکم و رحمتهُ لکنتم من الخاسرین) (بقره، 64).

بشارت الهی به مؤمنان در دنیا و آخرت:
(ألا إنّ اولیاء الله لا خوفٌ‌ علیهم و لا هم یحزنون الّذین آمنوا و کانوا یتّقون لهم البشری فی الحیاه الدّنیا و فی الآخره لا تبدیل لکلمات الله ذلک هو الفوز العظیم) (‌یونس، 64ــ62)
(إنّ الله اشتری من المؤمنین أنفسهم و أموالهم بأنّ لهم الجنّه یقاتلون فی سبیل الله فیقتلون و یُقتلون وعداً علیه حقّاً فی التّوراه و الإنجیل و القرآن و من أوفی بعهده من الله فاستبشروا ببیعکم الّذی بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم (111) التّائبون العابدون الحامدون السّائحون الرّاکعون السّاجدون الآمرون بالمعروف و النّاهون عن المنکر و الحافظون لحدود الله و بشّر المؤمنین (112) (توبه، 111 و 112).
(یا أیّها الّذین آمنوا هل أدلّکم علی تجارهٍ تنجیکم من عذاب ألیمٍ (10) تؤمنونَ بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله بأموالکم و أنفسکم ذلکم خیرٌ لکم إن کنتم تعلمون (11) یغفر لکم ذنوبکم و یدخلکم جنّاتٍ تجری من تحتها الأنهار و مساکن طیّبهً فی جنّاتٍ عدنٍ ذلک الفوز العظیم (12) و أخری تحبّونها نصرٌ من الله و فتحٌ قریبٌ و بشّر المؤمنین (13) (صف، 13ــ10).
بشارتی که در این آیات مطرح است، به مجموع اموری برمی گردد که خداوند به مؤمنان عطا می فرماید؛ اعم از نصرت و گشایش نزدیک و حتمی در همین دنیا یا نعمت های بهشتی در آخرت. (طباطبایی، 270/19) از دیگر بشارت های دنیوی می توان به امنیت (لا خوف علیهم)، آرامش (لا هم یحزنون) اطمینان خاطر از تحقق وعده های الهی و در نتیجه با تمام وجود (جانی) و تمام دارایی (مالی) اهل بیعت و تجارت شدن با خداوند.
برخی از مفسران، مصادیقی از بشارت های دنیا و آخرت را که ثمره ی ایمان، تقوا و عمل صالح است ذکر کرده اند. بشارت های دنیوی عبارتند از: نصرت،‌ عزّت، ثناء نیکو از آدمی و بشارت های اخروی مشتمل بر فوز، نجات، ظفرمندی به بهشت و نعمت های بی شمار آن. (مراغی، 131/11 و زحیلی213/11 و 214).

مجموعه ای از اخلاص، رزق معلوم، کرامت و نعمت ربوبی
(و ما تجزون إلا ما کنتم تعملون إلا عباد الله المخلصین أولئک لهم رزقٌ
معلومٌ فواکهٌ و هم مکرمون فی جنّات النّعیم… و لو لا نعمهُ ربّی لکنت من المحضرین… و ما نحن بمعذّبین إنّ هذا لهو الفوزُ العظیم لمثل هذا فلیعمل العاملون) (صافات، 39ــ61).
در این آیات شریفه به مقام والا و با عظمت افرادی اشاره می شود که مورد تکریم و انعام خاص خداوند هستند و به عنوان الگو برای دیگران معرفی شده اند تا ملاک عمل خالصانه برای همه افرادی باشند که می خواهند از انواع رزق، نعمت و کرامت حق در دنیا و آخرت برخوردار شده به مقام فوز عظیم نائل گردند. محور همه این افراد، «اخلاص در عبادت» بوده و لازمه رسیدن به آن مقام، خلاص و رهایی یافتن از هر آن چیزی است که غیر خدایی باشد:
«والفوز و النجاه انّما هی باخلاص العباده لا بمجرد السّؤال و الطلب». (ابن قیّم، 253). اساساً برخی «مبین» بودن فوز را که یکی از مراتب آن است از جهت خلوص آن از شوائب مادی و معنوی دانسته اند: «ذلک هو الفوز المبین» الظاهر لخلوصه عن الشوائب (قمی مشهدی، 163/12، سبزواری نجفی، 420/6 و مجلسی، ‌49/64).

رضوان الهی
در آیات بسیاری از قرآن کریم، رضایت خدا از بندگان و رضایت بندگان از خداوند، به عنوان آخرین و برترین پاداش و درجه از «فوز» معرفی گردیده است:
(وعد الله المؤمنین و المؤمنات جنّاتٍ تجری من تحتها الأنهار خالدین فیها و مساکن طیّبهً فی جنّات عدنٍ و رضوانٌ من الله أکبرُ ذلک هو الفوز العظیم) (توبه، 72).
رضوان الهی را برخی از مفسران مبدأ هر سعادت و کرامت و موجب وصول به لقاء الهی دانسته اند (ابن عجیبه، 45/2) علّامه طباطبایی نیز در این خصوص گفته اند: اعظم السعاده و الفوز عند المحبّ ان یستجلب رضا محبوبه دون ان یسعی لارضاء نفسه (المیزان، 350/9).
مجموع این پنج محور مبیّن فوز را می توان در خشنودی و سرور روحی معنوی آدمی و رضایت و خشنودی خداوند از انسان، خلاصه و تجمیع نمود.

3ــ2ــ1ــ1.موجبات و عوامل رسیدن به فوز در قرآن
اطاعت و تقوا اساس این عوامل به شمار می آیند:
(و من یطع الله و رسوله و یخش الله و یتّقه فأولئک هم الفائزون). (نور، 52)
تقوا به عنوان مجمع خیرات، عامل اصلی و بنیادین برای رسیدن انسان به «سعادت»، «فوز»‌ و «فلاح» در آیات متعدد دیگری ذکر شده است. در بسیاری از تفاسیر به این مهم اشارت رفته،‌ از جمله: الصبر و التقوی هی الاساس لکلّ سعاده (موسوی سبزواری، 157/7)، تقوی الله هی سبیل الفلاح و الفوز و النجاه و احراز خیری الدنیا و الآخره (زحیلی، 77/7) انّ تقوی الله سبب لرجاء الفلاح و هو الفوز (ابوحیّان، 340/3) ثمّ حضّ علی التقوی الّتی هی مجمع الخیر و الفوز من کلّ شرّ (ابن عجیبه، 36/2).

یاد خدا
قرآن کریم برای معرفی « فائز»، ابتدا هشدار می دهد که مبادا از کسانی باشید که خود را فراموش کرده در نتیجه خدا نیز آنان را از یاد خودشان برده و غافل نموده است، آنگاه می فرماید:
(لا یستوی أصحاب النّار و أصحاب الجنّه أصحابُ‌ الجنّه هم الفائزون) (حشر، 19)
سیاق آیه فوق به خوبی نشان می دهد که مقصود از «اصحاب النار» فراموش کنندگان خدا و مقصود از«اصحاب الجنه» یادکنندگان خدا و اهل مراقبت از خویشتن هستند (طباطبایی، 228/19)؛ لذا می توان نتیجه گرفت کسانی که (همواره) یاد خدا می کنند، همان ها فائزاند.

صبر
در فرهنگ قرآنی، «صبر» آن چنان قدر و منزلتی دارد که عامل اصلی بسیاری از فضائل و کمالات معنوی از جمله: یقین (روم، 60)، فلاح (آل عمران، 200)، امام و مقتدا بودن در مقام هدایت مردم، (سجده، 24) برخورداری بی حدّ و حصر از اجر و ثواب الهی (زمر، 10، قصص، 54، نحل، 96) و بالاخره الگوشدن در مقام فوز عظیم معرفی شده است. در آیه ای که مسئله صبر به عنوان ملاک قطعی و یا الگویی برای دستیابی به فوز محسوب شده «فائزان» کسانی هستند که با دعا و مناجات و ارتباط عمیق خالصانه با خداوند، صبر و تحمل را به منزله سلاحی نیرومند در برابر کافران انتخاب کرده اند (مؤمنون، 111 و 109).

پی نوشت ها :

1ــ استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی کرج
نشانی الکترونیکی: Lesan 171@ Yahoo.com
2ــ کارشناس ارشد و معارف اسلامی و ارشاد
نشانی الکترونیکی: mostafaz 114@ gmail.com
*تاریخ دریافت مقاله: 1389/8/25
*تاریخ پذیرش مقاله: 1389/9/28
منبع: نشریه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 8.