نویسندگان:معصومه کریمی*
مریم شکری‌نژاد **
بخش چهارم
دنیای حیوانات از دیدگاه قرآن
قرآن کریم در هزار و چهارصد و اندی سال قبل به شناخت جانوران، اسرار زندگی و شگفتیهای خلقت آنها توصیه کرده است و بی حکمت نیست که برخی از سوره‌های قرآن به نامهای بقره، انعام، نحل، نمل، عنکبوت، علق، عادیات و فیل موسوم است.
نگاهی به دنیای حیوانات
در یک دسته‌بندی کلی، قرآن کریم حیوانات را به اقسام زیر تقسیم کرده است:
1 – (مَّن یَمْشِی عَلَى بَطْنِهِ)؛
“حیواناتی که بر شکم راه می‌روند (خزندگان) مانند: مارهای کوچک و بزرگ؛
2 – (مَّن یَمْشِی عَلَى رِجْلَیْنِ) آنان که بر روی دو پا راه می روند مانند: انسانها و پرندگان ـ موقعی که بر زمین فرود می‌آیند؛
3 -مَّن یَمْشِی عَلَى أَرْبَعٍ: حیواناتی که روی چهار دست و پا راه می‌روند مانند مهره‌داران
علاوه بر اینها از دو حیوان آبزی مهم، یعنی حوت و سمک نیز تحت عنوان “حوت” نام برده است.
و در محلهای متعددی از “طیور” یاد کرده اما ذکری از انواع فراوان آنها به میان نیاورده است به جز سه قسم که به نامشان اشاره کرده و عبارتند از: “غراب”، “هدهد” و “سلولی” چنان که از طیور خانگی و اهلی (ماکیان) مانند “دجاج” و “بط” و هم خانواده‌های آنها به رغم اهمیت اقتصادیشان، یادی نموده است.
قرآن و کاوش علمی درباره ی اسب
از اصول ثابت و مسلم در دانش دامپزشکی جهت شناخت اسبهای شایسته و سالم و توانمند، از اسبانی که صلاحیتهای لازم را ندارند، بررسی شکل ظاهری آن، دواندنشان به فاصله دور، مراقبت آنان در حین دو، نبض‌گیری و نگرش وضعیت عمومی آنها است. قرآن کریم این روشها را سالیانی دراز پیش از این، گوشزد کرده و از سلیمان بن داوود (ع) حکایت کرده است، وی برای این که اسبهای خویش را برای جهاد در راه خدا و حمایت از دین و مردمش به خدمت گیرد؛ آزمود، نخست از آنان، سان دید ـ سپس دستور داد تا مسافتی دور را پیمایند تا از دیده‌ها پنهان گردند چنانکه در آیه شریفه زیر آمده است. “وَوَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَیْمَانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِاعَثیِّ الصَّافِنَاتُ الْجِیَادُ فَقَالَ إِنِّی أَجنتُ … بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ.” (1 -32)
ما سلیمان را به داوود بخشیدیم، چه بنده خوبی زیرا هموار به سوی خدا بازگشت می‌کرد به یاد بیاور هنگامی را که عصرگاهان اسبان چابک تندرو را بر او عرضه داشتند. گفت: “من این اسبان را به خاطر پروردگار دوست دارم و (می‌خواهم از آنها در جهاد استفاده کنم او هم‌چنان به آنها نگاه می‌کرد) تا از دیدگانش پنهان شدند… . و گردنهای آنها را کشید (آنها را نوازش داد).
بسیاری از حقایق علمی که قرآن کریم بیان فرموده است، علم بعدها به اکتشاف آنها نایل می‌آید مانند حرمت خوردن مردار، خون و گوشت خوک، در این گفته حق آمده است: (إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَالْدَّمَ وَلَحْمَ الْخَنزِیرِ وَمَآ أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِ) (32) (2 -32)
کشف حقایقی علمی از سگ
پیش از آنکه علم به کشفیاتی درباره ی این حیوان دست یابد؛ قرآن از آن خبر داده است “وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِیَ آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنَ الْغَاوِینَ وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَث. (1 -33) (بخوان بر این مردم حکایت آن کس (بلعم باعور) را که ما آیات خود را به او عطا کردیم از آن آیات سرپیچید چنان که شیطان او را تعقیب کرد و از گمراهان عالم گردید و اگر ما می‌خواستیم به او مقام می‌بخشیدیم لکن او به زمین فرو ماند و پیرو هوای نفس گردید و در این صورت مثل او به سگی ماند که اگر او را تعقیب کنی و یا او را به حال خود گذاری به عوعو زبان گشاید”
علم روز با کاربرد تجهیزات و آزمایشهای مکرر از سر له‌له زدن سگ پرده برداشته و به این نتیجه رسیده که سگ غده عرق کننده ندارد جزء معدودی در کف پاهایش و این باعث می شود که نتواند حرارت بدنش را دفع کند و ناچار، حرارت بدنش را از طریق گشودن و راندن زبانش به بیرون و تنفس و فریاد، دفع می‌کند چه در زمان استراحت و چه هنگام تب و خستگی (33)
قرآن و دعوت انسان به تفکر در آفرینش شتر
أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ (1 -34)
در این آیه کریمه، اشاره شده است که انسان به شناخت این حیوان اهتمام ورزد. اگر با عنایت و توجه به شتر بنگریم او را از سایر حیوانات متمایز خواهیم یافت، در صحرا زندگی می‌کند و شدت گرما و لهیب خورشید را تحمل می‌کند با مختصری آب و غذا روزهایی طولانی را سپری می‌کند، بارهای سنگین را بر دوش می‌کشد، خالق متعال گردنی دراز به او عطا فرموده تا از برگ درختان بهره گیرد این توان را دارد که هنگام وزش باد سوراخهای بینی‌اش را ببندد گوش و بینی‌اش را خداوند از مو پوشانده است تا این سفینه صحرا در کویر و در مقابل طوفان‌های شن بتواند مقاومت کند. امروزه بشر دریافته که شتر بیش از نیازش آب می‌نوشد تا در صحرا و هنگام نیاز و در فقدان آب از آن استفاده کند. شتر قادر است ـ بر حسب درجه حرارت ـ از دو هفته تا دو ماه آب نخورد و تشنگی را تحمل کند و از نظرعلمی ثابت شده که هر چه به میزان حرارت هوا افزوده شود درجه سردی جسم شتر نیز فزونی می‌یابد و بول و عرق هم نمی‌کند تا آب بدنش کاسته نشود. (34)
قرآن و ضرب‌المثل به حیوان
عرب، عادت دارد که در رویارویی با دشمن، گاهی از ضرب‌المثل و گاهی از شعر بهره گیرد. قرآن کریم نیز از این شیوه استفاده کرده و از حیوان، ضرب‌المثل آورده است. مثلاً پشه، حشره ضعیفی است و انسان می‌پندارد، موجود بیهوده‌ای است و سزاوار ضرب‌المثل نیست قرآن تمثل جسته تا نظرها را به سوی او متوجه کند تا بیندیشد که خداوند هیچ چیز را بیهوده نیافریده و بر اساس حکمتی که تنها خودش می‌داند، آفریده است. علم به خوبی دریافته است که از این پشه به ظاهر ناتوان، کاری ساخته است که بشر قادر به انجام آن نیست او قادر است، بر روی آب راه برود چنان که می تواند در هوا پرواز کند. پشه خطرناک‌ترین حشره‌هاست و عامل انتقال بسیاری از بیماریها که مهمترین آن مالاریاست این همان حشره است که خواب از چشم انسان می‌رباید و خونش را می‌مکد و خداوند بدین گونه از او یاد کرده است.
إِنَّ اللَّهَ لاَ یَسْتَحْیِی أَن یَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَهً فَمَا فَوْقَهَا (1 -35)
(خدا را باک از آن نیست که به پشه و چیزی بزرگتر از آن مثل زند)
مگس که به سبب کثافت و انتقال میکروب‌ها عرصه حیات را بر انسان تنگ کرده است علم امروز دریافته که عامل انتقال سی نوع بیماری است و خداوند در تحدی با مشرکان بدان مثل زده است.
إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن یَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ دإِن یَسْلُبْهُ الذُّبَابُ شَیْئًا لَّا سْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ. (35) (2 -35)
قرآن و ماهیان
قرآن کریم از انواع و اقسام مختلف ماهیها در رنگها و شکلها و حجم‌های متفاوت با عنوان “اللحم الطری” یاد کرده است. این تعبیر در دو جای قرآن آمده است:
“وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا”. (1 -36)
و او خدایی است که دریا را برای شما مسخر کرد تا از گوشت ماهیان حلال آن تغذیه کنید.
“مِن کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْمًا طَرِیًّا” (2 -36)
“شما از هر دو گوشت تازه (ماهیان دریاهای شیرین و دریاهای شور و تلخ) تناول کنید”
دانش بشری با اهتمامی که به شناخت ماهیان داشته، به برخی از اسرار آنها پی برده است. از جمله ماهیان دریاهای شیرین، قادر نیستند در دریاهای شور زیست کنند و بر عکس. قرآن از بزرگترین انواع ماهیها با لفظ “حوت” یاد کرده است که به سلطان دریا معروف است. همان حیوانی که حضرت یونس (ع) را بلعید “فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِیمٌ” (3 -36)
“ماهی دریا او را به کام فرو برد و مردمان هم ملامتش می‌کردند”
وزن این ماهی با وزن ده فیل عظیم‌الجثه برابری می‌کند و به هنگام تولد چهار تن وزن دارد و به خلاف سایر ماهیها و حیوانات دریایی مانند ما انسانها از هوای آزاد جو تنفس می‌کند و در هر دمی حجمی از هوا را استنشاق می‌کند که قادر است 50 دقیقه زیر آب بماند و خداوند، سوراخهای بینی‌اش را به گونه‌ای آفریده که به آسانی بتواند از هوای سطح آب استفاده کند و با گشودن دهان نیز آب به ریه‌هایش نمی‌رود. هنگام تنفس، فواره‌ای از آب را در سطح دریا به نمایش می‌گذارد که راهنمای صیادان می شود تا او را به دام کشند.
عنبر که ماده‌ای خوشبو و گرانبها و اساس صنعت عطرسازی است، از این حیوان گرفته می شود و از روغن آن برای انواع داروها استفاده می‌کنند. (36)
زنبور عسل، امتی، مجتمعی و عالمی
خداوند سبحان در قرآن کریم بیان فرموده‌اند که: “جنبندگان، حشره‌ها و پرندگان همگی گروه‌هایی هستند مانند گروه انسانها”:
“وَمَا مِن دَآبَّهٍ فِی الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُکُم” (1 -37)
بدانید که هر جنبده‌ای در زمین و هر پرنده‌ای که به دو بال در هوا پرواز می‌کند، همگی طایفه‌ای مانند شما نوع بشرند. در میان این گروه‌ها، خداوند عنایت ویژه‌ای به زنبور عسل دارد؛ سوره‌ای از قرآن به نام زنبور عسل اختصاص یافته و شفای هر دردی است این حشره با کوچکی حجمش، نشانه‌ای بزرگ از عظمت پروردگار و زیبایی صنع اوست تا اینکه، خردمندان از آن عبرت آموزند. (37)
وحی خداوند به زنبور عسل
در آیه 68 و 69 از سوره نحل (16) “وَ أَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یَعْرِشُونَ. ثُمَّ کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَهً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ”.
خداوند به زنبور عسل وحی کرد که در کوه برای خودت خانه درست کن و در درخت و در آنچه آسمان‌ها برافراشته می‌کنند و بالا می‌برند ـ مثل ساختمان ـ و از همه میوه‌ها بخورد و راههایی را که خدا برایت هموار کرده بپیما. از شکم این زنبور عسل نوشابه‌ای رنگارنگ بیرون می‌آید که در آن شفا و درمان هست برای مردم، بحث فعلاً، بحث ما در مورد عسل و زنبور نیست. فقط “أَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ” منظور نظر ماست، خدا به زنبور وحی فرستاد که آنجا خانه بگیر و برو از این میوه‌ها بخور بعد خداوند به دنبال آن، این نظام را فراهم کرد که از این وضع عسل به وجود بیاید، این وحی یعنی چه؟
اولاً: فرستنده خداست، ولی گیرنده زنبور عسل است. این وحی چه معنی دارد؟ می‌دانیم که این وحی عبارت است از آن پیام الهی که به صورت هدایت غریزی در زنبور عسل و در همه حیوانات دیگر هست اینجا هم قرآن این طور اشاره می‌کند که به او گفتیم اولاً خانه در جاهای بالا بگیر. و دیگر آنکه گفتیم از همه میوه‌ها بخور، و راههای همواری را که خداوند برایت فراهم کرده بپیما، این اشاره است به هموار بودن راه، به نحوی که راه را گم نمی‌کند و به مانع بر نمی‌خورد می گوید اینها را ما به زنبور عسل به صورت وحی فهماندیم. بنابراین وحی دهنده خداست اما وحی گیرنده زنبور عسل است. (38)
قرآن و مکالمه ی مورچگان
مورچه در شمار یکی از مهمترین گروه‌هایی است که قرآن کریم به آن عنایت داشته و در آیات محکم خود، نام آنها را جاودانه ساخته و آفریدگار سبحان قدر مورچه را چنان بالا برده که سوره‌ای از قرآن را به نام (سوره نمل) اختصاص داده و بر این نکته تأکید کرده که گروه مورچگان بین خود، زبانی برای مخاطب و گفت‌وگو دارند.
قرآن کریم فرموده است: (قَالَتْ نَمْلَهًٌْ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمَانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ) (1 -39)
موری چون جلال سلیمان و سپاه عظیم آنان را مشاهده کرد و گفت: ای موران! همه به خانه‌های خود برگردید. مبادا سلیمان و سپاهیانش ندانسته، شما را پایمال کنند. از عبارت “قَالَتْ نَمْلَهًٌْ” استفاده می شود که سخن گفتن مورچه به حرف زدن بوده و نه به اشاره‌ها و حرکتها، به دلیل قول حق تعالی “فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِّن قَوْلِهَا” (2 -39)
“سلیمان از گفتار مور بخندید”.
ـ قرآن کریم ثابت کرده که کائنات، جملگی خدای عزوجل را تسبیح می‌گویند. آفریدگارشان و کسی که آنها را ایجاد کرده و از عدم به وجود آورده است. تا آنان را زنده ساخت دلیل این قول، سخن خداوند سبحان است: “أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ” (3 -39)
آیا تسبیح جزء سخن است به کلامی که نمی‌داند آن را جزء کسی که فهم‌ها را ابداع نمود. از آیه کریمه، ثابت می شود که تسبیح پرنده زمانی است که پرهایش را می‌گشاید و این حالتی است حاکی از تضرع و خشوع او. در اثنای تسبیح‌گو این که در مقابل عظمت و جلال خداوند از روی اجلال و تعظیم خم می شود. از آیه دو معنا فهمیده می شود:
نخست: این که خداوند متعال صلاه و تسبیح کائنات را جملگی می‌داند، هر نوع که باشد با هر نوع حجم و موقعیت و زبان و عدد.
دوم: اینکه خدای سبحان به جمله کائنات الهام کرده که چگونه او را تسبیح گویند؟ و جمیع آنها را بر حسب انواع و اجناسشان به زبان تسبیحی که مورد رضایت او می باشد ارشاد فرموده است، دلیل این مطلب همان که در قرآن اقرار فرموده است (کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ)
همان گونه که در قرآن ثابت کرد، مورچه بر سطح زمین و احیاناً در داخل آن زندگی می‌کند ولی پس از ترسیم حدود جغرافی و از طریق ایجاد محلی که به وادی مورچگان شناخته می شود و مسکن آنها در آن ساخته شده با نظام هندسی و معماری عجیبی که عقل و فکر بشر در تحیر می‌ماند.
از وادی مورچگان قرآن کریم این گونه یاد کرده است:
(حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِ النَّمْلِ) تا آنجا که به وادی مورچگان رسید”
پس ثابت شد که مورچه مانند سایر جانورانی که بر روی زمین زندگی می‌کنند، زندگی می‌کند ولی در محدوده یشناخته شده خود که به وادی موسوم است، مثل محدوده یشناخته شده دولتهای امروزی، از نص قرآن کریم استفاده می شود که زبان این حیوان از کلمات و جملات و جواب در تخاطب تشکیل شده است.
(فَتَبَسَّمَ ضَاحِکًا مِّن قَوْلِهَا)
“سلیمان از گفتار مور خندید” وادی نمل به سرزمین آبادی می‌ماند که آشیانه‌های فراوانی را در بر گرفته و تشکیل دهنده ی لانه مورچگان است. (39)
نطق پرندگان
بی شک، پرندگان مانند سایر حیوانات در حالتهای مختلف، صداهای گوناگونی از خود ظاهر می‌سازند که می توان از نوع صدا به وضع حالتهای آنها پی برد. می توان فهمید که:
ـ کدام صدا مربوط به حالتهای خشم است و کدام رضا؟؛
ـ کدام صدا دلیل بر گرسنگی است و کدام نشانه تمنی؟؛
ـ با کدام صدا بچه‌های خود را فرا می‌خوانند؟؛
و با کدام صدا آنها را از بروز حادثه وحشتناکی خبر می دهد؟؛
این قسمت از صدای پرندگان، مورد هیچ‌گونه شک و تردید نیست در خصوص هوش حیوانات، مخصوصاً پرندگان مطالبی عجیب قابل دقت می باشد.
پیش‌بینی آنها درباره ی وضع هوا، حتی نسبت به چند ماه بعد و آگاهی آنها از زلزله‌ها قبل از وقوع آن، وقتی پیش از آنکه زلزله سنج‌های ما خفیف‌ترین لرزش‌ها را ثبت کنند.
تعلیماتی که در عصر ما به حیوانات داده می شود و کارهای خارق‌العاده آنها در سیرکها حاکی از هوش شگفت‌انگیز آنها است. وجود حواس فوق‌العاده‌ای در حیوانات، همچون دستگاه رادار مانند “شب پره” و نشانه بسیار قوی بعضی از حشرات و دید فوق‌العاده نیرومند بعضی از پرندگان دلیل دیگری است بر اینکه آنها در همه چیز، از ما عقب مانده‌تر نیستند؛ در آیات قرآن نیز، به عناوین مختلف، به این امر اشاره شده است از جمله: در آیه 38 سوره “انعام” آمده است:
وَ مَا مِن دَآبَّهًٍْ فِی الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُکُم
هیچ جنبنده‌ای در زمین و پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند نیست مگر اینکه امتهایی همانند شما هستند. در روایتهای اسلامی نیز، مطالب زیادی وجود دارد که بیانگر نطق حیوانات و به خصوص پرندگان است و حتی برای هر یک از آنها سخنی شعار مانند نقل شده است.
در روایتی از امام صادق (ع) آمده است. امیرمؤمنان علی (ع) به “ابن عباس” فرمودند:
ان الله علمنا منطق الطیر کما علم سلیمان ابن داوود و منطق کل دابه فی بر او بحر.
خداوند سخن گفتن پرندگان را به ما آموخت همان گونه که به سلیمان بن داوود آموخت و سخن گفتن هر جنبده‌ای را در خشکی و دریا.
“قال یا ایها الناس علمنا منطق الطیر”
از ظاهر سیاق بر می‌آید که سلیمان (ع) می‌خواهد در این جمله از خودش و پدرش که خود او نیز از آن جنابست به داشتن برتریهایی که دارد، مباهات کند و این در حقیقت از باب تحدیث به نعمت است. که خدای تعالی در سوره (ضحی 11) رسول گرامی (ص) را بدان مأمور می فرماید وَ أَمَّا بِنِعْمَهًِْ رَبِّکَ فَحَدِّثْ … و اما اینکه بعضی از مفسرین اصرار کرده‌اند بر اینکه ضمیر در کلمه “علمنا” را تنها به سلیمان برگرداند نه به او و پدرش و اینکه اگر گفته (ما را چنین و چنان کرده‌اند و نگفته مرا) از این مورد بوده می باشد که عادت پادشاهان و بزرگان بر این بوده است که در گفتگوها از خود به (ما) یعنی من و لشگر و خدمتکاران و وزرایم تعبیر می‌کنند تا سیاست ملک‌داری رعایت شده باشد، سخنی است که آن طور که شاید و باید سیاق با آن نمی سازد و مراد از کلمه “ناس” همان معنای ظاهری آن یعنی عموم افراد جامعه است. و کلمه منطق یا نطق هر دو به معنای صوت یا صوت‌های متعارفی است که از حروفی تشکیل یافته و بنابر گفته راغب این گنجشک نطق یا منطق گفته نمی شود ولی در قرآن کریم در معنایی وسیع‌تر به کار رفته و آن عبارت است از دلالت هر چیزی بر مقصودش ـ مثلاً در قرآن کریم دلالت پوست بدن را نطق خوانده و فرمود: لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَیْنَا؟ قَالُوا أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ. مجرمین به پوست بدن‌های خود می‌گویند: چرا علیه ما گواهی دادید در پاسخ می‌گویند آن خدائی که هر چیزی را به نطق در می‌آورد ما را به نطق درآورده است و منطق طیر عبارت است از هر طریقی که مرغها به آن طریق مقاصد خود را با هم مبادله می‌کنند و تا آنجا که از تدبر در احوال حیوانات و یا لااقل هر نوعی صورت‌هائی ساده و بدون ترکیب دارند که در موارد خاصی که به هم بر می‌خورند و یا با هم هستند، سر می‌دهند مثلاً هنگامی که غریزه جنسیشان به هیجان آمده یک جور و هنگامی که می‌خواهند بر یکدیگر غلبه کنند، به صورتی دیگر و هنگام ترس به گونه‌ای طوری و هنگام التماس و استغاثه به دیگران طوری دیگر، البته این صداهای مختلف در مواقع مختلفه مختص به مرغان نیست بلکه سایر حیوانات نیز دارند. (40)
قرآن و اهتمام به چارپایان
قرآن کریم 32 بار لفظ “انعام” را تکرار کرده که دلیل بر اهمیت آن در زندگی انسان و تکریم آفریدگار از “انعام” است هیچ نوعی دیگری از حیوانات مانند این تعداد در قرآن تکرار نشده و پوشیده نیست که هر جا نامی از “انعام” آمده انواع گوسفند، شتر و گاو مدنظر بوده است. قرآن فواید چهارپایان (انعام) و حکمت آفرینش آنها و راههای متعدد بهره‌وری از آنها را به اجمال خدای عزوجل ذکر کرده است.
“وَ الأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَکُمْ فِیهَا وَ مَنَافِعُ تَأْکُلُونَ وَ لَکُمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَکُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَکُونُواْ بَالِغِیهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِیمٌ” (1 -41)
(چهارپایان را برایتان بیافرید، شما را از آنها حرارت و دیگر سودهاست. از گوشتشان می‌خورید، چون شب هنگام باز می‌گردند و بامدادان بیرون می‌روند نشان تحمل شمایند، بارهایتان را به شهری که جز به رنج تن بدان نتوانید رسید حمل می‌کنند، همانا پروردگارتان رئوف و مهربان است.
قرآن کریم نعمتهای متعددی را که آفریدگار سبحان در چهارپایان برای خدمت و منفعت انسان ــ به ودیعت نهاده و در تسخیر او قرار داده و شرح خدمات آنها را در دو قسم به ایجاز بیان فرموده است حسی و معنوی.
حسی: حسی مثل گرم کردن، خوردن گوشت آنها و حمل و نقل بار در سفر و تجارت، آوردن کلمه “دف” در آیه، ما را متوجه عظمت صانع جل و علا می‌نماید چرا که “دف” سپری است نسبت به سلامتی جسم انسان که نزد خدا اشرف مخلوقات است و این تکریم شاید به دو چیز بر می‌گردد.
1 -خداوند جل و علا به دست قدرت خویش، انسان را آفرید و صورت بخشید و فرمود:
قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ (2 -41)
2 -انسان حامل نفحه‌ای از روح ربانی است.
فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی (3 -41)
بنابراین هر انسانی دارای دو بعد است
1 -بعد مادی، گلی که همان اندام جسد است.
2 -بعد معنوی، روح او که آفریدگار سبحان در آدم (ع) دمیده است.
معنوی: اما قسم معنوی، فایده‌های چارپایان، احساس سرور و شادمانی است که به انسان دست می دهد؛ زمانی که چهارپایان به چراگاه و سبزه‌زار می‌روند و هنگامی که از چراگاه به خانه باز می‌گردند. این منظره را هر ناظری ببیند؛ در خلال آن، جمال خالق سبحان را در شگفتی صنعش می‌بیند همچنین هنگامی که چهارپایان بارهای سنگین را به مسافتی دور حمل می‌کند. از این رو خداوند متعال به لحاظ قدرت و استقامت و تحمل چهار پا، آن را برای بشر ذخیره کرد؛ توانی که بشر، به طور تکوینی فاقد اوست. بنابراین خداوند به انسان الهام کرده که اساس حیاتش را بر آن بنا کند و فرموده است:
“إِنَّ لَکُمْ فِی الأَنْعَامِ”(41) (4 -41)
یاد کرد مار در قرآن
ـ مار دو بار با لفظ “شعبان” (مادربزرگ، اژدها) و یک بار با واژه ی “حیّه” (مار، افعی) در قرآن یاد شده است که شاید در حقیقت، عصای موسی کلیم (ع) باشد زمانی که حق تعالی اراده کرد موسی (ع) را ـ پیش از آنکه با سحر ساحران فرعون مواجه شود ـ کار آزموده کند و این مرحله‌ای بود که خداوند خواست پیش از آنکه پیامبر را به سوی فرعون و قومش بفرستد به او صلاحیت و شایستگی بدهد، این صلاحیت و آمادگی، توان انجام کارهای خارق‌العاده بود که قدرت و علم خالق سبحان ـ در آن تجلی یافت. خدایی که دقایق امور را پیش از ایجاد آنها می‌داند و قادر است آفریده‌ای را از شکلی به شکل دیگر در آورد و از جماد که روح ندارد، مخلوقی دارای روح و حرکت بیافریند به صورتی که مورد رضای پروردگار قرار گیرد. بدون اختیار خود آن شی، آفریدگار چیزها را هر گونه بخواهد و موافق علم و اراده‌اش باشد، صورت می‌بخشد.
ملخ، غذا یا کیفری دردناک
از ملخ، در قرآن کریم به عنوان یکی از عقوبتهای پنج گانه‌ای که بر فرعون و قوم او به کیفر دشمنی و انحراف آنها از حق و سخت‌گیری و آزار و اذیت پیامبر خدا حضرت موسی کلیم (ع) و اعمال بدشان و کارهای خبیثشان فرود آمد یاد شده است. خداوند سبحان، این عقوبتها را فرو فرستاد و حکایت کیفر آنان را در قرآن کریم ثبت کرد تا هشداری باشد بر امت محمد (صلی‌ا…) تا راه انحرافی آنها را نپویند ـ داستان آن کیفر الهی را چنین بیان فرمود.
“فَأَرْسَلْنَا عَلَیْهِمُ الطُّوفَانَ وَ الْجَرَادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفَادِعَ وَ الدَّمَ آیَاتٍ مُّفَصَّلاَتٍ فَاسْتَکْبَرُواْ وَ کَانُواْ قَوْمًا مُّجْرِمِینَ! (42) (1 -42)”
واژگان کلیدی:
اسلام، قرآن، علوم تجربی، طبیعت، گیاهان، جانوران
نتیجه
با توجه به مطالبی که ذکر شد، نتیجه ی حاصل، آن است که تمامی آنچه که در طبیعت به عنوان آفریده‌ای از مخلوقات خداوند وجود دارند و دارای حیات می‌باشند تنها یک مسیر را دنبال می‌کنند و آن هم ستایش و تسبیح خداوند متعال می باشد اگر چه چگونگی تسبیح در گیاهان و حیوانات متفاوت است. اما آنچه مهم می باشد، این است که انسان نیز می‌باید برای قرار گرفتن در این مسیر، وضع حیات این موجودات را مطالعه و بررسی کند تا به عظمت و یگانگی خالق هستی پی ببرد. چون همه کائنات، تک‌تک نشانه و آیت هستی می‌باشند.
پی‌نوشت‌ها:
1 -قنادی صالح/ قرآن‌شناسی/ ص 76.
2 -همان/ ص 80.
3 -رضایی اصفهانی، محمد علی/ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن/ ص 46.
4 -همان/ ص 52.
5 -همان/ ص 53.
6 -صالحی سید عباس/ پژوهشهای قرآنی ویژه انسان‌شناسی .
7 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال چهارم، شماره اول، پاییز 77/ ص 140.
8 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال چهارم، شماره اول، پاییز 77/ ص 167.
9 -همان/ ص 168.
10 -همان/ ص 168.
11 -همان/ ص 168.
12 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال چهارم، شماره اول، پاییز 77/ ص 153.
13 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال چهارم، شماره اول، پاییز 77/ ص 154.
14 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال چهارم، شماره سوم، پاییز 78/ ص 114؛ ماخذ: عالم النبات فی القرآن الکریم/ عبدالمنعم فهیم الهادی/ خانم دکتر نیا، محسن برکت.
15 -همان/ ص115.
16 -همان/ ص 116.
17 -همان/ ص 117.
18 -همان/ ص 117.
19 -همان/ ص 119.
20 -همان/ ص 120.
21 -همان/ ص 121.
22 -همان/ ص 123.
23 -همان/ ص 124.
24 -همان/ ص 125.
25 -همان/ ص 125.
26 -همان/ ص 126.
27 -همان/ ص 126.
28 -همان/ ص 127.
29 -همان/ ص 128.
30 -همان/ ص 128.
31 -همان/ ص 129.
32 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال پنجم، شماره سوم، بهار 79/ ص 124 (1 -32) سوره ص آیه (30 -33) (2 -32) سوره نحل آیه (185).
33 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال پنجم، شماره سوم، بهار 79/ ص 126 (1 -32) سوره اعراف (7) آیه (175 -176).
34 -همان/ ص 127 (1 -34) سوره غاشیه (88) آیه 17 (1 -34) سوره غاشیه آیه 17.
35 -همان/ ص 128 (1 -35) سوره بقره آیه 26 (2 -35) سوره حج (22) آیه 73.
36 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال پنجم، شماره سوم، بهار 79/ ص 130 (1 -36) سوره نحل (6) آیه 14 (2 -36) سوره فاطر آیه 12 (3 -36) سوره صافات آیه (142).
37 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال پنجم، شماره سوم، بهار 79/ ص 131 (1 -37) سوره صافات آیه (142).
38 -آیت‌الله شهید دکتر بهشتی/ شناخت از دیدگاه قرآن/ ص 416.
39 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال پنجم، شماره سوم، بهار 79/ ص 133 (1 -39) سوره نمل آیه (18) (2 -39) سوره نمل آیه (19) (3 -39) سوره نور آیه (41).
40 -مکارم شیرازی آیت‌الله العظمی/ تفسیر نمونه/ ج 15/ ص 449.
41 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال پنجم، شماره سوم، بهار 79/ ص 136 (1 -41) سوره نحل آیه (5 -7) (2 -41) سوره ص آیه (75) (3 -41) سوره ص آیه (72) (4 -41) سوره نحل آیه 66.
42 -حسینی سید علی/ فرهنگ جهاد، سال پنجم، شماره سوم، بهار 79/ ص 139 (1 -42) سوره اعراف آیه (133).
فهرست منابع:
1 -قرآن‌شناسی/ صالح قنادی
ناشر: دفتر نشر معارف/ نوبت چاپ: اول زمستان 1384
2 -پژوهشی در اعجاز علمی قرآن/ دکتر محمد علی رضایی
ناشر: انتشارات کتاب مبین/ چاپ دوم 1381
3 -فرهنگ جهاد/ سال پنجم شماره سوم بهار 79/ صاحب امتیاز نمایندگی ولی فقیه در جهاد سازندگی مدیر مسئول: سید علی حسینی چاپ و صحافی: جامی
4 -فرهنگ جهاد/ سال چهارم شماره اول پاییز 77
5 -فرهنگ جهاد/ سال چهارم شماره اول پاییز 78
6 -شناخت از دیدگاه قرآن آیت‌ا… شهید دکتر سید محمد حسینی بهشتی
تهیه و تنظیم: بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید بهشتی/ ویراستار: عبدالرحیم مرودشتی
صفحه‌آرایی: انتشارات بقعه/ چاپ: ایران چاپ/ چاپ دوم 1380
7 -تفسیر نمونه: آیت‌ا… مکارم شیرازی
منبع؛
مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.
