نویسنده: حجه الاسلام و المسلمین اصغر هادی (1)

(پژوهشی پیرامون روایت تتمیم مکارم اخلاق و روایات همانند)

چکیده
مقاله ی پیش رو پژوهشی است پیرامون روایت معروف (شناخته شده) مکارم اخلاق که در نقل معروف با عبارت «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» آورده شده است.
در این پژوهش در سه بخش: سند، مفردات و دلالت مباحث مربوط به این روایت مورد کاوش قرار گرفته است.
در بخش اول، به سند این روایت در روایات شیعه و اهل سنت پرداخته شده و نقل های گوناگون آن و سایر مباحث سندی بررسی شده است.
بخش دوم، به بیان مفردات (فقه اللغه) و وجوه ادبی و احتمالات هر فراز از روایت اختصاص دارد.
در بخش سوم، به دلالت روایت و دیگر روایات همانند پرداخته شده است. در این بخش، رابطه ی بعثت با مکارم اخلاق، معنای تتمیم مکارم اخلاق و مصادیق مکارم اخلاق بیان شده است.
این پژوهش با تبیین معنا و برخی از مصادیق مکارم اخلاق، این مکارم را از امتیازات اخلاق اسلامی در مقایسه با دیگر مکاتب اخلاقی بر می شمارد.

مقدمه
روایت تتمیم مکارم اخلاق- انما بعثت لا تمم مکارم الاخلاق- نقل شده از پیامبر(ص) یکی از روایات معروفی (2) است که در بسیاری از کتب روایی و غیره روایی- معمولا- هر جا از بعثت و اخلاق سخن به میان آمده، آورده شده و در مقالات و سخنرانی ها نیز از آن یاد می شود.
با این اوصاف، تا کنون پژوهشی مستوفی و همه جانبه درباره ی این روایت از جهت سند و دلالت انجام نشده یا دست کم نگارنده آن را نیافته است.
در این پژوهش، به بیان روایت تتمیم مکارم اخلاق و روایات مشابه از سه جهت سند، مفردات و دلالت می پردازیم.

سند

الف: روایت تتمیم مکارم اخلاق در مصادر خاصه (شیعه )
روایت «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»، هر چند شناخته شده است و از آن به روایت معروفه یاد می شود، (3) هیچ یک از کتاب های چهارگانه (کتب اربعه) روایی شیعه آن را نقل نکرده اند.
از میان علمای امامیه (شیعه ی دوازده امامی) قدیمی ترین کتابی که روایت تتمیم را نقل کرده است مجمع البیان، در تفسیر قرآن کریم، نگاشته ی امین الاسلام ابوعلی فضل بن طبرسی (در گذشته به سال 548 هـ .ق) است. وی در ذیل آیه ی «و انک لعلی خلق عظیم» (4) می نویسد:
و قیل: سمی خلقه عظیما لاجتماع مکارم الاخلاق فیه، و یعضده ما روی عنه قال: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق.
و گفته شده: خلق پیامبر عظیم نامیده شد به سبب گرد آمدن مکارم اخلاق در آن حضرت، و این معنی را تأیید می کند آن چه از حضرت روایت شده است که فرمود: جز این نیست فرستاده شدم تا مکارم اخلاق را تمام کنم. (5)
فرزند شیخ طبرسی، ابونصر حسن بن فضل طبرسی نیز در مقدمه ی کتاب مکارم الاخلاق (6) خود این روایت را بدون ذکر سند بیان کرده است.
در تفسیر نورالثقلین نیز این روایت با لفظ «روی» از مجمع البیان نقل شده است. (7) علامه مجلسی این روایت را نیز از صاحب مجمع البیان نقل کرده است. (8) وی در دو جای دیگر نیز با لفظ «روی» این روایت را بدون آن که از کتابی نقل کند، آورده است. (9) در جای دیگری هم با تعبیر «قوله (ص)» روایت را ذکر کرده است، بدون آن که از کتابی نام ببرد یا سندی ذکر نماید. (10) محدث نوری نیز در مستدرک الوسائل این روایت را از مجمع البیان نقل کرده است. (11) صاحب تفسیر شریف المیزان هم این روایت را بدون آن که به مصدری ارجاع دهد با تعبیر روایت معروفه آورده است. (12)
به این ترتیب، بسیاری از دانشمندان [شیعه] که این روایت را در بیان کتاب های خود آورده اند، یا به مصدری ارجاع نداده اند و یا به مجمع البیان ارجاع داده اند.
بر این اساس، احتمال قوی آن است که مصدر اصلی این روایت در امامیه (شیعه ی دوازده امامی) کتاب مجمع البیان باشد و مرحوم طبرسی آن را از اهل سنت اخذ کرده باشد؛ چنانچه شیوه ی او در تمام تفسیر چنین بوده است. و اقوال عامه (اهل سنت) را در کنار اقوال امامیه نقل می کرده است.

ب. روایت تتمیم مکارم اخلاق در مصادر عامه (اهل سنت)
اهل سنت این روایت را مسنداً (13) و مرسلاً (14) از پیامبر(ص) نقل کرده اند.
قدیمی ترین مصدری که از اهل سنت روایت تتمیم را نقل کرده (15) سنن کبری از احمدبن حسین بن علی بیهقی (در گذشته به سال 458 هـ .ق) از صحاح سته است.
وی این روایت را مسنداً از ابی هریره، از رسول خدا روایت کرده است. (16)
پیش از بیهقی، امام مالک بن انس (در گذشته به سال 179 هـ.ق) این روایت را با نقلی متفاوت، «بعثت لاتمم حسن الاخلاق»، ذکر کرده است. (17) همچنین امام احمدبن حنبل (در گذشته به سال 241 هـ .ق) آن را با لفظ «انما بعثت لاتمم صالح الاخلاق» (18) و نیز بخاری (در گذشته به سال 256 هـ.ق) در الادب المفرد آن را به لفظ «انما بعثت لاتمم صالحی الاخلاق» آورده است. (19)
روایت تتمیم، با نقل معروف: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»، علاوه بر آنچه از بیهقی گذشت، در دیگر کتب روایی اهل سنت نیز نقل شده است. (20)
از پیشینه ای که بیان شد این احتمال قوت بیشتری می یابد که روایت تتمیم در شیعه اصل معتبری ندارد و آن را ابتدا مرحوم طبرسی در مجمع البیان مرسلاً نقل کرده است. (21) و دیگر علمای شیعه از وی اخذ کرده اند. نقل مرحوم طبرسی نیز به احتمال قوی مأخوذ از اهل سنت بوده است. اما اهل سنت آن را مسنداً در صحاح خود ذکر کرده اند.
نتیجه آن که این روایت مورد پذیرش روایان و محدثان اهل سنت قرار گرفته است، و محدثان و دیگر علمای خاصه(شیعه) آن را تلقی به قبول کرده و برخی از آن به روایت معروفه یاد کرده اند.

ج. نقل های همانند روایت تتمیم مکارم اخلاق
دسته ای دیگر از روایات وجود دارد که از بعثت پیامبر(ص) و مکارم الاخلاق سخن می گوید، ولی از «تتمیم (لاتمم)» یا «تمام» در آن یاد نشده است.
اولین مصدر در این طایفه از روایات فقه الرضا است که بنابر قولی به علی بن بابویه (در گذشته به سال 329 هـ .ق) (پدر شیخ صدوق) منسوب است، وی چنین می گوید:
و نروی عن النبی(ص) انه قال: بعثت بمکارم الاخلاق؛ (22)
و از پیامبر اکرم(ص) روایت می کنیم که او فرمود: به مکارم اخلاق مبعوث شدم. شیخ طوسی علیه السلام در امالی، با اندکی تفاوت، از امام موسی کاظم از امام محمد باقر علیه السلام از پدرانش، از علی (ع) نقل کرده است که فرمود: شنیدم از پیامبر(ص) می فرمود: «بعثت بمکارم الاخلاق و محاسنها»23 یعنی: «به مکارم اخلاق و نیکویی های آن مبعوث شدم».
باز در امالی شیخ طوسی، با کمی تغییر در عبارت و نزدیک به معنای مذکور، از امام رضا(ع)، از پدرانش علیهم السلام، از علی بن ابی طالب(ع) ، روایت کرده است که پیامبر خدا(ص) فرمود: «علیکم بمکارم الاخلاق فان الله بعثنی بها…» (24)؛ یعنی: «بر شما باد به مکارم الاخلاق، پس به درستی که خداوند مرا به آن مبعوث کرده است».
علامه مجلسی در بحارالانوار (25) و محدث نوری در مستدرک الوسائل (26) و دیگران نیز این دو روایت را از شیخ طوسی نقل کرده اند. (27)
در این دسته از روایات، پذیرش روایت کتاب فقه الرضا به پذیرش تمام روایات این کتاب بستگی دارد. برخی از علما و فقها روایات آن را پذیرفته اند، ولی عده ای نیز روایات آن را نپذیرفته اند. (28)
اما دو روایت مذکور از امالی شیخ طوسی، هر چند مستند است، در سلسله ی راویان هر دو روایت، شخصی به نام ابوالمفضل محمدبن عبدالله بن مطلب شیبانی وجود دارد که جمعی از دانشمندان علم رجال او را تضعیف کرده اند. (29)
در کتب روایی اهل سنت، این دسته از روایات وجود ندارد و آن چه نقل شده به لفظ «تتمیم» یا «تمام» و یا «کمال» است که پیش از این گذشت.

د: نتیجه
رویات تتمیم با توضیحی که گذشت از اهل سنت نقل شده، و محدثا شیعه همچون علامه مجلسی و محدث نوری و … و نیز سایر دانشمندان امامیه آن را پذیرفته اند.
شاید بتوان گفت: روایت تتمیم در کنار دسته ی دوم از روایات- که بدون لفظ «تتمیم»، یا «تمام» تنها به مکارم اخلاق و بعثت تصریح دارد، و از طریق شیعه نقل شده است- در ردیف اخبار «مستفیض»(30) است و جملگی دلالت دارند که بین بعثت پیامبر(ص) و مکارم اخلاق رابطه وجود دارد.
در این میان، دسته ی سومی از روایات نیز هست که مصادیق مکارم اخلاق را بیان کرده است، که در همین مقاله به آن خواهیم پرداخت.
مجموع روایات یاد شده این مطلب را ثابت می کند که مکارم اخلاق در فرهنگ اسلامی جایگاهی بس عظیم دارد.

پی نوشت ها :

1. پژوهشگر گروه اخلاق دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان.
2. از به کار بردن اصطلاح روایت مشهوره دوری شد، زیرا روایت مشهوره روایتی است که در نزد اصحاب ائمه مشهور باشد، و این روایت در نزد محدثان و دانشمندان متأخر از آنان مشهور است. در این باره ر.ک: محقق خویی، اجود التقریرات، ج2، ص 159.
3. طباطبایی، محمدحسین المیزان، ج19، ص 377
4. قلم/ 4.
5. طبرسی، مجمع البیان، ج9و10، ص 500.
6. حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 8.
7. حویزی، نورالثقلین، ج5، ص 392.
8. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج16، ص 209.
9. همان، ج 67، ص 372.
10. همان، ج 68، ص 373.
11. محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج11، ص 192.
12. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ج19، ص 377.
13. مسند نقل روایت همراه با ذکر سند آن، یعنی نام راویانی است که آن روایت را نسل در نسل نقل کرده اند. ر.ک: دراسارت فی علم الدرایه (تلخیص مقیاس الهدایه علامه مامقانی)، تحقیق و تلخیص: علی اکبر غفاری، ص 36.
14. مرسل نقل روایت بدون ذکر سند آن، یعنی بدون ذکر نام راویانی است که آن روایت را نقل کرده اند. ر.ک: همان، ص 60.
15. صحاح سته، به شش کتاب از کتاب های روایی اهل سنت گفته می شود که روایات آنها نزد اهل سنت معتبر است و معروف ترین آنها صحیح بخاری و صحیح مسلم است.
16. بیهقی، احمدبن حسین بن علی، سنن کبری، ج10، ص 192.
17. مالک بن انس، موطا، ج2، ص 904.
18- احمدبن حنبل، مسند احمد، ج2، ص 381
19. محمدبن اسماعیل، الادب المنفرد، ص 67.
20. مانند: محمدبن سلامه، مسند الشهاب، ج2، صص 193، 192و191؛ متقی هندی، کنز العمال، ج3، ص 16، و ج11، ص 420؛ محمدبن اسماعیل عجلونی، کشف الخفاء، ج1، ص 287.
21. طبرسی، مجمع البیان، ج9و10، ص 500.
21. علی بن بابویه، فقه الرضا(ع)، تحقیق: موسسه آل البیت، ص 325.
22. طوسی، محمدبن حسن، امالی، ص 596.
23. همان، ص 477.
24. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج16، ص 287، و ج66، ص 375.
25. محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج11، ص 191.
26. طباطبایی، محمدحسین، المیزان (ج6، ص 307) روایت «بعث بمکارم الاخلاق و محاسنها» را از تهذیب شیخ طوسی نقل کرده است که ظاهراً اشتباه قلمی است و به جای امالی، تهذیب شیخ نوشته شده است.
27. در این باره ر.ک: فقه الرضا(ع)، تمهید، تحقیق: موسسه آل البیت.
28. در این باره ر.ک: رجال نجاشی، ص 396؛ تفرشی، نقدالرجال، ج4، ص 253؛ آیه الله خویی- رحمه الله علیه- معجم رجال الحدیث، ج17، ص 260.
29. خبر مستفیض خبری است که راویان زیادی آن را نقل کرده ولی به تواتر نرسیده باشد. در این باره ر.ک: در اسارت فی علم الدرایه (تلخیص مقیاس الهدایه علامه مامقانی) تحقیق و تلخیص: علی اکبر غفاری، صص 23و 24.
منبع: پایگاه نور