اعتدال ، راهی برای سعادت دنیوی و اخروی
خداوند در آیه 67 سوره «فرقان» می فرماید: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا»؛ آن‌ها کسانی هستند که هر گاه انفاق کنند نه اسراف می‌کنند و نه سخت‌گیری، بلکه در میان این دو حد اعتدالی دارند.
اسلام به عنوان آخرین دین الهی، کامل‌ترین دستورات را برای پیشرفت فرد و جامعه در دو حوزه دنیوی و اخروی ارائه کرده است و اگر تمامی دستورات این دین کامل الهی که از طریق قرآن و سنت به ما رسیده است مورد توجه قرار گیرد، واضح و روشن خواهد شد که اسلام تمام جوانب یک امر را مورد ملاحظه قرار می‌دهد و دستوراتش هیچ تناقض یا پارادوکسی با یکدیگر ندارند. از سعادت و خوشبختی انسان مسلمان آن است که دارای فرزندی که‌در نیکی، شبیه به خود بوده و نیز دارای همسر زیبا و دین‌دار، و مرکب راهوار و خانه وسیع باشد»
رعایت اعتدال در انفاق : یکی از صفات مؤمنین
کلمه (انفاق ) به معنای بذل مال و صرف آن در رفع حوایج خویشتن و یا دیگران است و کلمه (اسراف ) به معنای بیرون شدن از حد است ، اما بیرون شدن از حد اعتدال به طرف زیاده‌روی و در خصوص مسأله انفاق ، زیاده‌روی و تجاوز از حدی است که رعایت آن حد سزاوار و پسندیده است ، در مقابل قتر – به فتح قاف و سکون تاء – که به معنای کمتر انفاق کردن است ، چنانچه راغب گفته ، و کلمه (قتر اقتار و تقتیر) هر سه به یک معنا است .رسول‌اکرم(ص)فرمودند: «ان من سعاده المرءالمسلم ان یشبهه ولده،والمراءه الجملاء ذات دین، والمرکب الهنی والمسکن الواسع»
دوری از تقتیر و سخت‌گیری
اعتدال در مصرف که یکی از ویژگی‌های بندگان ممتاز الهی است،که در میانه دو چهره قرارگرفته است، نخست جنبه افراطی آن است‌که از آن به اسراف و تبذیر یاد می‌شود ، دوم جنبه‌تفریطی آن است که چهره تفریط اعتدال در مصرف است که از آن به‌تقتیر یا سخت‌گیری و زندگی رنج‌آور تعبیر می‌گردد، اسلام دین سمحه‌و سهله است، هرگز حاضر نیست که مسلمانان در سختی و رنج اقتصادی‌زندگی کنند، باید با کار و کوشش و سرپنجه تدبیر، شکل زندگی را به شیوه‌ای تبدیل کرد که موجب وسعت در زندگی و آسایش گردد.
پیامبر اکرم(ص)همان گونه که از اسراف جلوگیری می‌کرد، به‌موازات آن از اقتار و سخت‌گیری در زندگی، نهی می‌نمود. رسول‌اکرم(ص)فرمود: «ان من سعاده المرءالمسلم ان یشبهه ولده،والمراءه الجملاء ذات دین، والمرکب الهنی والمسکن الواسع.»
امام کاظم(ع)خانه‌ای برای غلام آزاد شده خود خریداری کرد، به‌او فرمود: «به آن خانه برو و در آنجا زندگی کن، زیرا خانه تو تنگ و کوچک است.» غلام گفت: «همین خانه‌ای که در آن سکونت دارم کافی و خوب است،گرچه تنگ و محقر است، ولی از پدرم به یادگار مانده، از این رو در همین خانه می‌مانم.» امام کاظم(ع)به او فرمود: «ان کان‌ابوک احمق ینبغی ان تکون مثله» آیا اگر پدرت احمق بود، تو هم‌می‌خواهی مثل او باشی؟
از سعادت و خوشبختی انسان مسلمان آن است که دارای فرزندی که‌در نیکی، شبیه به خود بوده و نیز دارای همسر زیبا و دین‌دار، و مرکب راهوار و خانه وسیع باشد.»
ماجرای انتقاد شدید حضرت علی(ع)در شهر بصره از یکی از شیعیان‌به نام «عاصم» که از جامعه دوری نموده و گرفتار اقتار و سخت‌گیری به خود و خانواده‌اش شده بود نیز شاهد گویایی بر نکوهش‌سخت‌گیری در شئون اقتصادی و معیشت زندگی است، و مسلمانان باید از هرگونه افراط و تفریط اجتناب نمایند.
امام کاظم(ع)خانه‌ای برای غلام آزاد شده خود خریداری کرد، به‌او فرمود: «به آن خانه برو و در آنجا زندگی کن، زیرا خانه تو تنگ و کوچک است.»
غلام گفت: «همین خانه‌ای که در آن سکونت دارم کافی و خوب است،گرچه تنگ و محقر است، ولی از پدرم به یادگار مانده، از این رو در همین خانه می‌مانم.» امام کاظم(ع)به او فرمود: «ان کان‌ابوک احمق ینبغی ان تکون مثله» آیا اگر پدرت احمق بود، تو هم‌می‌خواهی مثل او باشی؟
یکی از نکاتی که در دستورات اسلام دیده می‌شود رعایت حد اعتدال در انجام امورات، اگر این اعتدال مورد توجه نباشد چه بسا انسان در تعامل با امور گوناگون دچار مشکل شود و نتواند امورش را به درستی مدیریت کند.
رسول گرامی اسلام منقول است که فرمودند: «هر کس، مال شما را در راه ناحق بدهد اسراف کرده و هر کس مال را از راه حق منع کند، دچار «قهر» شده است.»
قرآن کریم در آیه 67 سوره مبارک فرقان همین اصل رعایت اعتدال را در مورد مسأله انفاق مورد توجه قرار می‌دهد و بندگان صالح خداوند را کسانی معرفی می‌کند که برای انفاق و کمک مالی به همنوعانشان نه اسراف می‌کنند و نه بخل نشان می‌دهند.
این مهم در آیه 29 سوره مبارکه اسراء هم به صراحت به رسول گرامی اسلام(ص) دستور داده شده است. در آن آیه خداوند متعال در ذیل یک کنایه ادبی، رسول خدا(ص) را از ترک انفاق یا عدم بخشش و نیز از بخششی بدون حد بر حذر داشته است.
این نشان می‌دهد اسلام انفاق و کمک مالی به دیگران را در شرایطی تایید می‌کند که یکی از آن‌ها عدم ایجاد سختی و تنگ‌دستی برای خود و خانواده است.
باید بین کمک مالی به دیگران و خرج کردن برای خانواده خویش هماهنگی و اعتدال حاکم باشد و نه آنقدر به خانواده خود برسیم که از دیگران غافل شویم و نه آنقدر بذل و بخشش کنیم که در خرج زندگی خودمان دچار مشکل شویم
در ذیل آیه 67 سوره فرقان روایتی از رسول گرامی اسلام منقول است که فرمودند: «هر کس، مال شما را در راه ناحق بدهد اسراف کرده و هر کس مال را از راه حق منع کند، دچار «قهر» شده است.»(1)
در تغییر این آیه شریفه و برای روشن شدن معنای «قوام» که در انتهای آیه آمده است روایت جالبی از امام صادق(ع) بیان شده است و آن این است که چون امام صادق(ع) این آیه را تلاوت فرمودند مشتی سنگ‌ریزه از زمین برداشت و محکم در دست گرفت و فرمود این همان «اقهار» و سخت‌گیری است، پس مشت دیگری برداشت و چنان دست خود را گشود که همه آن بر زمین ریخت، و فرمود این همان «اسراف» است. بار سوم مشت دیگری برداشت و کمی دست خود را گشود به گونه‌ای که مقداری فرو ریخت و مقداری در دستش باز ماند و فرمود این همان «قوام» است.(2)
با روایت تفاسیر گوناگون و نظراتی که درباره این آیه شریفه بیان شده است و با ملاک قرار دادن فرمایشات معصومین(ع) چنین به دست می‌آید که باید بین کمک مالی به دیگران و خرج کردن برای خانواده خویش هماهنگی و اعتدال حاکم باشد و نه آنقدر به خانواده خود برسیم که از دیگران غافل شویم و نه آنقدر بذل و بخشش کنیم که در خرج زندگی خودمان دچار مشکل شویم.
نکته پایانی این بحث می‌تواند این باشد که اگر به این آیات شریفه عمل کنیم و در انفاق راه اعتدال را برگزینیم می‌توانیم همیشه انفاق کنیم.
رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود
رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود .
پی‌نوشت‌ها:
1. ترجمه مجمع‌البیان، ج 17، ص 224
2. تفسیر نمونه، ج 15، ص 152
منبع:سایت حوزه
