پیامبر(ص) بچه ها را دوست می داشت و با آنان مهربان بود و بازی می کرد.ایشان در مورد کودکان می فرمود:

«اولادنا اکبادنا ؛

فرزندان ما جگر گوشه های ما هستند» ( 1 )

در روایتی دیگر فرموده اند :

«الولد الصالح ریحانه من ریاحین الجنه؛

فرزند صالح گلی از گل های بهشت است». ( 2 )

ایشان نسبت به کودکان،بسیار ابراز علاقه و محبت و با آنها بازی می کردند و در حق کودکان دعا و آنها را به خیر و صلاح تشویق می نمودند .
1. رفتار کودکانه با کودکان:
کودک به دلیل نزدیک بودن به مبدأ فطرت و داشتن ذهن و دلی پاک و بی آلایش، زمینه بسیار مناسبی را برای تربیت پذیری دارد. او هدیه ای است الهی که با سرشت ساده و زلال خویش پا به جهان هستی گذاشته و از هر گونه زشتی و ناپاکی به دور است و این، والدین و مربیان کودک هستند که با تربیت نادرست خویش، مسیر فطرت پاک و الهی او را منحرف می سازند. بنابراین، در برخورد باکودک باید ویژگی های ذاتی او را در نظر گرفت. مهربانی، نوازش و انس با کودک، نقش مهمی در تربیت و شکوفایی استعدادهای نهفته او دارند.
رسول خدا (ص) همواره از روی محبت و تواضع، با بچه ها رفتار می کرد. ایشان به استعدادهای فطری آنها توجه داشت و از رنجش و ناراحتی شان سخت آرزده خاطر می شد. در هم نشینی با کودکان، خود را همسان آنان می پنداشت و با آنها سرگرم بازی می شد و به دیگران نیز سفارش می کرد:
«مَن کانَ عِنْدَهُ صَبِیٌّ فَلْیَتَصابَّ لَهُ؛
کسی که نزد او کودکی است، باید کودکانه رفتار کند». ( 3 )
رسول گرامی اسلام (ص)، حسنین (ع) را بر دوش خود سوار می کرد و به آنها می فرمود:
«خوب مرکبی دارید و شما هم خوب سوارکارانی هستید.» ( 4 )

1. سنّ کودکی، بهترین زمان برای تربیت پذیری است، چرا که دل و جانش، پاک و بی آلایش است.
2. در برخورد با کودکان، باید رفتاری کودکانه داشت.
2. احترام و بزرگداشت کودکان:
کودکان در سنین مختلف، نیازمند توجه و احترام هستند. از این رو والدین باید با دقت، این خواسته آنها را پاسخ گو باشند. روح ظریف و حساس کودک، با کوچک ترین حرکت نادرست، ناراحت و پژمرده می شود. پس باید از هرگونه تحقیر و تمسخر کودک و به زبان آوردن عیب ها و خطاهای او به ویژه در مهمانی ها و دیدارهای خانوادگی پرهیز کرد و با شیوه ای خردمندانه به تأیید ویژگی های مثبت وی و تشویق او پرداخت. برخی از والدین، به غلط می پندارند پدر و مادر، حق هر گونه اعمال نظر سلطه جویانه بر فرزندان خود را دارند و هرگونه که بخواهند، می توانند با آنها رفتار کنند.
در این زمینه، گفتار و کردار پیامبر اسلام (ص) و پیشوایان معصوم (ع) با فرزندان خود، بزرگ ترین درس های تربیتی نسل بشر است. از رسول خدا (ص) روایت است:
«اَکرِمُوا أوْلادَکُمْ وَ أَحْسِنُوا آدابَهُم یُغْفَرْلَکُم؛
فرزندان خود را احترام کنید و آدابشان را نیکو بگزارید که از رحمت الهی برخوردار شوید.» ( 5)
گفته اند روزی مردی در حضور پیامبر به خاطر کاری که فرزندش انجام داده بود، از او عیب جویی کرد. پیامبر به او فرمود:
«فرزندت، تیری از تیرهای تیردان توست.» ( 6 )
مفهوم این سخن آن است که فرزندت پاره تن تو و ذخیره آینده توست. تو با اهانت به شخصیت او، هم به خودت ضربه می زنی و هم کسی را حقیر می کنی که مددکار و پشتیبان تو در آینده خواهد بود و هر کار نیکی که انجام دهد، تو نیز در پاداش آن، شریک خواهی بود.

پرهیز از عیب جویی کودکان، به ویژه در حضور دیگران
3. رعایت حال کودکان حتی در نماز:
گاهی خردسالان هنگام نماز خواندن والدینشان، از طولانی شدن نماز آنها، به سبب گرسنگی یا تنهایی، بی تابی می کنند. در این شرایط، پدر و مادر با به کارگیری سیره پیامبر خدا (ص) و اهل بیت (ع) باید بکوشند تا هیچ گاه از یاد خدا غافل نمانند و در ادای فریضه سستی نورزند. در کنار آن، برای اینکه به خواسته ها و نیازهای کودک نیز اهمیت دهند بهتر است تا حد امکان، نمازشان را کوتاه تر بخوانند.
پیامبر گرامی اسلام، نماز ظهر را با مردم به جماعت برگزار و دو رکعت آخر آن را به سرعت تمام کرد. پس از نماز، مردم گفتند: «یا رسول اللّه ! آیا در نماز حادثه ای رخ داد؟» حضرت فرمود: «چرا می پرسید؟» گفتند: «دو رکعت آخر نماز را با سرعت خواندید.» فرمود: «مگر صدای گریه و فریاد کودک را نشنیدید؟» ( 7 )
از امام حسن (ع) یا جابربن عبداللّه نقل شده است که نماز را در محضر رسول اللّه (ص) خواندم. همین که آن حضرت سلام داد، به ما فرمود: «صبر کنید، کوزه ای با مقداری حلواست.» آن گاه برای تقسیم آن از جا بلند شد و به هر کس مقداری حلوا می داد تا اینکه به من رسید. من کودک بودم. آن حضرت انگشتی حلوا به من خوراند، سپس فرمود: «باز هم بدهم؟» گفتم: آری! آن حضرت انگشتی دیگر به خاطر خردسال بودنم به من خوراند.
چنین رفتارهای ناب مذهبی سبب می شود بذرهای ایمان از همان طفولیت در دل فرزندان کاشته شود و خاطراتی شیرین و زیبا از این دوران به یاد داشته باشند.

1. کوتاه کردن نماز، هنگام گریه کودکان.
2. تشویق کودکان پس از شرکت کردن او در نماز جماعت.
4. شاد کردن کودکان:
یکی از آموزه های مهم اسلام، مهرورزی و نشاط بخشی به کودکان است. بازی کردن پدر و مادر با کودک، خریدن پوشاک زیبا و مناسب، قصه گفتن هنگام خواب یا دادن هدیه، فرزند را شاد و خوشحال می سازد.
روزی پیامبر (ص) برای نماز به مسجد می رفت. در راه، گروهی از کودکان انصار بازی می کردند که تا آن حضرت را دیدند، دور او جمع شدند و به دامن او آویختند به گمان اینکه چون آن حضرت همواره حسن و حسین (ع) را بر دوش خود می گرفت، این بار آنها را نیز به دوش بگیرد. پیامبر از یک سو نمی خواست آنها را برنجاند و از سویی دیگر مردم در مسجد منتظرش بودند و می خواست خود را به مسجد برساند. در این حال، بلال حبشی از مسجد بیرون آمد و به جست وجوی پیامبر پرداخت. پس از مدتی، آن حضرت را کنار گروهی از کودکان یافت و جریان را فهمید. خواست کودکان را تنبیه کند، ولی پیامبر او را از این کار نهی کرد و فرمود: «تنگ شدن وقت نماز، برای من بهتر از رنجاندن کودکان است.» آن گاه به بلال فرمود: «به خانه برو و آنچه از گردو یا خرما یافتی، بیاور تا خود را از این کودکان بازخرید کنم.» بلال رفت و پس از جست وجو، هشت دانه گردو یافت و آن را به حضور پیامبر آورد. پیامبر آنها را میان کودکان تقسیم کرد و بدین گونه کودکان راضی شدند آن حضرت را آزاد کنند.
در نظر پیامبر گرامی اسلام (ص)، تنگ شدن وقت نماز، بهتر از رنجاندن و بی توجهی به کودکان است
5. رعایت مساوات میان فرزندان:
از وظایف بسیار مهم پدران و مادران آن است که بکوشند همواره بر اساس عدالت و مساوات میان فرزندان خود رفتار کنند و هیچ گاه در محبت و توجه کردن به فرزندان، پسر را بر دختر یا فرزندی را بر فرزندان دیگر مقدّم ندارند. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:
«از خدا بترسید و میان فرزندانتان با عدالت رفتار کنید همان گونه که دوست دارید آنان به شما نیکی کنند». ( 8 )
تنها نقطه امید و مایه شادی و آرامش کودک، محبت و حمایت پدر و مادر است. هیچ کاری به اندازه محبت والدین، کودک را آسوده خاطر و آرام نمی کند و هیچ مصیبتی مانند دور شدن از محبت والدین، روح و روان او را آزرده و پریشان نمی سازد. به همین دلیل، حسادت کودک به فرزند تازه متولد شده خانواده تعجب آور نیست؛ زیرا می پندارد از بخشی از مهربانی ها و مراقبت هایی که تاکنون متعلق به او بوده است، محروم خواهد شد.
والدینی که در ابراز علاقه و محبت به کودکانشان، عدالت را رعایت نمی کنند و هر از گاهی، یکی را بر دیگری ترجیح می دهند، در واقع، آنها را تحقیر و به شخصیت آنان اهانت می کنند و به کودک این گونه القا می کنند که تو شایستگی احترام و محبت را نداری. گفته اند روزی پیامبر گرامی اسلام، مردی را دید که دو فرزند خود را به همراه داشت. مرد یکی از فرزندانش را بوسید و دیگری را نبوسید. رسول خدا (ص) به مرد فرمود: «چرا میان دو فرزندت، عدالت و برابری را رعایت نکردی؟» ( 9 )
تفاوت گذاشتن میان کودکان، روح آنها را خسته و ناتوان می کند و به بیماری های روانی دچار می سازد. گاهی نیز کودک را به انتقام جویی از برادر، خواهر یا والدین خود برمی انگیزد و او را فردی کینه توز بار می آورد.

نبود عدالت رفتاری میان فرزندان، سبب ایجاد اختلال های روانی و کینه توزی در آنها می شود
6. بازی کردن با کودکان:
یکی از راه های ابراز محبت والدین به فرزند، تهیه کردن وسایل بازی و سرگرمیِ مناسب سن اوست. همچنین هرگاه کودک از والدین بخواهد که با او بازی کنند، پدر و مادر باید به این درخواست او پاسخ مثبت دهند، ولی شیوه اداره بازی را بر عهده کودک بگذارند و خواسته های خود را بر او تحمیل نکنند. بازی افزون بر اینکه نشاط و شادابی را به کودک هدیه می کند، به رشد استعدادهای نهفته او نیز می انجامد. پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت (ع) با تأکید بسیار بر این موضوع، خود در بازی فرزندانشان، شرکت و با نظارت بر بازی آنها، آنان را بر این امر تشویق می کردند.
روزی امام حسین (ع) در کوچه سرگرم بازی بود. پیامبر نیز به همراه یارانش از خانه خارج شدند. وقتی چشم پیامبر به امام حسین (ع) افتاد، به طرف او رفت و دستانش را گشود تا او را در آغوش بگیرد. امام حسین (ع) خنده کنان به این طرف و آن طرف می گریخت. پیامبر نیز خندان دنبال او می دوید تا اینکه سرانجام او را گرفت. پس دست زیر چانه اش گذاشت و او را بوسید.
یکی از نزدیکان پیامبر نقل می کند که رسول خدا (ص) گاهی زبان خود را برای حسین (ع) که کودک بود، از دهان بیرون می آورد. کودک با مشاهده این کار پدربزرگ خود، غرق در خنده و شادی می شد. مردی که این کار پیامبر را می دید، با تعجب گفت: به خدا سوگند! پسرم مرد گشته و ازدواج کرده است، ولی تا حالا من او را نبوسیده ام. پیامبر که از سنگدلی مرد شگفت زده شده بود، فرمود: «هر کس لطف و مهربانی نشان ندهد، به او نیز مهر و محبت نمی شود». ( 10 )

1. بازی با کودک موجب شادابی کودک و رشد استعدادهای نهفته او می شود.
2. والدین هنگام بازی با کودک، بکوشند بنا بر خواست و میل کودک رفتار کنند و خواسته خود را بر او تحمیل نکنند.
7. کودکی، بهترین دوران یادگیری:
آگاهی های دینی اگر درست و متناسب با نیازها و شرایط روحی کودک در اختیارش قرار بگیرد، نقش مهمی در سرنوشت او خواهد داشت؛ زیرا اساس زندگی آدمی را بینش و اعتقادات او تشکیل می دهد و اگر مبتنی بر آموزه های محکم دینی باشد، زندگی او رنگ و بوی الهی می یابد.
پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «محفوظات طفل نورس همچون نقشی است که روی سنگ حک شده باشد، ولی محفوظات مرد بزرگ سال مانند نوشتن بر روی آب است.» ( 11 )
روزی پیامبر با دیدن تعدادی از کودکان فرمود: «وای بر فرزندان آخرالزمان از روش ناپسند پدرانشان!» گفتند: یا رسول اللّه ، از پدران مشرک شان؟ فرمود: «نه! از پدران مسلمانشان که چیزی از احکام دین را به آنان نمی آموزند و اگر فرزندان بخواهند خود درصدد آموزش مسائل دینی برآیند، آنان را از این کار بازمی دارند و تنها به این دل خوشند که فرزندانشان بهره ناچیزی از دنیا به دست آورند. من از این قبیل پدران بیزارم و آنان نیز از من بیزارند».

دوران کودکی، بهترین زمان آغاز آموزش های دینی و اعتقادی است

پانویس :

1- اللطائف والظرائف ، الثعالبی، أبو منصور ج 1 ص 175
2- منتخب میزان الحکمه ، محمد محمدی ری شهری ج 1 ص 612

3- کتاب من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 483

4- الحسین ریحانه النبی (ص) الشیخ کمال معاش ج 1 ص 21

5- وسائل الشیعه، ج 15، ص 195

6- کنز العمال- جلد 16

7- الکافى، ج 6، ص 48.

8- مکارم الاخلاق، ج1، ص 473

9- ابوبکر بغدادى، الجامع لاخلاق الراوى و آداب السامع، ریاض، مکتبه المعارف، 1403، ج 1، ص 411.

10- محمّد فیض کاشانى، محجه البیضاء فى احیاء الاحیاء، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361، ج 4، ص 144.

11- أعیان الشیعه ، السید محسن الأمین ج6 ، ص 161

منابع:

– رفتار پیامبر(ص) با زنان و کودکان، بشارت – مرداد و شهریور 1387، شماره 66

– اخلاق نبوی (رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله با کودکان) / نکات تربیتی در سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله، زینب جعفری، مجله طوبی، مهر 85، شماره 10، سایت حوزه