نویسنده: نفیسه خاندوزی

عسل، مرهم و حامی دستگاه گوارش

عفونت هلیکوباکترپیلوری شایع ترین عفونت مزمن باکتریایی در جهان است. این باکتری در معده انسان کلونیزه شده و باعث بروز التهاب حاد و مزمن معده، بیماری خزم پپتیک و افزایش خطر سرطان پیشرفته معده می شود. بیش از 90درصد بیماران مبتلا به زخم معده و تقریباً 50درصد موارد مبتلا به سرطان معده، سابقه عفونت هلیکوباکترپیلوری داشته اند. شیوع عفونت هلیکوباکترپیلوری در کشورهای دارای امکانات تشخیص، پیشگیری و درمان،10درصد و در کشورهای در حال توسعه 90-80درصد می باشد. شیوع عفونت در افراد چاق بیشتر بوده و با افزایش سن، افزایش می یابد. عفونت هلکلیکوباکترپیلوری نقش مهمی در بروز بسیاری از بیماری های خارج گوارشی نیز دارد. هلیکوباکترپیلوری نوعی باکتری است که اثراتی مانند آسیب به اندوتلیال، تکثیر عضله صاف و التهاب موضعی دیواره عروق خونی را در پی خواهد داشت. این باکتری همچنین باعث بروز التهاب، انعقاد خون و تصلب شرایین می شود. بسیاری از مطالعات نشان داده اند که عفونت هلیکوباکترپیلوری با اثر بر روی متابولیسم لیپید، باعث افزایش سطح کلسترول تام، تری گلیسیرید و LDL کلسترول و کاهش سطح HDL کلسترول شده، بنابراین ریسک فاکتور بیماری های قلبی عروقی به حساب می آید. هلیکوباکترپیلوری به عنوان یک عامل خطر برای اختلالات عروق کرونر، سنگ کیسه صفرا، سوءهاضمه، سندروم متابولیک، دیابت نوع یک و مقاومت به انسولین، بیماری کهیر مزمن، استفراغ شدید بارداری و پرفشاری خون محسوب می شود.

عسل:

عسل محصول طبیعی عملکرد زنبورعسل است. ابتدا شهد گل ها توسط زنبورعسل جمع آوری شده و سپس قندهای درون شهد گل توسط پروسه آنزیمی در بدن زنبور جمع آوری کننده و فرآیند کننده، تبدیل به گلوکز و فروکتوز می شود. ترکیب فوق درون سلول های موم ذخیره شده و تا کاهش 17درصدی آب موجود در آن، تبخیر می شود. در این مرحله گلوکز موجود در عسل توسط آنزیم گلوکز اکسیداز به گلوکونیک اسید و هیدروژن پراکسید تبدیل می شود.
ترکیب عسل بسته به منبع تهیه گرده گل، شرایط محیطی و فرآیندی که بر روی آن صورت می گیرد. متفاوت است. به طور کلی عسل حاوی حدود80درصد کربوهیدرات و20درصد آب می باشد. علاوه بر این حاوی 2درصد مواد معدنی شامل آهن، منگنز، نیکل، سیلیس، کروم، آرسنیک، بیسموت، منیزیم، گوگرد، فسفر، پتاسیم، سدیم، آلومینیوم، مس و کلسیم است که پتاسیم در این میان سهم عمده ای را به خود اختصاص می دهد. عسل حاوی حدود 0/5درصد پروتئین و بیست نوع اسید آمینه است. همچنین محتوی یازده ویتامین با مقادیر قابل توجه می باشد که عمده ترین آنها اسید آسکوربیک(ویتامینC) است.

درمان هلیکوباکترپیلوری:

عفونت هلیکوباکترپیلوری در بیش از 80درصد بیماران آلوده، با استفاده از روش های استاندارد می تواند درمان شود. درمان های روتین بر پایه داروهای مهارکننده پمپ پروتونی و دو نوع آنتی بیوتیک می باشد. درمان دارویی شامل مهارکننده پمپ پروتونی، بیسموت، مترونیدازول و تتراسیکلین را می توان به عنوان خط اول درمان مدنظر قرار داد. جدیدترین راهکارهای اروپا و آمریکا توصیه می کنند مدت بهینه درمان برای ریشه کنی هلیکوباکترپیلوری 14روز است. شکست در درمان دارویی در 70درصد موارد رخ می دهد. دلایل اصلی شکست درمان ریشه کنی، مقاومت آنتی بیوتیکی و عدم تحمل به علت اثرات ثانویه مصرف داروها است. چند راه کاهش شکست در درمان، شامل یافتن داروهای جدید و مؤثرتر برای از بین بردن باکتری ها، استفاده از واکسن برای تحریک دفاع ایمنی میزبان و یا گسترش شیوه های تغذیه ای جدید برای کنترل عفونت است.
از جمله ترکیبات رژیمی مؤثر بر نابودی عفونت هلیکوباکترپیلوری، عسل می باشد.

مکانیسم فعالیت آنتی باکتریال عسل:

فعالیت ضد میکروبی عسل با چند محور تشریح می شود که عبارتند از:

1) اسیدیته (درجه اسیدی بودن): PH عسل به علت وجود اسید گلوکونیک موجود در آن 3/9(4/5-3/2) است. در صورتی که نیاز باکتری های بیماریزا به شرایطی با اسیدیته 4/5-4 است. البته با رقیق کردن عسل، PH کمی افزایش یافته و احتمالاً فعالیت ضد میکروبی آن کاهش می یابد.
2) اسمولاریته(غلظت): این عامل مهم ترین پارامتر ممانعتی از فعالیت باکتریایی در عسل می باشد. عسل یک محلول فوق اشباع است و به بیان دیگر دارای فعالیت آبی بسیار پایین، حدود 0/62-0/56می باشد (درصد آب موجود در آن پایین است)، در صورتی که فعالیت آبی لازم برای رشد میکروب هلیکوباکترپیلوری 0/99-0/94است.
3) محتوای هیدروژن پراکسید: ترکیبی که به همراه اسید گلوکونیک و از اکسیداسیون گلوکز توسط آنزیم گلوکز اکسیداز تولید می شود. آنزیم گلوکز اکسیداز توسط غدد بزاقی زنبور تولید شده و عسل را از نکتار گل ها به وجود می آورد. این دو ترکیب، عسل را در طی فرآیند رسیدن، حفظ و استرلیزه می کنند. برخلاف اثر اسیدیته و اسمولاریته، با رقیق سازی صحیح عسل، همچنان اثر ضد میکروبی هیدروژن پراکسید حفظ می شود. ظرفیت تولید این ماده بسته به فعالیت آنزیم کاتالاز در عسل می باشد. البته میکروب هلیکوباکترپیلوری آنزیم کاتالاز تولید می کند، بنابراین در غلظت های پایین عسل، توانایی مقاومت دارد.
4) ترکیبات غیر پراکسید: شامل فلاوونوئیدها، اسیدهای فنولیک، اسیدهای آروماتیک، ترپن ها، بنزالکل ها، 2- هیدروکسی 3- فنیل پروپیونیک اسید و مشتقات propolis که ناشی از ترکیبات فیتوکمیکالی مشتق از گیاهان در عسل می باشند.
propolis یک ماده رزینی(چسبناک) است و توسط زنبور عسل از صمغ چسبی درختان جمع آوری می شود و دارای خاصیت آنتی باکتریال و فعالیت خفیف ضد هلیکوباکترپیلوری به علت ترکیبات ایزوله شده شامل ترکیبات فنولیک (فلاوونوئیدها و اسیدهای فنولیک) و غیر فنولیک (اسیدهای آروماتیک شامل بنزوییک اسید و سینامیک اسید) می باشد.

عسل و اثرات ضد میکروبی:

مهم ترین اثر عسل در درمان های پزشکی مختلف، خاصیت ضد میکروبی آن است و ساز و کار اثر، وابسته به اسمولاریته بالا، اسیدیته و مهارکننده های موجود در عسل مثل پراکسید هیدروژن و اسیدهای فنولیک می باشد.
عسل مانع رشد بسیاری از میکروارگانیسم ها و قارچ ها می شود. امروزه اثر ضد میکروبی عسل به خوبی شناخته شده است. به طوری که اثرات باکتری کشی و باکتریواستاتیک آن علیه بسیاری از گونه ها از جمله گونه های بیماری زا گزارش شده است. مطالعات مختلف اثر مفید مصرف عسل را بر درمان بسیاری از عفونت ها از جمله عفونت هلیکوباکترپیلوری نشان داده اند.
یک مطالعه بالینی نشان داد مصرف 30میلی لیتر (دو قاشق سوپخوری) عسل 3بار در روز باعث درمان مؤثر66درصد بیماران مبتلا به عفونت هلیکوباکترپیلوری و تخفیف بیماری در 17درصد بیماران شد. همچنین عسل باعث تقویت اثر محافظتی داروی sucralfate شده و در درمان زخم پپتیک در بیماران هلیکوباکترپیلوری مثبت ارزش بالینی دارد.
در مطالعه دیگری نشان داده شد رشد گونه های هلیکوباکترپیلوری گرفته شده از بیوپسی زخم های معده در محیط آزمایشگاه، توسط عسل، حتی در غلظت 5 درصد مهار می شود، در حالی که محلول قندی کنترل حاوی همان مقدار قند و گلوکونیک اسید که در عسل وجود دارد، هیچ اثر مهاری بر هلیکوباکترپیلوری نداشته است.

سایر خواص عسل:

عسل علاوه بر خواص ضد باکتریایی، دارای اثرات ضد التهابی، ضد آسم و آلرژی و ضد ترومبوز بوده و همچنین به عنوان عامل گشاد کننده عروق عمل می کند و بصورت خوراکی در درمان سرفه، اسهال، آسم، رینیت آلرژیک و بصورت موضعی در درمان التیام زخم، سوختگی، زخم پای دیابتی، آفتاب سوختگی و… به کار برده می شود.

اعتدال در مصرف عسل:

با وجود خواص درمانی ای که برای عسل برشمرده شد، نباید در مصرف عسل زیاده روی کرد، زیرا کالری نسبتاً بالایی دارد (حدود 64 کیلوکالری انرژی در هر قاشق سوپخوری) و مصرف زیاد آن کالری زیادی را به رژیم غذایی فرد تحمیل می کند. از طرف دیگر قند فروکتوز نیز که مهم ترین قند موجود در عسل می باشد، در بدن تبدیل به گلوکز شده و در صورت مصرف زیاد، گلوکز اضافی تبدیل به چربی می شود که چربی در بدن تجمع یافته و منجر به چاقی و افزایش تری گلیسیرید خون می گردد، لذا اعتدال در مصرف عسل مانند دیگر مواد غذایی توصیه می شود.

سایر مواد ضد هلیکوباکترپیلوری:

علاوه بر عسل، مواد غذایی دیگری نیز وجود دارند که دارای خاصیت ضد هلیکوباکترپیلوری بوده و در نابودی این عفونت مؤثر می باشند؛ مانند پروبیوتیک ها (از قبیل گونه های لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتر در منابع غذایی مثل ماست مخصوصاً ماست های پروبیوتیک)، فلفل تند (به علت ترکیب فعال موجود در آن به نام capsaicin)زردچوبه، سبزیجات خانواده allium مانند سیر، قره قاط (cranberry) زنجبیل، شیرین بیان، زیره سیاه و … .
منبع: دنیای تغذیه شماره 110