1. خـودیـابـى
قالَ أمیرُالْمُؤْمنین علیه السلام:
عَجِبْتُ لِمَن یُنْشِدُ ضـالَّتَهُ وَ قَدْ اَضَلَّ نَفْسَهُ فَلا یَطْلُبُها.
[میزان الحکمه، ج 7، ص 141] حضرت على علیه السلام فرمود: در شگفتم از کسى که در پى یافتن گمشده خویش مى گردد، در حالى که «خود» را گم کرده و در پى یافتن «خویش» نیست!
2. خـود درمـانى
قالَ الصّادِق علیه السلام:
إنَّکَ قَدْ جُعِلْتَ طَبیبَ نَفْسِکَ وَبُیِّنَ لَکَ الدّاءُ وَعُرِّفْتَ آیَهَ الصِّحَهِ وَ دُلِلْتَ عَلَى الدَّواءِ، فـَانـْظُرْ کَیْفَ قِیامـُکَ عَلى نَفْسِکَ.
[اصول کافى، ج 2، ص 454] امام صادق علیه السلام به مردى چنین توصیه فرمود: به یقین، تو را طبیب خودت قرار داده اند، درد و مرض را بر تو بیان کرده اند و نشانه هاى سلامتى را هم به تو آموخته اند و داروى درد را هم به تو راهنمایى کرده اند، پس بنگر که چگونه به سعادت خود مى پردازى (و به خودت مى رسى!)
3. محـاسـبه
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
یا اَباذَرٍّ! حاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ اَنْ تُحاسَبَ، فَاِنَّهُ اَهْوَنُ لِحِسابِکَ غـَداً، وَزِنْ نَفْسَکَ قَبْـلَ اَنْ تُـوزَنَ، وَتَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ الأکْبَرِ یَوْمَ تُعْرَضُ، لاتَخْـفى عَلَى اللّه خافِیهٌ.
[وسائل الشیعه، ج 117 ص 379] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اى ابوذر! پیش از آنکه به حسابت برسند، خودت به حساب خود برس، که این کار، حساب فرداى تو را آسان تر مى کند. و پیش از آنکه تو (و عمل تو) را وزن کنند، خودت را وزن کن و آماده عرضه بزرگ باش، آن روز که تو را عرضه مى کنند و آن روز، هیچ کار پنهانى بر خداوند پوشیده نمى ماند.
4. از خـود، براى خـود
قالَ الصّادِق علیه السلام:
خُذْ مِنْ نَفْسِـکَ لِنَفْسِکَ، خُذْ مِنْها فِى الصِّحَهِ قَبْلَ السُّـقْمِ، وَ فِى الْقُوَّهِ قَبْلَ الضَّعْفِ، وَ فِى الْحَیاهِ قَبْلَ الْمَماتِ.
[اصول کافى، ج 27 ص 455؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 382] امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: از خودت براى خودت بهره بگیر، از خودت در دوره تندرستى پیش از بیمارى؛ ودر دوره توانایى پیش از ناتوانى و در زندگى قبل از مرگ، بهره بگیر.
5. پرهـیز از معصـیت
قالَ أمیرُالْمُؤْمِنین علیه السلام:
عَجِبْتُ لِمَنْ یَحْتَمى الطَّعامَ لِأَذِیَّتِهِ، کَیْفَ لایَحْتَمى الذَّنْبَ لِأَلیمِ عُقُوبَتِهِ.
[غررالحکم، ج 4، ص 337] حضرت على علیه السلام فرمود: در شگفتم از کسى که از غذا(ى فاسد) به خاطر رنج و آزارش پرهیز مى کند، امّا از «گناه»، به خاطر عذاب دردناکش پروا و پرهیزى ندارد!
6. برنامه روزانه حساب‌رسى
قالَ الکاظم علیه السلام:
لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُحاسِبْ نَفْسَهُ فى کُلِّ یَوْمٍ، فـَاِنْ عَمِلَ حَسَناً إسْتـَزادَ اللّه َ وَ اِنْ عَمِلَ سَیِّئاً اِسْتَغْفَرَاللّه َ وَ تابَ اِلَیْهِ.
[وسائل الشیعه، ج 11، ص 377] امام موسى کاظم علیه السلام فرمود: هر کس که هر روز از خودش حساب رسى نکند از ما نیست. پس اگر کار نیک انجام داده باشد، از خداوند بخواهد که افزون ترش کند، و اگر بد کرده باشد، از خدا آمرزش بطلبد و به سوى او توبه کند.
7. راه بهـشت و جـهنّم
قالَ الباقِرُ علیه السلام:
اَلْجَنـَّهُ مَحْفـُوفَهٌ بِالْمـَکارِهِ وَ الصَّبْرِ، فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمَکارِهِ فى الدُّنیا دَخَلَ الْجَنَّهَ، وَ جَهَنـَّمُ مَحْفـُوفَهٌ باللَّذّاتِ وَ الشـَّهَواتِ، فَمَنْ اَعْطى نَفْسَهُ لَذَّتَها وَ شَهْوَتَها دَخَلَ النّارَ.
[اصول کافى، ج 2، ص 89] امام باقر علیه السلام فرمود: بهشـت، آمیخته به ناگوارى ها و صبر است. هرکس در دنیا بر ناملایمات و سختى ها شکیبایى کند، وارد بهشت مى شود. دوزخ هم آمیخته به کامجویى ها و خواسته هاى دل است. هر کس به لذّت جویى ها و خواهشهاى دلش جواب مثبت بدهد، وارد آتش جهنم مى شود.
8. فرزنـدان آخـرت
قالَ أَمیرُالْمُؤْمنین علیه السلام:
اِنَّ الدُّنْیا قَدْ تَوَلَّتْ مُدْبِرَهً وَالآخِرَهَ قَدْ اَقْبَلَتْ مُقْبِلَهً وَ لِکُلِّ واحِـدَهٍ مِنْهُـما بَنـُونَ، فَکُونُوا مِنْ اَبْناءِ الآخِرَهِ وَلاتَکُونُوا مِنْ اَبْناءِالدُّنْیا فَإنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَلاحِسابَ وَالآخِرَهُ حِسابٌ وَلاعَمَل
[بحارالانوار، ج 67، ص 77] امام على علیه السلام فرمود: دنیا پشت کرده و مى رود. آخرت هم روى آورده و مى آید و هر یک از دنیا و آخرت را فرزندانى است، پس، از فرزندان آخرت باشید، و از فرزنـدان دنیــا نباشید. امروز، روز عمل است و حسابى نیست و آخرت، روز حساب است و مجالى براى عمل نیست.
9. عبـادت عاشقـانه
قالَ الصّادِقُ علیه السلام:
اِنَّ الْعِبادَ ثَلاثَهٌ: قَوْمٌ عَبَدُوا اللّه عَزَّوَجَلَّ خَوْفاً فَتِلْکَ عِبادَهُ الْعَبیدِ، وَ قَوْمٌ عَبَدُوا اللّه تَبارکَ وَ تَعالى طَلَبَ الثَّوابِ، فَتِلکَ عِبادَهُ الأُجَراءِ، وَ قَوْمٌ عَبَدُوااللّه عَزَّوَجَلَّ حُبّاً لَهُ، فَتِلْکَ عِبادَهُ الأحْرارِ، وَ هِىَ اَفْضَلُ الْعِبادَهِ.
[بحارالانوار، ج 67، ص 255] امام صادق علیه السلام فرمود: بندگان سه گروهند: گروهى خدا را از روى ترس عبادت مى کنند، که این عبادت بردگان است. گروهى خداى متعال را براى دریافت پاداش مى پرستند، این نیز عبادت اجیران است. گروهى هم خداى متعال را از روى عشق و محبت عبادت مى کنند، این «عبادت آزادگان» است و بهترین عبادت است.
10. فـروتنى و میـانه‌روى
قالَ الصّادِقُ علیه السلام:
مَنْ تَواضَعَ لِلّهِ رَفَعَهُ اللّه ُ،
وَمَنْ تَکَـبَّرَ خَفَضَهُ اللّه ُ،
وَمَنِ اقْتَصَدَ فى مَعیشَتِهِ رَزَقَهُ اللّه ُ،
وَمَنْ بَذَّرَ حَرَمـَهُ اللّه ُ،
وَمَنْ اَکْثَرَ ذِکْرَ الْمَوْتِ اَحَبَّهُ اللّه ُ.
[اصول کافى، ج 2، ص 122] امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس به خاطر خدا تواضع کند، خداوند او را عزت و رفعت مى بخشد.
هرکس تکبّر کند، خدا او را پایین مى کشد،
هرکس در زندگانى اش میانه روى کند، خداوند به او روزى مى دهد.
هرکس ولخرجى کند، خداوند محرومش مى سازد.
و هرکس مرگ را زیاد یاد مى کند، خداوند دوستش مى دارد.
11. ارزیـابى خـویش
عَن أبى جَعفَرٍ الباقِر علیه السلام:
اِذا اَرَدْتَ اَنْ تَعْلَمَ اَنَّ فیکَ خَیْراً فَانْظُرْ اِلى قَلْبِکَ، فَاِنْ کانَ یُحِبُّ اَهْلَ طاعَهِ اللّه ِ وَیُبْغِضُ اَهْلَ مَعْصِیَتِهِ فَفیکَ خَیْرٌ وَاللّه ُ یُحِبُّکَ، وَ اِنْ کانَ یُبْغِضُ اَهْلَ طاعَهِ اللّه ِ وَیُحِبُّ اَهْلَ مَعْصِیَتِهِ فَلَیْسَ فَیکَ خیرٌ وَاللّه ُ یُبْغِضُکَ، وَالْمَرْءُ مَعَ مَنْ اَحَبَّ.
[اصول کافى، ج 2، ص 127] امام باقر علیه السلام فرمود: هرگاه خواسـتى بدانى خیرى در تو هست یا نه، به دل خودت نگاه کن. اگر دیـدى دلت، اهل طاعت خـدا را دوسـت دارد و از گنهکاران بدش مى آیـد، در تـو خـیرى هست و خـدا دوستت دارد. و اگر دیدى دلت اهل طاعت خدا را دوست ندارد، برعکس آن، از گنهکاران خوشش مى آید، در تو خیرى نیست، خدا هم از تو بدش مى آید. انسان با کسى است که دوستش مى دارد.
12. قـدرت روحى
خَرَجَ صلی الله علیه و آله یَوْماً وَ قَوْمٌ یَدْحُونَ حَجَراً فَقالَ:
اَشَدُّکُمْ مَنْ مَلَکَ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ اَحْمـَلُکُمْ مَنْ عَفى بَعْدَ الْمـَقْدُرَهِ.
[تحف العقول، ص 45] روزى پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیرون آمد، درحالى که گروهى سنگى را (به نشانه زورآزمایى) جا به جا مى کردند، پس فرمود: قـوى ترین شـما کسى است کـه هنگام خشم، خویشتن دارى کند و توانـاترین شـما کسى است کـه پس از قـدرت یافتن، عفـو کـند.
13. امروز، بهتر از دیروز
عَنِ الصّادِقِ علیه السلام:
مَنْ اِسْتَوى یَوْماهُ فَهُوَ مُغْبُونٌ،
وَمَنْ کانَ آخِرُ یَوْمَیْهِ خَیْرُ هُما فَهُوَ مَغْبُوطٌ،
وَمَنْ کانَ آخِرُ یَوْمَیْهِ شَرَّهُما فَهُوَ مَلْعُونٌ،
وَمَنْ لَمْ یَرَ الزِّیادَهَ فِى نَفْسِهِ فَهُوَ اِلَى النُّقْصانِ
وَمَنْ کانَ اِلَى النُّقْصانِ فَالْمَوْتُ خَیْرٌلَهُ مِنَ الْحَیاهِ.
[معانى الأخبار، ص 342] امام صادق علیه السلام فرمود: کسى که دو روزش (از نظر رشد انسانى وکمال زندگى) یکسان باشد، ضرر کرده و باخته است،
هرکس که امروزش بهتر از دیروزش باشد، مورد غبطه دیگران قرار مى گیرد (و آرزو مى کنند که مثل او باشند)،
هرکس امروزش بدتر از دیروزش باشد، محروم از رحمت خداست.
هرکس که در جود خود، افزایش و کمال را نبیند و حس نکند، رو به کاستى و نقصان است،
و هرکس رو به نقصان وکاهش باشد، مرگ براى او بهتر از زندگى است.
14. مهـار خواسته‌هاى دل
قال عَلِیٌّ علیه السلام:
غالِبِ الشَّهْوَهَ قَبْلَ قُوَّهِ ضَراوَتِها فَإنَّها إنْ قَوِیَتْ مَلَّکَـتْکَ وَ اسْتَقادَتْکَ وَ لَمْ تَقْدِرْ عـَلى مُقاوَمَتِها.
[غرر الحکم، ج 4، ص 392] امام على علیه السلام فرمود: پیش از نیرومند شدن تمایلات نفسانى و شهوت، بر آن چیره و مسلّط شو، که اگر نیرومند شود، مالک تو مى گردد و تو را به دنبال خود مى کشد و قدرت مقاومت در برابر آن را نخواهى داشت.
15. صـلاح درون و برون
قالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله:
طُوبى لِمَنْ طابَ خُلْقُهُ
وَطَهُرَتْ سَجِیَّتُهُ
وَصَلُحَتْ سَریرَتُهُ
وَحَسُنَتْ عَلانَیِتُهُ
وَاَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مالِهِ
وَاَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ قَوْلِهِ
وَاَنْصَفَ النّاسَ مِنْ نَفْسِهِ.
[اصول کافى، ج 2، ص 144] پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خوشا به حال کسى که اخلاقش پاکیزه باشد
و خصلت و رفتارش پـاک،
باطن و درونش اصلاح شود،
و ظاهرش نیـکو بـاشـد،
اضافه مالش را انفاق کند،
و حرف اضافه اش را نگه دارد و نگوید،
و با مردم با انصاف رفتار کند.
16. گناه و تیرگى دل
قالَ الصّادق علیه السلام:
اِذا اَذْنَبَ الرَّجُلُ، خَرَجَ فى قَلْبِهِ نُکْتَهٌ سَوداءُ، فَاِنْ تابَ اِنْمَحَتْ وَ اِنْ زادَ، زادَتْ حَتّى تَغْلِبَ عَلى قَلْبِهِ فَلا یُفلِحُ بَعْدَها اَبداً.
[اصول کافى، ج 2، ص 271] امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه کسى گناه کند، نقطه سیاهى در دلش پدید مى آید. اگر توبه کرد، آن سیاهى بر طرف مى شود و اگر بیشتر گناه کرد، آن سیاهى دل بیشتر مى شود، تا آنکه همه دلش رامى گیرد، دیگر پس از آن هرگز رستگار نمى شود.
17. دنیا، نردبان آخرت
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام فى قَولِ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ:
« لا تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا»، قالَ: لاتَنْسَ صِحَّتَکَ وَ قُوَّتَکَ وَفَراغَک وَ شَبابَکَ وَ نِشاطَکَ اَنْ تَطْلُـبَ بِهـا الآخِرَهَ.
[وسائل الشیعه، ج 11، ص 366] امام على علیه السلام درباره آیه «وَ لاتَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنْیا» (بهره خودت را از دنیا فراموش مکن) فرمود: فراموش مکن که تندرستى، نیرو و توان، آسودگى، جوانى و نشاط خود را وسیله آخرت طلبى قرار دهى.
18. داد و ستد با زمان

قالَ عَلىٌّ علیه السلام:
اِنَّ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ یَعْمَلانِ فَیکَ فَاعْمَلْ فیهِما وَ یـَأْخُذانِ مِنْکَ فَخـُذْ مِنْهـُما.
[الحیاه، ج 1، ص 319] امام على علیه السلام فرمود: شب و روز، در تو عمل مى کنند، پس تو در شب و روز عمل کن، و از تو مى گیرند و مى کاهند، تو هم از آن دو (بهره) بگیر.
19. مدیریت زمان
قالَ عَلِىٌّ علیه السلام:
مَنِ اشْتَغَلَ بِغَیْرِ الْمُهِمِّ ضَیَّعَ الأَهَمَّ.
[الحیاه، ج 1، ص 308] امام على علیه السلام فرمود: هر کس که بـه کار بى اهـمیّت بپـردازد (و نیروى خود را صرف کارهاى غیر مهمّ کند ) کار مهمـتر و لازم تر را تبـاه مى کـند.
لزوم اولویت بندى دربرنامه هاى، زمان و امکانات.
20. درمـان گنـاه
ابی عبدالله علیه السلام:
اِفْعَلْ خَمْسَهَ اَشْیاءَ وَ اذْنِبْ ماشِئْتَ:
فَاَوَّلُ ذلِکَ: لا تَأکُلْ رِزْقَ اللّه ِ وَ اذْنِبْ ما شِئْتَ.
وَالثّانى: اُخْرُجْ مِنْ وِلایَهِ اللّه ِ وَ اذْنِبْ ما شِئْتَ.
والثّالِثُ: اُطْلُبْ مَوْضِعاً لایَرَاکَ اللّه ُ وَاذْنِبْ ما شِئْتَ.
وَالرّابِعُ: اِذا جاءَ مَلَکُ الْمَوْتِ لِیَقْبِضَ رُوحَکَ فَادْفَعْهُ عَنْ نَفْسِکَ وَ اذْنِبْ ما شِئْتَ.
وَالخامِسُ: اِذا اَدْخَلَکَ مالِکٌ فى النّارِ فَلا تَدْخُلْ وَاذْنِبْ ما شِئْتَ.
[بحارالانوار، ج 75، ص 126] مردى خدمت امام حسین علیه السلام آمد وعرض کرد: من مردى گنهکارم و قدرت ترک گناه ندارم. مرا موعظه اى کن. سیدالشهدا علیه السلام فرمود: پنج کار انجام بده و هر چه مى خواهى گناه کن:
اوّل: رزق و روزى خدا را نخور، هر چه مى خواهى گناه کن.
دوم: از ولایت و قلمرو حکومت خدا بیرون برو، هر چه مى خواهى گناه کن.
سوم: جایى را پیدا کن که خدا تو را نبیند، هر چه مى خواهى گناه کن.
چهارم: وقتى فرشته مرگ (عزرائیل) براى قبض روح تو مى آید، او را از خودت دور ساز، هر چه مى خواهى گناه کن.
پنجم: وقتى مالک دوزخ تو را وارد جهنّم مى کند، اگر مى توانى وارد نشو، و هر چه مى خواهى گناه کن.
21. از خودمان شروع کنیم
قالَ عَلىّ علیه السلام:
مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إمَاما فَلْیَبْدَأْ بِتَعْلیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلیمِ غَیْرِهِ، وَلْیَکُنْ تَأْدیبُهُ بِسیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسانِهِ وَمُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَمُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالاْءِجْلاَلِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَمُؤَدِّبِهِمْ.
[نهج البلاغه، صبحى صالح، حکمت 73] امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هرکس خود را پیشواى مردم قرار دهد، پیش از آموختن دیگران، به آموزش خود بپردازد، و باید تربیت کردنش با سیرت و رفتارش، پیش از تأدیب به زبانش باشد. آن کس که معلم و مربّى خویشتن است، سزاوارتر است به احترام، از آنکه معلم و مربّى مردم است.
22. قیـمت انسـان
قالَ أمیرُالْمُؤْمِنین علیه السلام:
اِنَّهُ لَیْسَ لِأَنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ إِلاَّ الْجَنَّهَ، فـَلا تَبیعـُوها إِلاَّ بِهـَا.
[نهج البلاغه، صبحى صالح، حکمت 456] امام على علیه السلام فرمود: به یقین، بهاى جان هاى شما چیزى جز «بهشت» نیست، پس خود را جز به بهشت نفروشید.
23. تقسیم بندى فرصت‌ها
عَنِ الکاظِمِ علیه السلام:
اِجْتَهِدُوا فى اَنْ یَکُونَ زَمانُکُمْ اَرْبَعَ ساعاتٍ: ساعَهً لِمُناجاهِ اللّه ِ، وَ ساعَهً لِأَمْرِ الْمَعاشِ وَ ساعَهً لِمُعاشَرَهِ الإخْوانِ وَ الثِّقاتِ الذَّینَ یُعَرِّفونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فى الْباطِنِ، وَ ساعَهً تَخلُونَ فَیها لِلَذَّاتِکُمْ فى غَیْرِ مُحَرَّمٍ، وَبِهذِهِ السّاعَهِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثّلاثِ ساعاتٍ.
[الحیاه، ج 1، ص 303 (به نقل از تحف العقول)] امام موسى بن جعفر علیهماالسلام فرمود: بکوشید که زمان و فرصت شما چهار بخش باشد:
بخشى براى مناجات با پروردگار
بخشى براى کارِ زندگى،
بخشى براى معاشرت با برادران و افراد مطمئنّى که عیب هاى شما را به شما بشناسانند و در باطن نسبت به شما اخلاص داشته باشند.
بخشى هم پرداختن به لذّت ها وتفریحات غیرحرام.
و با همین بخش است که بر انجام سه بخش دیگر نیز توانا خواهید شد.
24. گوش و چشم و زبان خدایى
قالَ اللّه تَعالى:
لایَزالُ عَبْدى یَتَقَرَّبُ اِلَىَّ بِالنَّوافِلِ حَتّى اُحِبَّهُ، فـَاِذا اَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعـَهُ الَّذى یَسْمَعُ بِـهِ وَ بَصَرَهُ الَّذى یُبْصِرُ بِهِ وَ لِسانَهُ الَّذى یَنْطِقُ بِهِ.
[میزان الحکمه، ج 8 ، ص 111] پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این حدیث قدسى را از خداى متعال روایت فرمود: بنده من پیوسته با انجام نافله ها به من نزدیک مى شود، تا آنکه او را دوست مى دارم. وقتى بنده ام را دوست داشتم، گوش او خواهم بود که با آن مى شنود، چشم او خواهم بود که با آن مى بیند و زبان او خواهم بود که با آن سخن مى گوید.
25. شناخت ارزش سرمایه‌ها
قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر علیهماالسلام:
یا هِشامُ! لَوْ کانَ فى یَدِکَ جَوْزَهٌ وَ قالَ النّاسُ اِنَّها لُؤْلُؤَهٌ ما کانَ یَنْفَعُکَ وَ اَنْتَ تَعْلَمُ اَنَّها جَوْزَهٌ، وَ لَوْ کانَ فى یَدِکَ لُؤْلُؤهٌ وَ قالَ النّاسُ اِنّها جَوْزَهٌ ما ضَرَّکَ وَ اَنْتَ تَعْلَمُ اَنَّها لُؤْلُؤَهٌ.
[تحف العقول، ص 386] امام کاظم علیه السلام به هشام بن حکم فرمود: اى هشام! اگر در دست تو گردویى باشد، ولى مردم بگویند که گوهر است، حرف مردم سودى براى تو ندارد، وقتى خودت مى دانى که گِردوست. و اگر در دست تو یک لؤلؤ و گوهر باشد، ولى مردم بگویند که گِردوست، وقتى خودت مى دانى که گوهر است، سخن مردم تو را زیان نمى رساند!
26. بهره‌گیرى از زمینه‌ها
قالَ امیرالْمُؤْمِنین علیه السلام:
اَلاْنَ فَاعْمَلُوا، وَالْأَلْسُنُ مُطْلَقَهٌ، وَالْأَبْدَانُ صَحِیحَهٌ، وَالْأَعْضَاءُ لَدْنَهٌ، وَالْمُنْقَلَبُ فَسِیحٌ، وَالْمَجَالُ عَریضٌ.
[نهج البلاغه، صبحى صالح، ص 311] حضرت على علیه السلام فرمود: هم اکنون عمل کنید، که زبان ها باز و رهاست، و بدن ها سالم و اندام ها نرم و انعطاف پذیر، و زمینه دگرگونى گسترده، و مجال، گسترده و وسیع است.
27. مرز صفات خـوب و بد
قالَ أبُو مُحَمَّدٍ العَسکَریّ علیهماالسلام:
اِنَّ لِلسَّخاءِ مِقْداراً فَإنْ زادَ عَلَیْهِ فَهُوَ سَرَفٌ،
وَ لِلْحـَـزْمِ مِقْداراً فَإنْ زادَ عَلَیْهِ فَهُوَ جُـبْنٌ
وَ لِلاْءقْتِصادِ مِقْداراً فَإنْ زادَ عَلَیْهِ فَهُوِ بُخْـلٌ
وَ لِلشَّجاعَهِ مْقِداراً فَإنْ زادَ عَلَیْهِ فَهُوَ تَهَوُّرٌ.
[بحارالانوار، ج 75، ص 377] امام حسن عسکرى علیه السلام فرمود: «سخاوت» و بخشش، حدّ و اندازه اى دارد، اگر از آن بگذرد، «اسراف» است.
«حزم» و دوراندیشى، اندازه و حدّى دارد، اگر بیش از آن باشد،، «ترس» است.
«اقتصاد» و میانه روى هم حدّى دارد، اگر از آن بگذرد، «بُخل» است.
و «شجاعت» و دلیرى هم مقدار و اندازه اى دارد، اگر از آن حدّ بگذرد، «بى باکى» است.
28. حـفظ زبــان
قالَ الباقرُ علیه السلام:
اِنَّ هذا الِلّسانَ مِفْتاحُ کُلِّ خَیْرٍ وَ شَرٍّ، فَیَنْبَغى لِلْمُؤْمِنِ اَنْ یَخْتِمَ عَلى لِسانِهِ کَما یَخـْتِمُ عَلى ذَهَبِهِ وَفِضَّـتِهِ.
[تحف العقول، ص 298] امام محمّد باقر علیه السلام فرمود: همانا این زبان، کلید هر نیک وبد و خیر و شرّ است، پس سزاوار است که مؤمن بر زبان خویش مُهر بزند، همان گونه که بر طلا و نقره اش لاک و مُهر مى زند.
29. انتخاب همنشین خوب
قالَ اَمیرُالْمُؤْمِنین علیه السلام:
صُحْبَهُ الأشرارِ تَکْسِبُ الشَّرَّ، کَالرّیحِ اِذا مَرَّتْ بِالنّتِنِ حَمَلَتْ نَتِناً، صُحْبَهُ الأخْیارِ تَکْسِبُ الْخَیْرَ، کَالرّیحِ إذا مَرَّتْ بِالطّیبِ حَمَلَتْ طیباً.
[میزان الحکمه، ج 5، ص 278 (به نقل از غرر الحکم)] حضرت على علیه السلام فرمود: همنشینى با بدان، براى انسان بدى مى آورد، مثل باد، که وقتى بر بوى بد مى گذرد، با خودش عفونت مى آورد. و همنشینى با نیکان، نیکى مى آورد، مثل باد، که وقتى بر بوى خوش بگذرد، با خودش بوى خوش به همراه مى آورد.
30. ارزش لحـظات
قالَ عَلىٌّ علیه السلام:
اِنَّ اَنْفاسـَکَ اَجـْزاءُ عُمـْرِکَ، فَلا تُفْنِها اِلاّ فىطاعَهٍ تُزْلِفُکَ.
[غرر الحکم، ج 2، ص 499] امام على علیه السلام فرمود: نَفَـس هاى تـو، اجـزاء و بخشهاى عمر توست، پس این نَفس ها را جز در مسیر طاعتى که تو را به خدا نزدیک کند، از دست مده و صرف مکن.
31. واعـظ درونى
قالَ الباقر علیه السلام:
مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّه ُ لَهُ مِنْ نَفـْسِهِ واعِظاً، فَإنَّ مَواعِظَ النّاسِ لَنْ تُغْنِىَ عَنْهُ شَیْئاً.
[تحف العقول، ص 294] امام محمّد باقر علیه السلام فرمود: هر کس را که خداوند، براى او از خودش موعظه کننده اى قرار نداده باشد، به یقین، موعظه هاى مردم هیچ به درد او نخواهد خورد!
32. عبـادتِ سـازنده
قالَ الصّـادِقُ علیه السلام:
اِذا صَلَّیْتَ صَلاهَ فَریضَهٍ فَصَلِّها لِوَقْتِها صَلاهَ مُوَدِّعٍ یَخافُ اَنْ لایَعُودَ اِلَیْها اَبَداً، ثُمَّ اصْرِفْ بِبَصَرِکَ اِلى مَوْضِعِ سُجُودِکَ، فَلَوْ تَعْلَمُ مَنْ عَنْ یَمینِکِ وَ شِمالِکَ لَأَحْسَنْتَ صَلاتَکَ، وَاعْلَمْ اَنَّکَ بَیْنَ یَدَىْ مَنْ یَراکَ وَلاتَراهُ.
[میزان الحکمه، ج 5، ص 392] امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه نماز واجب بخوانى، آن را در وقتش بخوان، آن هم مثل نماز کسى که با نماز وداع مى کند و بیم آن دارد که دیگر هرگز فرصت نماز نیابد (آخرین نماز)، سپس نگاهت را به محلّ سجده ات بگردان. اگر مى دانستى که در طرف راست و چپ تو کیست، نمازت را بهتر مى خواندى. بدان که در نماز، در برابر کسى ایستاده اى که تو را مى بیند، ولى تو او را نمى بینى.
33. به عیب خود پرداختن
قالَ عَلىٌّ علیه السلام:
مَنْ اَبْصَرَ عَیْبَ نَفْسِهِ شَغَلَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ وَ مَنْ تَعَرّى عَنْ لِباسِ التَّقْوى لَمْ یَسْتَتِرْ بِشَىْ ءٍ مِنَ الِلّباسِ وَ مَنْ رَضِىَ بِقِسْمِ اللّه ِ لَمْ یَحْزَنْ عَلى مافاتَهُ.
[تحف العقول، ص 88] امام على علیه السلام در وصیتى به فرزندش امام حسین علیه السلام فرمود:
هر کس عیب خویش را ببیند، از عیب دیگرى غافل مى شود،
هر کس از جامه تقوا عریان باشد، هیچ لباسى او را نخواهد پوشاند.
و هر کس به تقسیم الهى راضى باشد، اندوهِ آنچه را از دست مى دهد نخواهد خورد.
34. تـلاوت آگاهانه قرآن
قالَ الصّادق علیه السلام:
فَانْظُرْ کَیْفَ تَقْرَأُ کِتابَ رَبِّکَ وَ مَنْشُورَ وِ لایَتِکَ وَ کَیْفَ تُجیبُ اَوامِرَهُ وَ نَواهِیَهُ وَ کَیْفَ تَمْتَثِلُ حُدوُدَهُ… فَرَتِّلْهُ تَرتْیلاً وَقِفْ عِنْدَ وَعْدِهِ وَ وَعیدِهِ وَ تَفَکَّرْ فى اَمْثالِهِ وَ مَواعِظِهِ وَ احْذَرْ اَنْ تَقَعَ مِنْ اِقامَتِکَ حُرُوفَهُ فى اِضاعَهِ حُدُودِهِ.
[بحارالانوار، ج 82 ، ص 44] حضرت صادق علیه السلام فرمود: نیک بنگر که کتاب پروردگارت و منشور ولایتت را چگونه مى خوانى؟ و فرمان ها و نهى هاى آن را چگونه پاسخ مى دهى و حدّ و حدود آن را چگونه اطاعت مى کنى؟… پس قرآن را با درنگ و ترتیل بخوان، کنار وعده ها و وعیدهایش درنگ و تأمّل کن، در مَثَل ها و پندهایش بیندیش، مبادا با برپایى حروف و قرائت، در تباه ساختن حدود و محتوا بیفتى!
35. همه کار براى خـداى
قالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله:
مَنْ احَبَّ فى اللّه ِ وَاَبْغَضَ فى اللّه ِ وَاَعْطى فى اللّه ِ وَ مَنـَعَ فى اللّه ِ فَهُـوَ مِنَ الأصـْفِیاءِ.
[تحف العقول، ص 48] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس در راه خدا دوست بدارد و در راه خدا دشمن بدارد، در راه خدا ببخشد و به خاطر خدا از دادن امساک کند، پس او از برگزیدگان است. محبّت و دشمنى براى خدا، عطا و امساک هم به خاطر خدا.
36. خــدا ترسى
قالَ الصّادِقُ علیه السلام:
خَفِ اللّه َ کَأَنَّکَ تَرَاهُ وَ إِنْ کُنْتَ لاَتَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ، فَإِنْ کُنْتَ تَرَى أَنَّهُ لاَیَرَاکَ فَقَدْ کَفَرْتَ، وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ یَرَاکَ ثُمَّ بَرَزْتَ لَهُ بِالْمَعْصِیَهِ، فَقَدْ جَعَلْتَهُ مِنْ أَهْوَنِ النَّاظِرِینَ عَلَیْکَ.
[اصول کافى، ج 2، ص 68] امام صادق علیه السلام به اسحاق بن عمّار فرمود: از خداوند بترس، آن چنان که گویا او را مى بینى، و اگر تو او را نمى بینى او تو را مى بیند، پس اگر خیال کنى که تو را نمى بیند، کافر شده اى، واگر مى دانى که تو را مى بیند، ولى باز هم با گناه با او روبه رو مى شوى، پس او را ناچیزترین نگاه کنندگان قرار داده اى!
37. پشـتکار و مـداومت
عَنْ اَبى جَعفر علیه السلام:
أَحَبُّ الْأَعْمالِ إِلَى اللّه ِ عَزَّ وَجَلَّ مـَا دَاوَمَ عَلَیْهِ الْعَـبْدُ وَ إِنْ قَـلَّ.
[اصول کافى، ج 2، ص 82] امام باقر علیه السلام فرمود: محبوب ترین کارها نزد خداى متعال، عملى است که بنده بر آن مداومت و استمرار داشته باشد، هرچند اندک باشد.
38. خودخواهى و دیگرخواهى
قالَ عَلىّ علیه السلام:
اِجْعَلْ نَفْسَکَ میزاناً فَیما بَیْنَکَ وَ بَیْنَ غَیْرِکَ، فَاَحْبِبْ لِغَیْرِکَ ما تُحِبُّ لِنَفْسِکَ، وَ اکْرَهْ لَهُ ما تَکَرَهُ لِنَفْسِکَ، وَ لاتَظْلِمْ کَما لا تُحِبُّ اَنْ تُظْلَمَ، وَ اَحْسِنْ کَما تُحِبُّ اَنْ یُحْسَنَ اِلَیْکَ، وَاسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسِکَ ما تَسْتَقْبِحُ مِنْ غَیْرِکَ.
[تحف العقول، ص 74] امام على علیه السلام در وصیت نامه خویش به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود: «خود» را میزان و معیار بین خودت و دیگران قرار بده. آنچه براى خودت مى پسندى براى غیر خودت هم بپسند، آنچه براى خود نمى پسندى براى دیگران هم مپسند. همان طور که دوست ندارى به تو ظلم کنند، تو هم ظلم نکن و آنچنان که دوست دارى به تو نیکى کنند تو هم نیکى کن. کارى را که از دیگران زشت و ناپسند مى شمارى، از خودت نیز ناپسند بشمار.
39. صـفات مـؤمن
عَنْ الصّادق علیه السلام:
یَنْبَغِی لِلْمُومِنِ أَنْ یَکُونَ فیهِ ثَمانِىَ خِصَالٍ:
وَقُوراً عِنْدَ الْهَزَاهِزِ، صَبُوراً عِنْدَ الْبَلاَءِ،
شَکُوراً عِنْدَ الرَّخَاءِ، قَانِعاً بِمَا رَزَقَهُ اللّه ُ،
لاَیَظْلِمُ الْأَعْداءَ وَلاَیَتَحَامَلُ لِلْأَصْدِقاءِ،
بَدَنُهُ مِنْهُ فی تَعَبٍ وَ النّاسُ مِنْهُ فی راحَهٍ.
[اصول کافى، ج 2، ص 47] امام صادق علیه السلام فرمود: سزاوار است که در مؤمن هشت خصلت و صفت بـاشــد:
۱ ـ در لرزش ها وفراز و نشیب ها وقار داشته باشد.
۲ ـ هنـگام بــلا صـبور باشـد.
۳ ـ هنگام آسایش شکور و سپاسگزار باشد.
۴ ـ به آنچه خداوند روزى اش کرده، قانع باشد.
۵ ـ بـه دشمـنان سـتم نکـند.
۶ – براى دوستان خود را به تکلّف بیندازد.
۷ ـ بـدنش از او در رنـج باشـد.
۸ ـ مردم از دست او در آسایش باشند.
منبع : چهل حدیث «خودسازی»، جواد محدثى.