نویسندگان: محمدامین بالادستیان، محمد مهدی حائری پور، مهدی یوسفیان

مقدمه
ظهور امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شرایط و نشانه‌هایی دارد که از آن‌ها به عنوان زمینه‌های ظهور و علائم آن یاد می‌شود. تفاوت این دو آن است که زمینه‌ها در تحقق ظهور تأثیر واقعی دارند، به گونه‌ای که با فراهم شدن آن‌ها ظهور امام اتفاق می‌افتد و بدون آن‌ها ظهور نخواهد بود؛ ولی علائم در وقوع ظهور نقشی ندارند، بلکه تنها نشانه‌هایی هستند که به وسیله آن‌ها می‌توان به اصل ظهور یا نزدیک شدن آن پی برد.
با توجه به تفاوت یاد شده، به خوبی می‌توان دریافت که زمینه‌ها و شرایط نسبت به علائم و نشانه‌ها از اهمیت بیشتری برخوردارند؛ بنابراین لازم است بیش از آنکه به دنبال علائم هستیم به زمینه‌ها توجه کنیم و در حد توان خود در تحقق آن‌ها بکوشیم. به همین سبب ما ابتدا زمینه‌ها و شرایط ظهور را توضیح می‌دهیم و در پایان به اختصار، برخی از علائم ظهور را بر می‌شمریم.

زمینه‌های ظهور
هر پدیده‌ای در جهان با فراهم آمدن شرائط و زمینه‌های آن به وجود می‌آید و بدون تحقق زمینه‌ها، امکان وجود برای هیچ موجودی نخواهد بود. هر زمینی قابلیت پرورش دانه را ندارد و آب و هوایی مناسب رشد هر گیاه و نباتی نیست. کشاورز، وقتی می‌تواند انتظار برداشت خوب از زمین داشته باشد که شرایط لازم را برای به دست آمدن محصول فراهم کرده باشد.
بر این اساس، هر انقلاب و رویداد اجتماعی نیز به زمینه‌ها و شرایط آن بستگی دارد. همان گونه که انقلاب اسلامی ایران نیز با فراهم آمدن مقدمات آن به پیروزی رسید، قیام و انقلاب جهانی امام مهدی (صلی الله علیه و آله و سلم) که بزرگ‌ترین حرکت جهانی است نیز پیرو همین اصل است و بدون تحقق زمینه‌ها و شرایط آن به وقوع نخواهد پیوست. مقصود از این سخن، آن است که تصور نشود امر قیام و حکومت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از روابط حاکم بر جهان آفرینش مستثنا است و حرکت اصلاحی آن بزرگوار از راه معجزه و بدون اسباب و عوامل عادی به سرانجام می‌رسد؛ بلکه بر اساس تعالیم قرآن و پیشوایان معصوم، سنّت الهی بر این قرار گرفته که امور عالم از مجرای طبیعی و علل و اسباب عادی انجام گیرد.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
خداوند امتناع دارد از اینکه امور را جز از راه اسباب [آن] فراهم آورد. (1)
و در روایتی نقل شده است که شخصی به امام باقر (علیه السلام) عرض کرد:
«می‌گویند زمانی که امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قیام کند، همه امور بر وفق مراد او خواهد بود».
حضرت فرمود: «هرگز چنین نیست. قسم به آن کس که جانم در دست اوست! اگر بنا بود برای کسی کارها خود به خود درست شود، همانا برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چنین می‌شد». (2)
البته سخن فوق بدین معنا نیست که در قیام بزرگ مهدوی، امدادهای غیبی و آسمانی وجود نخواهد داشت؛ بلکه مقصود، آن است که در کنار امدادهای الهی، زمینه‌ها و عوامل و شرایط عادی نیز باید فراهم شود.
با این مقدمه ابتدا باید زمینه‌های ظهور را بشناسیم و سپس در راه تحقّق آن‌ها گام برداریم.
مهم‌ترین زمینه‌های قیام و انقلاب جهانی امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) چهار چیز است که هر یک را جداگانه بررسی می‌کنیم:

الف. طرح و برنامه
روشن است که هر قیام و حرکت اصلاحی به دو برنامه نیاز دارد:
1. برنامه‌ای جامع برای مبارزه با ناهنجاری‌های موجود از طریق سازماندهی نیروها.
2. قانونی کامل و متناسب با همه نیازهای جامعه که ضامن تمام حقوق فردی و اجتماعی در یک نظام عادلانه حکومتی باشد و حرکت رو به رشد اجتماع را برای رسیدن به وضعیت آرمانی، ترسیم کند.
تعالیم قرآن کریم و سنّت معصومان (علیهم السلام) که همان اسلام ناب است، به عنوان بهترین قانون و برنامه در اختیار امام عصر (علیه السلام) است و آن حضرت بر اساس این منشور جاوید الهی عمل خواهد کرد. (3) آیات قرآن، توسط خدای بزرگ که آگاه به تمام زوایای حیات آدمی و نیازهای مادی و معنوی اوست نازل شده است؛ بنابراین انقلاب جهانی او از نظر برنامه و قانون حکومتی، دارای پشتوانه‌ای بی نظیر است و با هیچ حرکت و جنبش اصلاحی دیگری قابل مقایسه نیست. شاهد این ادّعا آن است که جهان امروز پس از تجربه قوانین بشری، به ضعف و سستی آن‌ها اقرار و اعتراف کرده و به تدریج، آماده پذیرش قوانین آسمانی شده است.
«آلوین تافلر»، مشاور سیاستمداران آمریکا برای حل این بحران و اصلاح جامعه جهانی، نظریه «موج سوم» (4) را ارائه کرده است؛ ولی در عین حال، اعترافات شگفت آوری در این باره مطرح می‌کند:
فهرست مشکلاتی که جامعه ما (غرب) با آن مواجه است، تمامی ندارد. با دیدن فروپاشی پیاپی نهادهای تمدن صنعتی در حال نزاع به درون غرقاب بی کفایتی و فساد، بوی انحطاط اخلاقی آن نیز مشام را می‌آزارد. در نتیجه، موج ناخشنودی و فشار برای تغییرات، فضا را انباشته است.
در پاسخ به این فشارها، هزاران طرح ارائه می‌شود که همگی ادعا دارند اساسی و بنیادی یا حتی انقلابی‌اند؛ اما بارها و بارها، مقررات و قوانین، طرح‌ها و دستورالعمل‌های جدید – که همگی به منظور حل مشکلات ما تهیه و تدوین شده‌اند- کمانه می‌کنند و بر وخامت مشکلات ما می‌افزایند و این احساس عجز و یأس را دامن می‌زنند که هیچ فایده‌ای ندارد و مؤثّر نیست. این احساس برای هر نظام دموکراسی خطرناک است و نیاز شدید به وجود مرد سوار بر اسب سفیدِ ضرب المثل‌ها را هر چه بیشتر دامن می‌زند. (5)

ب. رهبری
در همه قیام‌ها، نیاز به رهبر از ابتدایی‌ترین ضرورت‌های قیام شمرده می‌شود. هر چه قیام، وسیع‌تر و دارای اهداف بلندتری باشد، نیاز به رهبری توانا و متناسب با آن اهداف بیشتر احساس می‌شود.
در مسیر مبارزه جهانی با ظلم و ستم و حاکمیت عدالت و مساوات در کره زمین وجود رهبری آگاه و توانا و دلسوز که از مدیریتی صحیح و قاطع برخوردار باشد، رکن اصلی و اساسی انقلاب است. حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که عصاره انبیا و اولیا است به عنوان رهبر قیام بزرگ زنده و حاضر است، او تنها رهبری است که به دلیل ارتباط با عالم غیب، به همه هستی و روابط موجود در آن آگاهی کامل دارد و داناترین انسان‌های زمان خویش است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
آگاه باشید که مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) وارث تمام علوم است و بر تمام دانش‌ها احاطه دارد. (6)
او یگانه رهبری است که از همه قید و بندها آزاد بوده و تنها دل در گرو رضایت آفریدگار عالم دارد؛ بنابراین قیام و حکومت جهانی از نظر رهبر و پیشوا نیز در بهترین شرایط قرار دارد.

ج. یاران
یکی دیگر از زمینه‌ها و شرایط لازم برای تحقق ظهور، وجود یاورانی شایسته و لایق برای پشتیبانی از قیام و انجام کارهای حکومت جهانی است. بدیهی است وقتی انقلابی جهانی به وسیله رهبری آسمانی روی می‌دهد، یاورانی متناسب با آن می‌خواهد و این گونه نیست که هر کس ادّعای یاوری کند، بتواند در آن میدان، حضور یابد.
در این باره به جریان زیر توجه کنید:
یکی از شیعیان امام صادق (علیه السلام) به نام سهل بن حسن خراسانی به آن حضرت می‌گوید: «چه چیز شما را بازداشته است از اینکه حق مسلّم خود [حکومت] را به دست بگیرید؛ در حالی که صد هزار شیعه پا در رکاب و شمشیر زن در اختیار شماست؟» امام دستور می‌دهند تا تنور آتشی فراهم شود و چون شعله‌های آتش بالا می‌گیرد، به سهل می‌فرمایند: «ای خراسانی! برخیز و در تنور بنشین» سهل که گمان کرده است امام از او خشمگین شده است، شروع به عذرخواهی می‌کند و می‌گوید: «آقا! مرا ببخشید و به آتش شکنجه‌ام نکنید». امام می‌فرماید: «از تو گذشتم».
در این حال،‌ هارون مکّی از شیعیان راستین حضرت وارد می‌شود و سلام می‌کند. امام صادق (علیه السلام) به او پاسخ می‌دهد و بدون هیچ مقدمه‌ای به او می‌فرماید: «در درون تنور بنشین».
هارون مکّی بی درنگ و بدون هیچ پرسشی، این کار را انجام می‌دهد. امام صادق (علیه السلام) در همان حال با مرد خراسانی گفت و گو می‌کند درباره خراسان خبرهایی می‌دهد؛ چنانکه گویی خود شاهد آن بوده است. پس از مدّتی به سهل می‌فرماید: «برخیز‌ ای خراسانی! و داخل تنور را نگاه کن». سهل برخاسته و داخل تنور را نگاه می‌کند. ‌هارون را می‌بیند که در میان شعله‌های آتش، چهار زانو نشسته است.
آن گاه امام (علیه السلام) از او می‌پرسد: «در خراسان، چند نفر مثل ‌هارون می‌شناسی؟» خراسانی می‌گوید: «به خدا قسم! یک نفر هم این گونه سراغ ندارم». حضرت می‌فرماید: «آگاه باش! ما در زمانی که پنج نفر یاور و پشتیبان پیدا نکنیم، قیام نمی‌کنیم. ما بهتر می‌دانیم که کدام زمان، زمان قیام است». (7)
بنابراین جا دارد صفات و ویژگی‌های یاوران امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در آیینه روایات پیشوایان دینی مرور کنیم، تا بدین وسیله جایگاه خود را شناخته و در پی رفع کمبودهای خود باشیم.

1. معرفت و اطاعت
یاران مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از شناخت عمیق درباره‌ی خداوند و امام خود برخوردارند و با آگاهی کامل در میدانِ حق حضور یافته‌اند.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره آن‌ها فرموده است:
«مردانی که خدا را چنان که شایسته است، شناخته‌اند. (8)
شناخت و اعتقاد آنان نسبت به امام نیز در ژرفای وجودشان ریشه دوانیده و سراسر وجودشان را فرا گرفته است. این، شناختی فراتر از دانستن نام و نشان و نسب امام است و معرفت به حق ولایت امام و جایگاه بلند او در مجموعه هستی است. این، همان معرفتی است که آن‌ها را سرشار از محبّت او کرده و مطیع و گوش به فرمان او قرار داده است؛ زیرا می‌دانند سخن امام سخن خدا و اطاعت از او اطاعت از خداست.
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در توصیف آن‌ها فرموده است:
آن‌ها در اطاعت از امام خویش می‌کوشند. (9)

2. عبادت و صلابت
یاوران مهدی در عبادت از پیشوای خود الگو گرفته‌اند و روزها و شب‌ها را با ذکر شیرین حق سپری می‌کنند. امام صادق (علیه السلام) درباره آن‌ها فرمود:
شب‌ها را با عبادت به صبح می‌رسانند و روزها را با روزه به پایان می‌برند. (10)
در سخنی دیگر فرمود:
بر فراز اسب‌ها، خدا را تسبیح می‌گویند. (11)
و همین ذکر خداست که از آنان مردانی آهنین ساخته است که هیچ چیز صلابت و استواری‌ای آن‌ها را در هم نمی‌شکند. امام صادق (علیه السلام) فرمود:
آنان مردانی هستند که گویی دل‌هایشان پاره‌های آهن است. (12)

3. جان نثاری و شهادت طلبی
معرفت عمیق یاران، به امام مهدی، دل‌های آن‌ها را سرشار از عشق به امام می‌کند؛ بنابراین در میدان رزم او را چون نگینی در میان می‌گیرند و جان خود را سپر بلای او می‌کنند.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
[یاران مهدی] در میدان رزم در اطراف او می‌چرخند و با جان خود، از او محافظت می‌کنند. (13)
و نیز فرمود:
آن‌ها آرزو می‌کنند که در راه خدا به شهادت برسند. (14)

4. شجاعت و دلیری
یاران مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مانند مولایشان افرادی شجاع و مردانی پولادین هستند امیرالمؤمنین (علیه السلام) در وصف آن‌ها فرمود:
همه آن‌ها شیرانی هستند که از ریشه‌ها بیرون شده‌اند و اگر اراده کنند، کوه‌ها را از جا می‌کنند. (15)

5. صبر و بردباری
بدیهی است که مبارزه بر ضد ظلم جهانی و برقراری حکومت عدل جهانی، با رنج و مشقت‌های فراوان همراه است. یاوران امام در راه تحقق آرمان‌های جهانی امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مشکلات و ناگواری‌ها را به جان می‌خرند؛ ولی از سر اخلاص و تواضع، عمل خود را ناچیز می‌شمارند.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود:
آن‌ها گروهی هستند که به سبب صبر و بردباری در راه خدا، بر خداوند منّت نمی‌گذارند و از این که جان خویش را تقدیم آستان حضرت حق می‌کنند، به خود نمی‌بالند و آن را بزرگ نمی‌شمارند. (16)

6. اتّحاد و همدلی
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در توصیف همدلی و اتحاد یاران امام چنین فرمود:
«ایشان یکدل و هماهنگ هستند». (17)
این یکدلی به سبب آن است که خودخواهی‌ها و خواسته‌های شخصی در وجود آنان نیست. آن‌ها با اعتقادی صحیح در زیر یک پرچم و برای یک هدف، قیام می‌کنند و این خود یکی از عوامل پیروزی آن‌ها بر جبهه مقابل می‌باشد.

7. زهد و پارسایی
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در وصف یاران مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرمود:
او از یارانش بیعت می‌گیرد که طلا و نقره‌ای نیندوزند و گندم و جوی ذخیره نکنند. (18)
آنان اهداف بلندی دارند و برای آرمانی بزرگ برخاسته‌اند و مادیّات دنیا نباید آن‌ها را از اهداف و آرمان‌ها باز دارد؛ بنابراین آن‌ها که با دیدن زرق و برق دنیا، چشم‌هایشان خیره می‌شود و دل‌هایشان می‌لرزد در میان یاوران ویژه امام مهدی (علیهم السلام) جایی ندارند.
آنچه گذشت بخشی از ویژگی‌های یاران امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بود. به سبب برخورداری از این خصوصیات، در روایات از آنان به بزرگی یاد شده است و پیشوایان معصوم (علیهم السلام) زبان به ستایش و بزرگداشت آنان گشوده‌اند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در وصف آنان فرموده است:
اولئِکَ هُم خِیار الامَه؛
آنان بهترین امت [من] هستند. (19)
و در سخنی دیگر امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرموده است:
فَبِاَبی وَ اُمّی مِن عِدّه قَلیلَه اَسمائُهُم فِی الأرضِ مَجهُولَه (20)؛
پدر و مادرم فدای گروه ‌اندکی باد که در زمین ناشناخته‌اند!
البتّه یاوران مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) طبق لیاقت و شایستگی‌ها در رده‌های مختلف قرار می‌گیرند. در روایات آمده است که آن حضرت علاوه بر 313 نفر یار ویژه که اعضای اصلی قیام را تشکیل می‌دهند، از لشکری ده هزار نفری نیز برخوردار است و به علاوه خیل عظیم مؤمنان منتظر به یاری او خواهند شتافت.

د. آمادگی عمومی
در مقاطع مختلف تاریخ امامان معصوم (علیهم السلام)، این حقیقت مشاهده می‌شود که مردم، آمادگی لازم برای استفاده بهتر از حضور امام را نداشتند. آنان در زمان‌های گوناگون فیض محضر معصوم را قدر ندانستند و از زمزم جاری هدایت‌های او آن چنان که بایسته بود بهره نبردند. خداوند متعال آخرین حجّت حق را پنهان کرد تا هر زمان که آمادگی عمومی برای پذیرش او فراهم شد، ظاهر شود و همگان را از سرچشمه معارف الهی سیراب سازد.
بنابراین وجود آمادگی از شرایط بسیار مهمّ برای ظهور مصلح موعود است و به وسیله آن، حرکت اصلاحی آن حضرت به نتیجه مطلوب خواهد رسید.
در قرآن کریم آمده است گروهی از بنی اسرائیل که از ظلم و ستم جالوت به ستوه آمده بودند از پیامبر زمان خود خواستند که برای آن‌ها فرماندهی را برگزیند تا تحت فرمان او به نبرد با جالوت بپردازند. خواستن فرمانده برای جنگ، نوعی آمادگی را در آن‌ها نشان می‌داد؛ اگرچه تعداد فراوانی در بین راه سست شدند و عدّه کمی تا پایان مبارزه ماندند. (21)
پس امر ظهور، زمانی است که همه از عمق جان خواهان عدالت اجتماعی، امنیّت اخلاقی و روانی و رشد و شکوفایی معنوی باشند. وقتی مردم از بی عدالتی‌ها و تبعیض‌ها خسته شوند و ببینند که آشکارا حقوق ضعیفان به وسیله صاحبان قدرت و ثروت پایمال می‌گردد و امکانات مادی در انحصار عده‌ای معدود است، عطش عدالت خواهی به اوج می‌رسد.
زمانی که فساد اخلاقی در انواع مختلف رواج پیدا کند و افراد در انجام کارهای ضد اخلاقی بر یکدیگر سبقت بگیرند، اشتیاق به ظهور پیشوایی که حاکمیت او، امنیّت و سلامتی اخلاقی و روانی را به بشریت هدیه خواهد کرد، فراوان می‌شود. آن گاه که مردم همه لذّت‌های مادی را تجربه کنند، ولی از زندگی و حیات خود راضی نباشند و در پی جهانی برخوردار از معنویت باشند، تشنه آبشارِ لطف امام (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می‌شوند.
بدیهی است که شوق درک حضور امام، زمانی به اوج می‌رسد که بشریت با تجربه کردن دولت‌ها و نظام‌های مختلف بشری به این حقیقت برسد که تنها نجات دهنده عالم از فساد و تباهی، خلیفه و جانشین خدا در زمین حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است و یگانه برنامه‌ای که حیات پاک و طیبه را برای انسان‌ها به ارمغان می‌آورد، قوانین الهی است؛ بنابراین با همه وجود نیاز به امام را درک می‌کنند و به دنبال این درک، برای فراهم شدن زمینه‌های ظهور او می‌کوشند و موانع را از سر راه او بر می‌دارند. در این زمان است که فرج و گشایش فرا می‌رسد. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در توصیف آخرالزمان و دوران پیش از ظهور فرمود:
[زمانی می‌رسد] که انسان مؤمن هیچ پناهگاهی نمی‌یابد که از شرّ ظلم و تباهی به آن پناه برد، [در آن زمان] خداوند عز وجل مردی از خاندان مرا بر می‌انگیزد. (22)

منابع بیشتر برای مطالعه و پژوهش
1. تاریخ غیبت کبری، سید محمد صدر.
2. منتخب الاثر، آیت الله صاف گلپایگانی.
3. الغیبه، نعمانی.
4. کمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق.
5. فصلنامه انتظار موعود، ش 7-9.

پی‌نوشت‌ها:

1. کافی، ج 1، باب معرفه الامام و الرد الیه، ح 7، ص 182.
2. الغیبه نعمانی، باب 15، ح 2، ص 399.
3. امام باقر (علیه السلام) در توصیف امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فرمود: «یَعمَلُ بکتابِ الله، لا یَری مُنکراً الّا انکَرهُ؛ او بر اساس کتاب خدا عمل خواهد کرد و هیچ بدی را نمی‌بیند، مگر اینکه آن را انکار می‌کند» (کافی، ج 8، ش 597، ص 396).
4. وی معتقد است تا به حال دو انقلاب کشاورزی و صنعتی تحول عظیمی در جهان ایجاد کرده و موج سوم که انقلاب الکترونیکی و فراصنعتی است، در راه است.
5. به سوی تمدن جدید، ص 96 و 97.
6. معجم احادیث الامام المهدی، ج 7، ح 1551، ص 205.
7. بحارالانوار، ج 47، ح 172، ص 123.
8. منتخب الاثر، فصل 8، باب 1، ح 2، ص 611.
9. کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، باب 24، ح 11، ص 504.
10. بحارالانوار، ج 52، ح 82، ص 308.
11. همان.
12. همان.
13. همان.
14. همان.
15. معجم احادیث الامام المهدی، ج 4، ح 642، ص 137.
16. همان.
17. همان.
18. منتخب الاثر، فصل 6، باب 11، ح 4، ص 581.
19. کتاب الغیبه، طوسی، ح 495، ص 473.
20. نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 229، ص 755.
21. ر.ک: سوره بقره، آیه 246-251.
22. معجم احادیث الامام المهدی، ج 1، ح 132، ص 420.
منبع مقاله :
نگین آفرینش (1) (درسنامه دوره عمومی معارف مهدویت)، مؤلفان: محمدامین بالادستیان، محمدمهدی حائری پور و مهدی یوسفیان، ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، چاپ 64، اسفند 1393