علامه حسن زاده که خود از محضر بزرگانی همچون میرزاابوالحسن رفیعی قزوینی ،علامه طباطبائی، محمدحسین فاضل تونی، محمدحسن الهی طباطبائی بهره های فراوانی برده است در زمینه های مختلف علمی از جمله فلسفه، عرفان، فقه، اصول، ادبیات، ریاضیات، علم فیزیک و شیمی و بسیاری از علوم دیگر تخصص دارد.

علامه که خود در زمینه تهذیب نفس و کسب فضایل و کمالات اخلاقی زحمات فراوانی کشیده اند و کتاب های زیادی در این زمینه تالیف نموده اند. در این مقاله می خواهیم پاسخ تعدادی سوال را از محضر مبارک ایشان جویا شویم.

نخستین مراحل تهذیب و تزکیه نفس چیست ؟

استاد: براى طهارت باطن ، نخست باید دوام طهارت ظاهرى را حفظ کرد و طهارت بدن را مراعات نمود، اعضاء و جوارح ظاهرى باید کنترل شود. زبان آفت بدى است ، انسان باید سعى کند چانه اش را با عقل بگرداند! همانطور که دهان گاه مجراى غذاى آلوده به معده است همین دهان و زبان ، مجراى غذاى آلوده به جان نیز هست .

باید این نهال وجود را که رو به رشد و کمال است ، مواظبت کرد، از همنشین بد پرهیز نمود. این دقت هاى ظاهرى کم کم باطن را هم طاهر مى کند. انسان اگر کمى در این نظام دقت کند، مى بیند که در این دار هستى ، هیچ چیز غلط نمى کند.

حتى حیوانات هم در کار و وظیفه خود خیانت نمى کنند.

اینها درس است براى ما! از آن طرف هم داریم که (( من جاهد فینا لنهدینهم سبلنا )) باید در این امور دقت کرد تا کم کم طهارت باطن هم پیدا شود…

چى عرض کنم آقا… چه بگویم به شما!!(1)

عنایت استاد

روزى یکى از یاران درس ، مصرانه و عاجزانه از حضرت استاد حسن زاده آملى تقاضا کردند که : حضرت آقا عنایتى بفرمایید ذکرى ، دعایى ، چیزى بفرمایید، بلکه از این گرفتارى روحى نجات پیدا کنم ، خیلى گرفته و در قبض هستم .

حضرت استاد (دام عزه ) که تا آخر لحظه سر به زیر انداخته بودند و در سکوتى پر معنى و مراقبه اى ملکوتى به سر مى بردند سر را بلند کرده و فرمودند: آقا جان ! من هم گرفتارم ، من هم از شما بدترم !!!

چند لحظه اى درنگ فرمودند و ادامه دادند: دو مطلب به شما عرض ‍ مى کنم ، یقینا اثر دارد به شرط اینکه اقلا یک اربعین (40 روز) بر آن مداومت داشته باشید.

1- ذکر شریف یا حى یا قیوم یا من لا اله الا انت که گفته اند، اکثار در آن سبب حیات و زیادت عقل مى شود و مجرب هم است .

2- سوره غنى (واقعه ) را بخوانید تا غنى در علم و بعدا هم چیزهاى دیگرى شوید چون روایت شده که :

ابن مسعود از پیامبر (صلى الله علیه و آله ) نقل کرده که ، از پیامبر (صلى الله علیه و آله ) شنیدم که فرمود: هر کس سوره واقعه را هر شب بخواند هیچ گاه محتاج نمى شود.(2)

سفارشاتی بسیار مهم از جناب علامه حسن زاده آملی

هم اکنون در پی تحصیل کمال بوده باشید تا آتیه ای سعادتمند داشته باشید زیرا که باور کرده اید هر چیز تا به کمال نرسیده است قدر و قیمت ندارد باید از همسالان و همزادان خود که شب و روز را به بیکاری و ولگردی و هرزگی به سر می برند سخت دوری گزینیدکه رهزن شمایند

این گروه روی سعادت را نخواهند دید چند روزی در مقام خیال به تازگی رنگ و رخسار خود سرگرم و به پوشاکهای گوناگون بوقلمونی وطاووسی دل خوشند و به زودی نه آن رادارند نه این را نه کمالی تحصیل کرده اند که بدان دل گرم باشندناچارا باید بعدا تن به گدایی دهند و یا به دزدی و دیگر بیچارگیها مزاحم اجتماع باشند و زندگی را بگذرانند .

با آنان هم نشین نشوید که هم از اکنون به شما بگویم نطفه و مربی و اجتماع و معاشر از اصولی اند که در سعادت وشقاوت انسانی دخلی به سزا دارند…..

باید دوستانم از روش نابخردان همواره دوری گزینند و بدانند که اکثر بزرگسالان عصر ما به حدبلوغ نرسیده اند و در راه آن نیستند که هر روزشان بهتر از روز پیش باشد(3).

آداب سالک الی الله از زبان علامه حسن زاده آملی

حضرت علامه براى تادیب نفس سالک الى الله و سائر الى الکمال امورى را در کلمه 178 هزار و یک کلمه آورده اند که خلاصه اش این است :

1 – قرآن که صورت کتیبه انسان کامل است…

2 – در باب سیزدهم و باب بیستم ارشاد القلوب دیلمى آمده است که جناب رسول الله صلى اللّه علیه و آله فرمود: یقول الله تعالى :

من احدث … کسى که محدث شود و وضو نسازد به من جفا کرده و کسى که محدث شد و وضو بسازد و دو رکعت نماز گزارد به من جفا کرده است و آن که نماز خواند و از من چیزى نخواست به من جفا کرده است و آن که محدث شود و وضو بسازد و نماز گزارد و مرا بخواند پس من جوابش را در آنچه که مربوط به امر دین و دنیاى اوست ندهم من به او جفا کردم در حالیکه من پروردگار جفا کار نیستم .

خوشا حال آن که از او خود او را بخواهد که دوست ما را و همه جنت و فردوس شما را

3 – آیات آخر سوره فرقان را در مورد عباد الرحمن دستور خود قرار دهد.

4 – و کلوا واشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین .

نه چندان بخور کز دهانت برآید نه چندان که از ضعف جانت برآید

5 – از فضول کلام همان فضول طعام پرهیز نماید که قساوت قلب آورد.

6 – محاسبت نفس

7 – مراقبت ، و این مطلب عمده است

8 – ادب مع الله که علامت حضور است

9 – عزلت . سلامت در عزلت است (با خلق باش و نباش )

10 – تهجد در شب تا به مقام محمود نائل آید.

11 – تفکر

12 – ذکر قلبى و لسانى در هر حال

13 – ریاضت در طریق علم و عمل که (علم و عمل انسان سازند)

14 – اقتصاد یعنى میانه روى در مطلق امور حتى در عباد

15 – مطلب در دو کلمه است : تعظیم امر خالق ، و شفقت با خلق

توصیه هایی از علامه حسن زاده املی روحی له الفداه

دهان روح و تن

انسان دو دهان دارد: یکى گوش که دهان روح او است و دیگر دهان که دهان تن او است. این دو دهان خیلى محترم‏اند. انسان باید خیلى مواظب آن‏ها باشد.

یعنى باید صادرات و واردات این دهنها را خیلى مراقب باشد. آن‏هایى‏که هرزه خوراک مى‏شوند، هرزه کار مى‏گردند. کسانى که هرزه شنو مى‏شوند، هرزه گو مى‏گردند.

وقتى واردات انسان هرزه شد، صادرات او هم هرزه و پلید و کثیف مى‏شود. یعنى قلم او هرزه و نوشته‏هایش زهرآگین خواهد داشت.

حضرت وصى، امیرالمۆمنین، علیه السلام فرمود: عمل نبات است و هیچ نبات از آب بى‏نیاز نیست و آب‏ها گوناگون‏اند. هر آبى که پاک است، آن نبات هم پاک و میوه‏اش شیرین خواهد بود; و هر آبى که پلید است، آن نبات هم پلید و میوه او تلخ است.*

خود عمل، حاکى است که از چه آبى روییده شده است.

وقت اندک و کار بسیار

بدان که باید تخم و ریشه سعادت را در این نشá در مزرعه دلت‏بکارى و غرس کنى. این‏جا را دریاب، این‏جا جاى تجارت و کسب و کار است; و وقت هم خیلى کم است.

وقت‏خیلى کم است و ابد در پیش داریم. این جمله را از امیرالمۆمنین علیه السلام عرض کنم، فرمود: «ردوهم ورود الهیم العطاش‏» ; یعنى شتران تشنه را مى‏بینید که وقتى چشمشان به نهر آب افتاد چگونه مى‏کوشند و مى‏شتابند و از یکدیگر سبقت مى‏گیرند که خودشان را به نهر آب برسانند، شما هم با قرآن و عترت پیغمبر و جوامع روایى که گنج‏هاى رحمان‏اند این چنین باشید.

بیایید به سوى این منبع آب حیات که قرآن و عترت است. وقت‏خیلى کم است و ما خیلى کار داریم. امروز و فردا نکنید. امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر پرده برداشته شود و شما آن سوى را ببینید، خواهید دید اکثر مردم به علت تسویف، به کیفر اعمال بد این‏جاى خودشان مبتلا شده‏اند .»

تسویف یعنى سوف سوف کردن، یعنى امروز و فردا کردن، بهار و تابستان کردن، امسال و سال دیگر کردن. وقت نیست، و باید به جد بکوشیم تا خودمان را درست‏بسازیم.

منابع:

1- در محضر استاد، ص 34

2- صراط سلوک

3- انتهای درس شانزدهم کتاب معرفت نفس

تهیه و فرآوری: مجید ملکی/ تبیان