1. معناى صبر
عَنْ عَلِىٍّ علیه السلام قالَ:
اَلصَّبْرُ اَنْ یَحْتَمِلَ الرَّجُلُ ما یَنُوبُهُ، وَ یـَکْظِمُ ما یَغْضِبـُهُ.
[ غرر الحکم، چاپ دانشگاه تهران، ج 2 / 1874] امام على علیه السلام فرمود: صبر آن است که انسان مصیبتى را که به او مى رسد تحمّل کند و خشم خود را فرو برد.
2. ریشه صبر
عَنْ عَلِىٍّ علیه السلام قالَ:
اَصْلُ الصَّبْرِ حُسْنُ الْیَقینِ بِاللّه ِ.
[ غرر الحکم، 2 / 3184] امام على علیه السلام فرمود: ریشـه صــبر، ایمان نیکو و عقیده استوار به خداوند است.
3. اقسام صبر
عَنْ عَلِىٍّ علیه السلام قالَ:
اَلصَّبْرُ، اِمّا صَبْرٌ عـَلَى الْمُصِیبـَهِ، أَوْ عـَلَى الطّـاعـَهِ، أَوْ عَنِ الْمَعْصِیَهِ وَهذَا الْقِسْمُ الثّالِثُ أَعْلى دَرَجَهً مِنَ الْقِسْمَینِ الاَْوَّلَیْنِ.
[ میزان الحکمه، نشر دفتر تبلیغات اسلامى، 5/10101] از امام على علیه السلام است که فرمود: صبر یا بر مُصیبت است، یا بر اطاعت خدا، یا در مقابل معصیت است، که قسم سوّم از دو قسم قبلى با ارزش تر است.
4. انگیزه‌هاى صبر
عَنْ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آله قالَ:
اَلصَّبْرُ عَلى اَرْبَعِ شُعَبٍ: اَلشـَّوْقُ وَ الشـَّفَـقَهُ وَالزَّهادَهُ، وَ التَّرقُّبُ، فَمَنِ اشْتاقَ اِلَى الْجَنَّهِ سَلا عَنِ الشَّـهَواتِ، وَ مَنْ اَشْفَقَ عَنِ النّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّماتِ، وَ مَنْ زَهِـدَ فِى الدُّنْیا تـَهاوَنَ بِالْمُصیباتِ، وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سـارَعَ فِى الْخَیْراتِ.
[ میزان الحکمه، 5/10133] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: صبر چهار شعبه دارد: اشتیاق، هراس، وارستگى، و انتظار. پس هر کس مشتاق بهشت است باید از شهوات بیرون برود. و کسى که از آتش مى ترسد باید از گناهان برگردد، و کسى که نسبت به دنیا زهد مى ورزد، باید گرفتارى را سبک بشمارد، و کسى که در انتظار مرگ است باید در کارهاى خوب بشتابد.
5. جایگاه صبر
قالَ اَمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام:
اَلصَّبْرُ فِى الاُْمُورِ بِمَنْزِلَهِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَاِذا فارَقَ الرَّأْسُ الْجَسَدَ فَسَدَ الْجَسَدُ فَاِذا فارَقَ الصَّبْرُ الاُْمُورَ فَسَدَتِ الاُْمُورُ.
[ بحارالانوار، نشر کتابفروشى اسلامیه، 71/73] امام على علیه السلام فرمود: صبر در کارها همانند سر در بدن است، همانطور که وقتى سر از بدن جدا شود، بدن فاسد مى شود، هنـگامى هـم که صبر از کارها جـدا شود کـارها تبـاه مى شـود.
6. حکومت صبر
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
عَلَیْکَ بِالْعِلْمِ فَاِنَّ الْعِلْمَ خَلیلُ الْمُؤْمِنِ، وَالْحِلْمَ وَزیرُهُ، وَالْعَـقْلَ دَلیلُهُ، وَالْعَـمَلَ قَیِّمُهُ، وَالرِّفْـقَ اَبُـوهُ، وَاللِّـینَ اَخُـوهُ، وَالصَّبْرَ اَمیرُ جُنُودِهِ.
[ نهج الفصاحه، نشر سازمان انتشارات جاویدان، ح 1961] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بر توباد علم، که علم دوست مؤمن است، وبردبارى وزیر مؤمن است، وخرد راهنماى اوست، وعمل سرپرست او، ومدارا کردن پدر او، وملایمت برادر او، وصبر امیر سپاهیان اوست.
7. صبر دشمن سختیها
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
اَقوى عَدُوِّ الشَّدآئِدِ الصَّبْرُ.
[ غرر الحکم، 2/2908] امام على علیه السلام فرمود: قویترین دشمن سختیها صبر و شکیبایى در برابر آنهاست.
8. صبر، ستون‌ ایمان
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
اِلْـزَمـُوا الصـَّبْرَ فَاِنَّهُ دِعامَهُ الاِْیْمانِ وَمِلاکُ الاُْمُورِ.
[ غرر الحکم، 2/2542] امام على علیه السلام فرمود: همیشه همراه صبر و شکیبائى باشید که آن ستون ایمان و قوام کارهاست.
9. صبر، دژِ استوار
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ، فَاِنَّهُ حِصْنٌ حَصینٌ وَ عِبادَهُ الْمُؤقِنینَ.
[ غرر الحکم، 4/6134] امام على علیه السلام فرمود: بر تو باد به صبر، که صبر دژى استوار است، و عبـادت اهـل یقـین بـه شـمار مى رود.
10. صبر، سلاح مؤمن
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
نِعْمَ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ الصَّبْرُ وَ الدُّعآءُ.
[ نهج الفصاحه، 3128] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چه نیکو سلاحى است صبر و دُعا براى مؤمن.
11. رابطه صبر و دیـن
قالَ اَمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام:
اَیُّهَا النّاسُ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَاِنَّهُ لادیِنَ لِمَن لا صَبْرَلَهُ.
[ بحارالانوار، 71/92] امام على علیه السلام فرمود: مردم! بر شما باد صبر و شکیبائى، چون کسى که صــبر نداشـته باشد، دین نخواهـد داشت.
12. صبر و ایمان
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
اَلاْیْمانُ نِصْفانِ، نِصْفٌ فِى الصَّبْرِ وَ نِصْفٌ فِى الشُّکْرِ.
[ نهج الفصاحه /1070] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ایمان دو نیمه دارد، نیمى از آن در صبر است، و نیمى از آن در شُکر نهفته است.
13. صبر و بهشت
عَنْ اَبِى جَعْفَرٍ علیه السلام قالَ:
اَلْجَنَّهُ مَحْفُوفَهٌ بِالْمَکارِهِ وَ الصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَکارِهِ فِى الدُّنْیا دَخَلَ الْجَنَّهَ، وَ جَهَنَّمُ مَحْفُوفَهٌ بِاللَّذّاتِ وَ الشَّهواتِ، فَمَنْ اَعْطى نَفْسَهُ لَذَّتَها وَ شَهْوَتَها دَخَلَ النّـارَ.
[ اصول کافى، ج 2/73، ح 7، مکتبه الاسلامیه، تهران 1388 ه] امام باقر علیه السلام فرمود: بهشت آمیخته به سختیها و صبر و بُردبارى است، پس هر کس در دنیا بر سختى ها شکیبا و صبور باشد، وارد بهشت مى شود، و جهنّم آمیخته به شهوات و خوشگذرانیهاست. پس هر کس خواسته ها و شهوات نفس خود را تأمین کند، وارد آتش مى شود.
14. صبر در گرفتاریها
عَنْ عَلِىٍّ علیه السلام قالَ:
لایـَذُوقُ الْمَرْءُ مِنْ حَقیقَهِ الاِْیْمـانِ حَتّى یَکُونَ فیه ثـَلاثُ خِصالٍ: اَلْفِقْهُ فِى الدّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الْمَصائِبِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِى الْمَعاشَ.
[ بحارالانوار، 71/85] امام على علیه السلام فرمود: مرد حقیقت ایمان را نمى چشد تا اینکه داراى سه خـصلت شـود:
۱ ـ به مسائل دینى آگاهى کامل داشته باشد.
۲ ـ در گرفتاریها صبور باشد.
۳ ـ در زندگى حساب و اندازه داشته باشد.
15. صبر و پیروزى
عَنْ عَلِىٍّ علیه السلام قالَ:
اَلصَّبْرُ کَفِیلٌ بِالظَّفَرِ.
[ غرر الحکم، 1/760] امام على علیه السلام فرمود: صبر ضامن پیروزى است.
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید
16. صبر و فقر
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
اَلصَّبْرُ جُنَّهٌ مِنَ الْفاقَهِ.
امام على علیه السلام فرمود: صــبر و بردبـارى سپرى در برابر فقر است.
17. صبــر
عَنْ عَلِىٍّ علیه السلام:
اَلصَّبْرُ اَحْسَنُ حُلَلِ الاِْیْمانِ وَ اَشْرَفٌ خـَلائِقِ الاِْنْسـانِ.
[ غرر الحکم، 2/1893] از امام على علیه السلام است که فرمود: صــبر، بهترین جـامه هاى ایمـان و از برترین ویژگیهاى اخلاقى انسان است.
18. صبر، گنج بهشتى
قالَ النَّبِىُّ صلی الله علیه و آله:
اَلصَّبْرُ کَنْزٌ مِنْ کُنُوزِ الْجَّنَّهِ.
[ بحارالانوار، 82/137] پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: صـبر و شـکیبـائى گنجى از گنجهاى بهشت است.
19. صبر، صفت انبیاء علیهم‌السلام
قالَ اَمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام:
اِنَّ الصَّبْرَ وَ حُسْنَ الْخُلْقِ وَ الْبِرَّ وَ الْحِلْمَ مِنْ اَخْلاقِ الاَْنْبِیآءِ.
[ بحارالانوار، 71/92] امام على علیه السلام فرمود: صبر و شکیبائى و اخلاق نیکو و حلم و بُردبارى از اخـلاق پیـامـبران اسـت.
20. صبر، صفت مؤمن
قالَ اَبُو عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام:
اَلْمُؤْمِنُ صَبُورٌ فِى الشَّدائِدِ، وَقُورٌ فِى الزَّلازِلِ، قَنُـوعٌ بِمـا اُوتِىَ، لایَعْـظِمُ عَلَیْهِ الْمَصـائِبُ…
[ بحارالانوار، 82/133] امام صادق علیه السلام فرمود: مؤمن در سختیها صبور و در مقابل اضطرابها باوقار است، بدانچه به او داده شده قانع است، و گرفتاریها نزد او بزرگ نیست.
21. صبر، بهترین‌ عبادت
قالَ اَمیرُ الْمُؤْمِنینَ علیه السلام:
اَفْضَلُ الْعِبـادَهِ الصَّـبْرُ وَ الصَّمْتُ وَ اِنْتِظارُ الْفَرَجِ.
[ بحارالانوار، 71/96] امام على علیه السلام فرمود: برترین پرستش خدا صبر و شکیبائى، سکوت و انتظار فرج است.
22. ثواب صبر
عَنْ عَلِىٍّ علیه السلام قالَ:
ثَوابُ الصَّبْرِ اَعْلَى الثَّوابِ.
[ غرر الحکم، 3/4694] امام على علیه السلام فرمود: پاداش صبر، بالاترین پاداشهاست.
23. صبر فقراء
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
اَلصـَّبْرُ حَـسَن وَلکِنْ فِى الْفُقَراءِ اَحْسَنُ.
[ نهج الفصاحه، 2006] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: صبر نیکوست ولى در فقراء نیکوتر است.
24. صـبر محبوبترین جرعه
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
ما مِنْ جُرْعَهٍ اَحَبُّ اِلَى اللّه ِ مِنْ جُرْعَهِ غَیْظٍ کَظَمَها رَجُلٌ، اَوْ جُرْعَهِ صَبْرٍ عَلى مُصیبَهٍ.
[ نهج الفصاحه، 2564] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ جرعه اى از جُرعه خشمى که مردى فرو برد، یا جرعه صبرى که بر مصیبتى نوشیده شود، پیش خدا محبوبتر نیست.
25. نتیجـه صبر و شکیبائى
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
اِنْ صَبَرْتَ اَدْرَکْتَ بِصَبْرِکَ مَنازِلَ الاَْبْرارِ وَ اِنْ جَزَعْتَ اَوْرَدَکَ جَزَعُکَ عَذابَ النّارِ.
[ غرر الحکم، 3/3713] امام على علیه السلام فرمود: اگر صبر کنى به مقام و منزلت نیکان مى رسى، و اگر بى تابى کنى، آن تو را به آتش وارد مى کند.
26. عاقبت صبر
قالَ الصّادِقُ علیه السلام:
اَلصَّبْرُ یُعَقِّبُ خَیْراً، فَاصْبِرُوا تَظْفُرُوا.
[ بحارالانوار، 71/96] امام صادق علیه السلام فرمود: عاقبت صبر و شکیبائى خیر است، بنابراین صبر کنید، تا پیروز شوید.
صبر تلخ است ولیکن عاقبت میوه شیرین دهد پر منفعت
27. صبر مقدّمه رستگارى
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
اِنَّکَ لَنْ تُدْرِکَ ما تُحِبُّ مِنْ رَبِّکَ اِلاّ بِالصَّبْرِ عَمّا تَشْتَهى.
[ غرر الحکم، 3/3794] امام على علیه السلام فرمود: تو به آنچه که دوست دارى از پروردگارت بتو برسد (بهشت) دست نمى یابى مگر اینکه در مقابل خواسته هاى نفسانى مقاومت کنى.
28. صبر و پیروزى
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
مَنْ رَکِبَ مَرْکَبَ الصَّبْرِ اِهْتَدى اِلى مِضْمارِ النَّصْرِ.
[ بحارالانوار، 78/79] امام على علیه السلام فرمود: کسى که بر مرکب صبر و بردبارى سوار شُد به میدان پیروزى خواهد رسید.
29. نتیجه بى‌صبرى
عَنِ الْباقِرِ علیه السلام قالَ:
مَنْ صَبَرَ وَ اسْتـَرْجَعَ وَ حـَمِدَ اللّه َ عِنْدَ الْمُصیـبَهِ فَقَدْ رَضِىَ بِما صَنَعَ اللّه ُ، وَ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَى اللّه ِ وَ مَنْ لَمْ یَفْعَلْ ذلِکَ جَرى عَلَیْهِ الْقَضآءُ وَ هُوَ ذَمیمٌ وَ اَحْبَطَ اللّه ُ اَجْـرَهُ.
[ بحارالانوار، 71/96] بحارالانوار، ۷۱/۹۶ کسى که صبر کند، و کلمه استرجاع، یعنى ( اِنّا لِلّهِ وَاِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ ) بگوید و هنگام گرفتارى خدا را ستایش کند، پس او از کار خدا خشنود است و اجرش با خداست و کسى که این چنین نکند، سرنوشت او تغییر نمى کند و مذمّت مى شود و پاداش او هم از بین مى رود.
30. صبر، مایه عزّت
عَنْ اَبِى حَمْزَهِ الثُّمالِى:
عَنْ اَبى جَعْفَرٍ الْباقِرِ علیه السلام قالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَنْ صَبَرَ عَلى مُصیبَهٍ زادَهُ اللّه ُ عز و جلعِزّاً عَلى عِزِّهِ وَ اَدْخَلَهُ جَنَّتَهُ مَعَ مُحَمَّدٍ وَ اَهْلِ بَیْتِهِ.
[ بحارالانوار، 82/128] ابوحمزه ثُمالى از امام باقر علیه السلام نقل مى کند که فرمود: کسى که در مقابل مصیبت شکیبائى ورزد، خداوند عز و جل بر عزّت او مى افزاید و او را با حضرت محمد صلی الله علیه و آله و خاندانش وارد بهشت مى کند.
31. نشانه‌هاى صبور
اِنَّ النَّبىَّ صلی الله علیه و آله قالَ:
عَلامَهُ الصّابِرِ فِى ثَلاثٍ: اَوَّلُها، اَنْ لایَکْسِلَ، وَالثَّانِیَهُ، اَنْ لایَضْجُرَ، وَالثّالِثَهُ، اَنْ لایَشْکُوَ مِنْ رَبِّهِ عز و جل لاِنَّهُ اِذا کَسِلَ فَقَدْ ضَیَّعَ الْحَقَّ وَ اِذا ضَجِرَ لَمْ یُؤَدِّ الشُّکْرَ، وَاِذا شَکا مِنْ رَبِّهِ عز و جل فَقَدْ عَصاهُ.
[ بحارالانوار،71/86] پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: نشانه انسان صبور در سه چیز است:
۱ ـ اینکه کسل نمى شود.
۲ ـ دل تنگ نمى شود.
۳ ـ از پروردگارش شکایت نمى کند.
چرا که وقتى کسل شود، حق را ضایع و تباه خواهد کرد، و هنگامى که دلتنگ شد، سپاسگزارى نمى کند و وقتى که از پروردگارش شکایت کند، گناه خواهد کرد.
32. پیروزى صبور
عَنْ عَلِىٍّ علیه السلام قالَ:
لایَعْدِمُ الصَّـبُورُ الظَّـفَرَ وَ اِنْ طـالَ بـِهِ الزَّمـانُ.
[ میزان الحکمه 5/10070] امام على علیه السلام فرمود: انسان صبور و شکیبا پیروزى را از دست نمى دهد، اگر چه زمان آن طولانى شود.
33. مجاهد صبور
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
مَنْ صَبَرَ عَلى طاعَهِ اللّه ِ وَ عَنْ مَعاصیهِ فَهُوَ الْمُجاهِدُ الصَّبُورُ .
[ غرر الحکم، 5/9190] امام على علیه السلام فرمود: کسى که در اطاعت خدا و کناره گیرى از گناهان صبر و شکیبائى داشته باشد، او مجاهد بسیار صبورى است.
34. مقاومـت در برابر گرفتاریها
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
لایُنْعَمُ بِنَعیمِ الاخِرَهِ اِلاَّ مَنْ صَبَرَ عَلى بَلاءِ الدُّنْیا.
[ غرر الحکم، 6/10752] امام على علیه السلام فرمود: تنها کسى به نعمت هاى آخرت مى رسد، که در مقابل گرفتاریهاى دنیا صبر و شکیبائى داشته باشد.
35. صبر شیعیان
قالَ الصّادِقُ علیه السلام:
نَحْنُ صُبَّرٌ وَ شیعَتُنا اَصْبَرُ مِنّا، قُلْتُ: جُعِلْتُ فِداکَ، کَیْفَ صارَ شیعَتُکُمْ اَصْبَرُ مِنْکُمْ؟ قالَ: لاَِنّا نَصْبِرُ عَلى ما نَعْلَمُ وَ شیعَتُنا یَصْبِرُونَ عَلى مالایَعْلَمُونَ.
[ بحارالانوار،71/80] امام صادق علیه السلام فرمود: ما خاندان، صبور و شکیبائیم و شیعیان ما، از ما هم شکیباترند. گفتم: جانم به فدایت، چگونه شیعیان شما از شما شکیباترند؟ فرمود: چون صبر ما بر چیزى است که مى دانیم. امّا شیعیان ما صبر و شکیبائى مى ورزند بر چیزى که نمى دانند.
36. شیرینى صبر
قالَ عَلِىُّ علیه السلام:
حَلاوَهُ الظَّفَرِ تَمْحُو مِرارَهَ الصَّبْرِ.
[ غرر الحکم، 3/4882] امام على علیه السلام فرمود: شیرینى پیروزى، تلخى صبر را محو مى کند.
37. صبر آسان‌تر
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
اَلصَّبْرُ عَلى طاعَهِ اللّه ِ اَهْوَنُ مِنَ الصَّبْرِ عَلى عُقُوبَتِهِ.
[ غرر الحکم، 2/1731] امام على علیه السلام فرمود: صبر بر طاعت خدا، از صبر بر عذاب او آسانتر است.
38. صبر در راه حق
عَنْ عَلِىّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قالَ:
یا بُنَىَّ اِصْبِرْ عَلى الْحَقِّ وَ اِنْ کانَ مُرّاً.
[ بحارالانوار، 71/77] از امام زین العابدین علیه السلام نقل شده که در وصیّت به فرزندش امام باقر علیه السلام فرمود: در راه حق، صبر و بردبارى داشته باش اگر چه تلخ باشد.
39. جایگاه صبور
سُئِل النَّبِىُّ صلی الله علیه و آله:
هَلْ رَجُلٌ یَدْخُلُ الْجَنَّهَ بِغَیْرِ حِسابٍ؟ قـالَ: نَعَمْ کُلُّ رَحـیمٍ صَبُورٌ.
[ بحارالانوار 82/139] از رسول خدا صلی الله علیه و آله سؤال شد. آیا کسى بدون حساب وارد بهشت مى شود؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آرى هر انسان مهربان و شکیبا بدون حساب وارد بهشت مى شـود.
40. صبر و آزادگى
عَنْ اَبى بَصیرٍ قالَ سَمِعْتُ اَبا عَبْدِ اللّه ِ علیه السلام یَقُولُ:
اِنَّ الْحُـرَّ حُرٌّ عَلى جَمیِع اَحْوالِهِ اِنْ نابَتْهُ نائِبَهٌ صَبَرَ لَها، وَ اِنْ تَدارَکَتْ عَلَیْهِ الْمَصائِبُ لَمْ تَکْسُرْهُ وَ اِنْ اُسِرَ وَ قُهِرَ وَ اسْتُبْدِلَ بِالْیُسْرِ عُسْراً.
[ بحارالانوار، 71/69] ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: انسان آزاده همیشه آزاده است، اگر حادثه اى براى او پیش آید، صبر و شکیبایى دارد، و اگر مصیبتها بر او فرو ریزد، او را نمى شکند اگر چه اسیر و مغلوب شود و آسایش او به سختى تبدیل شود.
منبع : چهل حدیث «صبر و مقاومت»، محمود شریفی‏.