یکی دیگر از رذایل اخلاقی که جلو خودسازی را می گیرد دروغ است. دروغ یکی از قبیح ترین و خبیث ترین گناهان و صفتی است که انسان را در دیده ها خوار و از درجه ی اعتبار ساقط می کند که تا آخر عمر نمی توان جبران کرد و باعث روسیاهی در دنیا و آخرت می شود. خداوند در قرآن می فرماید:
و یقولون علی الله الکذب و هم یعلمون؛(1)
آنها آگاهانه به خدا دروغ می بندند و نسبت ناروا می دهند. آنها به خوبی می دانند.
دروغ ایمان را فاسد می کند و دل را سیاه می سازد، وای به حال شخصی که عادت به دروغ گفتن پیدا کند که آن وقت است بدون جهت و انگیزه حقیقت را گفته و خلاف واقع می گوید؛ زیرا دروغ گفتن ملکه ی او می شود. البته بدترین دروغ، دروغ بر خدا و رسول و ائمه علیهم السلام است؛ یعنی کسی روایتی را به دروغ به آنان نسبت دهد.دروغ بستن به خدا و رسول صلی اله علیه و آله و ائمه علیهم السلام روزه را باطل می کند و باعث وجوب قضا و کفاره می شود. در قرآن آمده است:
انما یفتری الکذب الذین لا یؤمنون بآیات الله و اولئک هم الکاذبون؛(2)
تنها کسانی به مردان حق دروغ می بندند که ایمان به آیات الهی ندارند و دروغگویان واقعی هستند. آنها دروغ می گویند.
در حدیثی چنین می خوانیم:
سئل رسول الله صلی الله علیه و آله: یکون المؤمن جبانا؟ قال: نعم. قیل: و یکون بخیلا ؟ قال: نعم. قیل: یکون کذابا؟ قال: لا؛(3)
از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند: آیا انسان با ایمان ممکن است ترسو باشد؟ فرمود: آری. باز پرسیدند: آیا ممکن است بخیل باشد؟ فرمود: آری. پرسیدند: آیاممکن است کذاب و دروغ گو باشد؟ فرمود: نه.
علی علیه السلام می فرماید:
لا یجد العبد طعم الایمان حتی یترک الکذب هزله و جده؛(4)
انسان هیچ گاه طعم ایمان را نمی چشد تا دروغ را ترک گوید خواه شوخی باشد خواه جدی.
دروغ نابودکننده ی اطمینان است. مهم ترین سرمایه یک جامعه اعتماد متقابل و اطمینان است. مهم ترین چیزی که این سرمایه را به نابودی می کشاند دروغ، خیانت و تقلب است. در احادیث می خوانیم دین دوستی با دروغ گو را نهی کرده اند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
مؤمن هر گناه بدون عذر دروغ بگوید هفتاد هزار ملک او را لعنت می کنند و بوی گندی از قلبش بیرون می آید که تا به عرش می رسد.
از همان حضرت است که فرمودند:
دروغ روزی آدمی را کم می کند.(5)
امام باقر علیه السلام می فرماید: الکذب هو خراب الایمان؛(6)
دروغ گویی خراب کننده ی ایمان است.
این اخبار دل انسان مؤمن را می لرزاند و پشت او را می شکند. دروغ از مفاسد اعمالی است که از بس شایع شده قبح آن به کلی از بین رفته ولی زمانی تنبه پیدا می کنیم که ایمان، سرمایه ی حیات عالم آخرت است به واسطه ی این عصیان از دست رفته و خود نفهمیدیم(7) در حدیثی از امام علیه السلام می خوانیم:
ان الله – عزوجل – جعل للشر اقفالا و جعل مفاتیح تلک الأقفال الشراب، و الکذب شر من الشراب؛(8) خداوند متعال برای هر شری قفل هایی قرار داد و کلید آن قفل ها شراب است و دروغ از شراب هم بدتر است.
خداوند می فرماید:
ان الله لا یهدی من هو مسرف کذاب؛(9)
خداوند مسرف دروغ گو را هدایت نمی کند.
دروغ، سبب گرفتن صورت انسانی از دروغ گوست، یعنی صورت برزخی او انسان نیست. چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت زهرا علیها السلام فرمود:
در شب معراج زنی را دیدم سرش مانند خوک و بدنش مانند الاغ بود؛ زیرا فتنه انگیز و دروغ گو بود.(10)
از جمله دروغ هایی که اکثر مردم به آن مبتلا هستند و بدترین انواع دروغ هاست، دروغ گفتن با خداست؛ مثلا چون مشغول نماز خواندن شود می گوید:
ای وجهت وجهی للذی فطرالسموات والأرض؛(11)
متوجه ساختم روی دل خود را به خداوندی که آسمان ها و زمین را آفرید.
اما در دل او این مطلب نباشد. بلکه حواسش به دنبال کار و تجارت و امور دنیوی باشد. یکی از بدترین انواع دروغ ها دروغ بستن به ائمه ی اطهار علیهم السلام است.
امام باقر علیه السلام به ابونعمان فرمود:
یک دروغ هم از قول ما مگو؛ زیرا که آن دروغ تو را از دین اسلام خارج می کند ( به واسطه این دروغی که به ما نسبت دادی نور ایمان از دل تو خارج می شود و اگر در حال روزه باشی در صورت عمد، موجب بطلان روزه است).
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در توصیه های خود به ابوذر می فرمود:
آیا مردم را داخل آتش می کند جز نتیجه ی آنچه زبان های آنها به آن گویا شده؟ ای ابوذر! تا حرفی نزدی سالم خواهی ماند و چون کلمه ای گفتی اگر خیر باشد به نفع تو نوشته می شود وگرنه، به ضررت ثبت خواهد شد. ای ابوذر! هر که خاموش بود نجات یافت، بر تو باد راست گویی.
روزی امام صادق علیه السلام با فرزندش اسماعیل در مجلسی بودند. یکی از دوستان امام وارد شد، سلام کرد و نشست. چون حضرت برخاستند او هم به اتفاق امام علیه السلام حرکت کرد. در راه همراه امام علیه السلام بود تا به در خانه ی امام رسیدند. امام علیه السلام از وی خداحافظی کرده و داخل منزل شد. اسماعیل گفت: ای پدر! چرا به آن شخص تعارف نکردید داخل شود. حضرت فرمودند: آمدنش در منزل موردی نداشت. اسماعیل گفت: اگر تعارف می کردید او خودش نمی آمد. حضرت فرمودند: فرزندم، دوست ندارم خداوند مرا از کسانی که به تعارف – نه به جد – چیزی می گویند، ثبت فرماید.

دروغ در چه زمانی جایز است؟
1. جایی که اگر دروغ نگوید ضرری به او یا دیگری می رسد یا باعث قتل مسلمانی یا بر باد رفتن آبروی کسی می شود در این صورت جایز بلکه واجب است دروغ بگوید.
2. وقتی که بین دو نفر اختلافی باشد جایز است برای اصلاح آنها دروغی از زبان هر یک برای دیگری بگوید تا اختلاف از بین برود و همچنین اگر از کسی سخنی سر زده یا آن کس عملی انجام داده که اگر راست بگوید باعث فتنه یا عداوت می شود در این صورت جایز است آن را انکار کند.
3. اگر بخواهی بچه ای را وادار به کاری مثلا درس خواندن کنی جایز است به او وعده بدهی یا بترسانی در صورتی که چنین کاری را تصمیم نداری انجام دهی.
4. در جهاد و جنگ، در صورتی که دروغ و خدعه باعث پیروزی می شود.

پی نوشت :

1- آل عمران (3) آیه ی 75.
2-نحل (16) آیه ی 105.
3- بحار الأنوار، چاپ بیروت، ج 69، ص 155.
4- اصول کافی، ج 2، ص 340.
5- میزان الجکه، ج 8، ص 350.
6- اصول کافی، ج 2، ص 239.
7- حضرت امام (ره)، چهل حدیث، ص 472.
8- اصول کافی، ج 2، ص 254.
9- مؤمن (40) آیه ی 28.
10-بحارالأنوار،چاپ بیروت، ج 70، ص 351.
11- انعام (6) آیه ی 79.