نویسنده: محمود مطهری نیا(1)

چکیده
موضوع مهدویت در میان آموزه های اسلامی، از جمله موضوعاتی است که در منابع متعدد مورد توجه قرار گرفته است. در میان مقولات مهدوی نیز یکی از موضوعات شاخص، موضوع « نشانه های ظهور» است که مورد توجه تمام فرق اسلامی قرار داشته است؛ البته موضوع نشانه های ظهور منحصر به منابع اسلامی نیست و نظیر آن را درباره منجیان آسمانی دیگر ادیان می توان برشمرد. در پژوهش حاضر برای اولین بار رویکردهای مختلف به این موضوع، جمع بندی و به طور اجمالی معرفی شده اند. دسته بندی ارائه شده در این مقاله برای اولین بار است. در نگارش این مقاله از روش تحقیق کیفی و شیوه کتابخانه ای و با استقصای اکثری آثار تألیف شده در این حوزه به وسیله مطالعه یا مرور دائره المعارف موعود« آخرالزمان(ع)» انجام شده است.

مقدمه
بنابر روایاتی که در منابع روایی نقل شده است، حضرت « آدم» (علی نبینا و آله و علیه السلام)در پی هزاران آدمی و عالم و در ابتدای آخرالزمان پا به عرصه زمین نهاد.(صدوق، 1398ق؛ 277؛ همو، ج2، 1362: 652).
از همان ابتدای خلقت، او با اهل بیت(ع)آشنا شد و با واسطه قرار دادن ایشان توبه کرد.(دیلمی، ج2، 1421ق، 421).
در میان انوار اهل بیت(ع)، نور حضرت« مهدی(ع)» ، برایش جلوه ای ویژه داشت و او را مشتاق خویش نمود.(مجلسی، ج24، بی تا: 177).
از همین رو اگر او را اولین منتظر ظهور امام عصر(ع)بخوانیم سخنی به گزاف نگفته ایم. « مفضل بن عمر» نقل می کند که از « امام صادق(ع)» درباره این سخن خداوند:« و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن هنگامی که « ابراهیم» را پروردگارش به کلماتی آزمایش کرد و آن را به پایان رسانید» .پرسیدم که این کلمات چه بود؟ فرمود:
« آنها سخنانی بود که حضرت« آدم» از جانب پروردگارش دریافت کرد و سپس توبه نمود و آنها عبارت بودند از این کلمات « یا رب اسالک بحق محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین الا تبت علی پروردگارا به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین از تو درخواست می کنم که توبه مرا بپذیری» . پس خداوند توبه او را پذیرفت که او بسیار توبه پذیر و مهربان است» . به آن حضرت گفتم:« ای پسر پیامبر، اینکه خداوند می فرماید: « فأتمهنّ پس آنها را تمام کرد» منظور چیست؟» فرمود:« یعنی که کلمات را تا قائم(ع) تمام کرد، یعنی 12 امام که 9 امام از آنها از فرزندان حسین» (ع)است» .(صدوق، 1362: 306).
پس از « آدم» ، تمام انبیا(ع)، به امت خویش این انتظار را آموخته اند.(2)اساساً انسان خود نیز از حس کنجکاوی خاصی برخوردار بود که همواره او را به این سمت سوق می داد تا شاید بتواند پیش از وقوع حوادث از نحوه، زمان و… رخ دادن آنها مطلع گردد. پاسخ دهنده به این نیاز در طول تاریخ دو دسته بوده اند: اول، انبیا و اولیای خدا که با اتکا به خزانه غیب الهی و بنابر مصالح، برخی از پرده ها را کنار می زدند. دوم، اولیا و پیروان شیطان که در بسیاری مواقع به دروغ و گاه از سر صدق مدعی پیشگویی و پیش بینی شده اند. از جمله پیشگویی های محقق شده آنها از طریق علومی مانند نجوم و هیأت می توان به خبر دادن از تولد انبیای اولوالعزم « موسی» و« ابراهیم» ،(علی نبینا و آله و علیهما السلام)، اندکی پیش از ولادت آنان اشاره کرد. سیاق آیات قرآن به نحوی است که می توان تأیید امکان صحت چنین پیشگویی هایی را برای غیر متألهان برداشت کرد. البته باید تأکید کرد که در اکثر موارد پیروان « ابلیس» از چنین قدرتی برخوردار نیستند ولی به هر حال در طول تاریخ افرادی وجود داشته اند که با استفاده از ابزارهای ابلیسی چنین قدرتی یافته اند.
در میان تمام ادیان و فرق جهان مفصل ترین و واضح ترین گزارشها درباره ظهور را می توان در منابع اسلامی مشاهده کرد که در این بین نیز منابع شیعی از گستردگی آمیخته به اتقان بیشتری برخوردار است. مهمترین حادثه ای که در انتهایی ترین نقطه زمانی آخرالزمان رخ می دهد ظهور حضرت« مهدی» (ع)است. پیش از این رخداد مهم دو دسته اتفاق در جهان پدیدار می شوند که دسته ای از این حوادث در مقام زمینه سازی ظهور یا مهیا ساختن منتظران ایفای نقش می کنند و بقیه آنها نویدبخش نزدیک شدن آن واقعه مهم می شوند؛ همانند تابلوهای راهنمایی و رانندگی که گاه از فاصله تا مقصد سخن می گویند و گاه با اعلام نزدیک شدن به محل های خطرساز و امثال آن رانندگان را مهیای ورود به این مرحله می کنند.
به تعبیر برخی از صاحب نظران همچون « آیت الله حسین مظاهری» بیش از 6 هزار روایت قابل احصاء درباره مهدویت و آخرالزمان در منابع وجود دارد که این رقم در مورد موضوعات دیگر اعم از فروع دینی و فقهی حتی نماز و روزه بی نظیر است. گستردگی و تنوع این روایات در کنار مسائل متعددی که در حوزه های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اندیشه ای، جوامع را به خود مشغول می ساخته باعث شده که هر محقق و نویسنده ای از زاویه ای به این روایات پرداخته و آنها را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد. مهم ترین این رویکردها، به موضوع نشانه های ظهور را، در ادامه مورد بررسی قرار می دهیم.

1. رویکرد قرآنی
آنچه تاکنون با این رویکرد نگارش یافته و ارائه شده است، صرفاً بیان روایت های تفسیری یا تأویلی با رویکرد مهدوی است که ذیل برخی آیات آمده و متأسفانه در هیچ یک از آنها هیچ گونه تحلیل و توضیح قابل توجهی به چشم نمی خورد و موضوع ظهور و آخرالزمان در قرآن پس از گذشت قرنها همچنان دست نخورده باقی مانده و کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. جالب توجه اینکه در این آثار غیر از قالب بیان آیات و روایات تفسیری یا تأویلی، مؤلفان از هیچ روش پژوهشی دیگر بهره نجسته اند تا جایی که حتی بیان و توضیح تفسیری آیات مورد بحث نیز در این دست آثار مشاهده نمی شود.
شاخص ترین آثاری که به موضوع مهدویت و نشانه های ظهور در قرآن پرداخته اند عبارتند از:« المحجه فیما نزل فی القائم الحجه(ع)» نوشته « علامه سید هاشم حسینی بحرانی» که با عنوان« سیمای حضرت مهدی(ع)در قرآن » با قلم « حجت الاسلام سید مهدی حائری قزوینی» به فارسی ترجمه و منتشر شده است،« تأویل الایات الظاهره فی بقیه العتره الطاهره» نوشته« سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی» (متوفای نیمه دوم قرن دهم)، جلد آخر « معجم أحادیث الامام المهدی(ع)» نوشته « حجت الاسلام علی کورانی» و همکاران و « موعود قرآن» نوشته « علی رضا رجالی تهرانی» .

2. رویکرد معصوم محور؛ تفکیک روایات بر اساس
بیانات معصومین(ع)
مجموعه چند هزار روایت حوزه مهدویت در طول مدت حدود سه قرن بیان شده و امروز به دست ما رسیده است. برخی از مؤلفان، مجموعه روایاتی را که از هر یک از معصومان (ع)برای ما نقل شده، گردآوری کرده اند. از جمله آثار شاخصی که با این رویکرد نوشته شده می توان به « معجم احادیث الامام المهدی(ع)» (غیر از جلد آخر)، جلدهای دوم و سوم اثر ارزشمند« نوائب الدهور فی علائم الظهور» نوشته مرحوم « آیت الله میرجهانی» و « یاد مهدی(ع)» نوشته مرحوم« آیت الله خادمی شیرازی» اشاره کرد. به رغم آنکه تحلیل تاریخی مخاطبان و یاران معصومان(ع)، شبهه شناسی، سؤالات و ابهام های حوزه مهدویت از مسائل دارای اولویت می باشد که از این دسته بندی قابل استخراج است اما مؤلفان محترم آثار فوق، صرفاً به نقل روایاتی که حداکثر با بررسی سندی همراه شده اکتفا کرده اند و از تحلیل ها و استنتاج های یاد شده ردی در آنها نمی توان یافت. جا دارد این مهم در چاپهای بعدی یا به دست دیگر محققان و پژوهشگران انجام شود.

3. رویکرد امکان محور: بررسی حتمی و غیرحتمی بودن نشانه ها
این رویکرد معطوف به شایع ترین تقسیم بندی هایی است که از زمان اهل بیت(ع)مورد استفاده بوده است. بنابر مشهور پنج نشانه شورش سفیانی، قیام یمانی، صیحه آسمانی، شهادت نفس زکیه و خسف بیدا(فرورفتن بخشی از سپاه سفیانی در بیابانی در میان مکه و مدینه به زمین با دستور حضرت « جبرییل» (ع))از جمله نشانه های حتمی ظهور شمرده شده(صدوق، ج2، 1395ق؛ 650؛ طوسی، 1411ق؛ 267؛ نعمانی، 1397ق؛ 169 و 172؛ مجلسی، ج52، بی تا: 204؛ طبرسی، 1390ق: 426؛ صافی گلپایگانی، 1422ق: 439 و 455)که برخی، تعداد آن را تا 10 مورد نیز دانسته اند.(هاشمی شهیدی، 1364).
نشانه های حتمی، قطعاً و بی تردید و به ترتیب یکی در پی دیگری رخ می دهند؛ اما نشانه های غیرحتمی ممکن است اتفاق نیفتند. بنابر نظر برخی صاحب نظران شهیر حوزه مهدویت همچون حضرت« آیت الله محمد ناصری دولت آبادی» ، اکثر این نشانه های چند صد گانه به رغم غیرحتمی بودن رخ داده اند و باید چشم انتظار بروز نشانه های حتمی و حوادث وابسته به آنها باشیم. کتاب« سال ظهور یا علائم حتمی قیام» نوشته « حسین نجفی یزدی» و کتاب « نشانه های ظهور؛ بحثی پیرامون علائم حتمیه ظهور حضرت حجت(ع)» علاوه بر کتاب« زمینه سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی(ع)» نوشته« حجت الاسلام هاشمی شهیدی» از معدود آثاری هستند که به طور مستقل برای تفکیک علائم حتمی و غیرحتمی به رشته تحریر درآمده اند.

4. رویکرد سند محور: صحیح، موثّق، جعلی و… بودن روایات نشانه ها
گاه به ندرت و به صورت موردی در لا به لای اظهارنظرهای شفاهی و نوشته ها مطالبی درباره برخی از روایات گفته می شود که حاکی از بررسی سندی این روایات است. در مجموعه ارزشمند « معجم احادیث الامام المهدی(ع)» که حاصل پژوهش جمعی از محققان بنام حوزه مهدویت است تا حدی به این مهم همت گماشته اند؛ اما هم از سویی تمام روایات از این زاویه مورد بررسی قرار نگرفته و هم جنس روایات مهدویت به گونه ای است که با رجال و درایه صرف نمی توان آنها را ارزیابی کرد و بخشی از این روایات با گذر زمان است که معنای آنها مشخص می شود. گاه محدثان بزرگی مانند« علامه مجلسی رحمه الله علیه» نیز در تشخیص معنا دچار مشکل می شدند.(3)« مصطفی صادقی» در کتاب« تحلیل تاریخی نشانه های ظهور» از این روش برای ردّ بسیاری از نشانه های بیان شده برای ظهور امام عصر(ع)، مدد جسته است.

5. رویکرد مکان محور: بررسی نشانه های مربوط به سرزمین های درگیر در واقعه ظهور(ایران، روم، شام، یمن، حجاز، روم، غرب، عراق، قفقاز و…)
درباره مناطقی خاص در روایات مربوط به آخرالزمان می توان گزارشهایی از حوادث یا اتفاق های پیش روی آنان پیدا کرد. در مورد دسته بندی این روایت ها می توان به طور شاخص به « عصر ظهور» و « المعجم الموضوعی لاحادیث الامام المهدی(ع)» نوشته « حجت الاسلام کورانی» جلد اول « معجم احادیث الامام المهدی(ع)» « نشانه های شگفت آور آخرالزمان» نوشته « محمدجواد مهری کرمانشاهی» ، « علائم آخرالزمان پیرامون ایران و طهران» نوشته « محمودی گلپایگانی» ، « سپیده دم ظهور؛ بررسی نشانه های ظهور حضرت ولی عصر(ع)» تألیف « سیدمحمد موسوی» اشاره کرد. اخیراً واحد پژوهش مؤسسه فرهنگی موعود عصر(ع) تدوین اثر ارزشمندی را تحت همین عنوان آغاز نموده است. این مجموعه پیش از این در شماره های ماهنامه موعود آمده بود.

6. زمان محور: دسته بندی زمانی وقوع نشانه ها؛ نشانه های شش ماه پایانی، ماههای پیش از آن، قریب و بعید
نشانه های ظهور را بسته به میزان نزدیکی آنها به ظهور می توان دسته بندی کرد. در اثر ارزشمند« الفجر المقدس المهدی(ع)» نوشته« مجتبی الساده» که با عنوان « شش ماه پایانی» به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده است. برای اولین بار اقدام به دسته بندی نشانه های مربوط به شش ماهه پیش از ظهور نموده است. در دیگر آثار، گاه صحبت از نشانه های نزدیک و دور نسبت به ظهور شده و در برخی موارد بدون دسته بندی دقیق و جزیی نشانه های مربوط به سال آخر دوران غیبت در کنار هم آمده است. از این دست آثار به طور شاخص می توان به کتاب« سال ظهور با علائم حتمی قیام» ، نوشته« حسین نجفی یزدی» اشاره کرد.

7. شخصیت محور: بررسی شخصیت های مؤثر در واقعه ظهور همچون سفیانی، یمانی، خراسانی، حسنی، حسینی،‌ شیصبانی، شعیب بن صالح،…
در لابه لای روایات متعدد و فراوان نشانه های ظهور از برخی از شخصیتهای انسانی و غیرانسانی به کرّات سخن به میان آمده که از کنار هم چیدن این روایات کتابهایی مانند « سفیانی و نشانه های ظهور» ، نوشته « محمد فقیه» ، ترجمه « سیدشاهپور حسینی» و نیز « سفیانی از آغاز تا افول» نوشته« نصرت الله آیتی» ؛ « یمانی» نوشته « جعفر عتریسی» ، « 100 سؤال حول الدجال» به رشته تحریر درآمده و عرضه شده است. در کتاب « زمینه سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی (ع)نوشته« حجت الاسلام سید اسدالله هاشمی شهیدی» به تفصیل درباره تفاوتهای سیدحسنی، حسینی و خراسانی سخن به میان آمده است. از دیگر آثار تألیف شده با این رویکرد می توان از این کتابها نام برد:« نزول عیسی بن مریم(ع) فی آخرالزمان» اثر « عبدالرحمن سیوطی» ، « یمانی رایه الهدی» نوشته « محمدعلی حلو» ، « دجال افسانه یا واقعیت» نوشته « افسانه شفایی» .
علاوه بر این موارد در جلد دوم کتابب « روزگار رهایی» و نیز جلد دوم « معجم احادیث الامام المهدی(ع)» فصول قابل توجهی را که با این رویکرد تهیه و ارائه شده اند می توان یافت. برخی از شخصیتهای نامدار تاریخ ادیان و تاریخ اسلام نیز علاوه بر حضور در دوره تاریخی حیات خودشان در ماجراهای مربوط به ظهور امام عصر(ع) حضور خواهند داشت و به ایفای نقش خواهند پرداخت. علاوه بر رجعت کنندگان می توان دو ملک مقرب الهی یعنی حضرت « جبرییل» و « میکاییل» را نام برد. متأسفانه تاکنون درباره این دو بزرگوار تألیف شایسته ای با رویکرد مهدوی و با قلم مؤلفان شیعه و پیرو مکتب اهل بیت(ع) نگارش نیافته است.

8. رویکرد جامعه محور(رویکرد اجتماعی)
در این رویکرد نشانه های ظهور به نشانه های مربوط به دسته ها و طبقات اجتماعی خاص تقسیم بندی می شود. از جمله این طبقات اجتماعی می توان به دسته بندی نشانه ها بر اساس: 1. جنسیت ها(مرد و زن، کودک و بزرگسال) و2. طبقات اجتماعی و مشاغل(حکام، دانشمندان و فقها، کسبه،…) اشاره کرد. فهرست منتخب « آیت الله خراسانی» در کتاب مهدی منتظر(ع) برای بیان مطالب ذیل عنوان« راجع به دین و سستی مردم» در دین از این قرار است:
رای، بدعت و تغییر حلال و حرام؛ حق و باطل- ارشاد و هدایت؛ امر به معروف و نهی از منکر؛ وضع مردم در طاعت خدا، خوف و خشیت؛ غفلت از خدا و آخرت، میل به دنیا و هوی و ضعف ایمان؛ حال مؤمن صالح و بنده مطیع خدا؛ فرائض و تکالیف شرعیه؛ وضع و حال مساجد و معابد؛ حال قرآن در نزد مردم؛ وضع قراء و عباد؛ وضع علم و روحانیت؛ وضع علمای سوء و رفتارشان و رفتار اهل منبر؛ وضع معیشت و کسب؛ وضع حکومت و هیئت حاکمه؛ سلطان و روش آن؛ امراء و وزراء و عمال؛ روش اولیاء امور و طرز رسیدن به حکومت؛ حکومت نااهلان و تسلط اشرار؛ حکومت زنان و کودکان و خواجگان؛ دستگاه قضاوت، شهود و ترک حدود؛ رواج فساق، فجار، منافقان، اشرار، جاهلیت و جهال؛ حال غنی و فقیر؛ فسادهای عموم جامعه.
مطالب کتاب یاد شده برای دسته بندی حاضر و بند بعدی(آسیب محور) قابل استفاده است.

9. رویکرد آسیب محور(رویکرد آسیب شناسانه): دسته بندی نشانه های ظهور به تفکیک موضوعی؛ اجتماعی، اخلاقی، تربیتی، دینی، سیاسی و…
آسیبها و ابتلائاتی که به تصریح روایت ها، مردمان آخرالزمان بدان مبتلا می شوند علاوه بر توصیف و بیان عمومی، گاه از حیث جنسیت مبتلایان قابل دسته بندی است و گاه بر اساس طبقات اجتماعی و مشاغلی که دارند. در روایات برای حکام و فرمانروایان، فقها و قاضیان، ‌تجار و کسبه و … آفاتی را بیان کرده اند.
برخی از این ابتلائات خود نیز قابل دسته بندی هستند. مرحوم « آیت الله محمدجواد خراسانی» ، در اثر ارزشمند« مهدی منتظر(ع)» ، که بعد از گذشت چند دهه، مدتی است با تحقیق و مستندسازی قابل توجهی تجدید چاپ شده، فتنه ها و آسیبهای آخرالزمان را هم بر اساس مؤلفه های اجتماعی(جنسیت، مقطع سنی، طبقات اجتماعی و مشاغل)و هم گونه های آسیبها دسته بندی کرده است. اثر شاخص دیگری که برای این دو رویکرد می توان از آن نام برد« معجم الملاحم و الفتن» نوشته« آیت الله دهسرخی» است. علاوه بر اینها در جلد دوم کتاب « روزگار رهایی» و جلد اول« معجم احادیث الامام المهدی(ع)» می توان فصول قابل توجهی را با این رویکرد پیدا کرد. مقاله های « آسیب شناسی آخرالزمان» از « حجت الاسلام مهدی نیلی پور» و « آسیب شناسی مردمان آخرالزمان» از همین قلم با این رویکرد نگاشته شده اند. کتاب « فرهنگ مردم دنیا قبل از ظهور» نوشته« اسدالله محمدی نیا» نیز از همین منظر به دسته بندی روایت های آخرالزمان پرداخته است.

10.تقسیم نشانه ها بر اساس فرق و ادیان مبتلا شده: شیعیان، مسلمانان، اهل کتاب و دیگر ساکنان زمین و…
با غور و غوص در روایات آخرالزمان تصویر به نسبت واضحی می توان از مبتلایان آخرالزمان حتی بر اساس دین و آیین مردمان یافت. در کتاب « مهدی منتظر(ع)» عمده تأکید بر فتنه هایی است که جامعه اسلامی بدان دچار می شود و از آنچه بر سر شیعیان و اهل کتاب و دیگر ساکنان زمین می آید به طور مجزا سخنی به میان نیامده و بنابر استقصای اولیه، اثری که با این رویکرد تدوین و تألیف شده باشد وجود ندارد.

11.حادثه محور(رویکرد طبیعی): سیل، طوفان، زلزله و…
آخرالزمان مصداق بارز آیه کریمه « ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدی الناس» است که به واسطه گناهان و معاصی، مردم به قهر طبیعت دچار می شوند. قهر طبیعت به صورت های مختلفی مانند سیل، زلزله، صاعقه، خشکسالی و… بروز می یابد. از آنجا که روایات در این باره به بیان کلیات اکتفا نموده اند، مطالعه ای تطبیقی با شرایط معاصر ما می تواند نتایج قابل توجهی برای مخاطب ارائه کند. بخشی از این مهم را در یکی از مقاله های کتاب « پیشگویی ها و آخرالزمان» با عنوان:« اینک آخرالزمان» و نیز جلد دوم کتاب « روزگار رهایی» می توان یافت.

12. رویکرد کیهانی
در این رویکرد نشانه های مختلف را بر اساس اینکه در زمین، آسمان، خورشید، ماه و نیز دیگر ستاره ها و سیاره ها رخ می دهد می توان دسته بندی کرد. مستندات این نگاه را تا حدی در کتاب« مهدی منتظر(ع)» نوشته « آیت الله محمدجواد خراسانی» می توان مشاهده کرد. لیکن تاکنون اثری به طور مستقل به این موضوع نپرداخته است. اهمیت این دسته بندی آنجا مشخص می شود که بدانیم بسیاری از نشانه های غیرزمینی دلایل قابل توجه در حقانیت اسلام و تشیع است و در آثار و محصولات منتشر شده غربی این اتفاق ها به عنوان پدیده های شیطانی معرفی شده و به تصویر کشیده می شوند. به طور مشخص می توان به فیلم « امگا کد 2» به کارگردانی« اسمیت برایان» اشاره کرد.(4)

13. رویکرد اعجازی
نشانه های ظهور« امام زمان(ع)» را به دو دسته عادی و غیرعادی می توان دسته بندی کرد. بخشی از این حوادث و نشانه ها از حیث کیفی(شدت و تمرکز در منطقه ای خاص) یا وقوعی (رخداد برخی پدیده ها برای منطقه یا قومی خاص)‌شاخص شده و به عنوان نشانه ظهور مطرح شده اند، والا، اصل پدیده، موضوع تازه ای نیست، مانند زنا و فحشا که پدیده جدیدی نیست اما آنقدر این اتفاق در جوامع مختلف شایع می شود که نشانه ظهور شمرده شده لیکن برخی نشانه ها مخصوص ماهها و سال منتهی به ظهور است؛ مانند ظهور دستی در آسمان. (نعمانی، 1397ق: 253).
در میان این دست نشانه ها، کسوف و خسوفی که در غیروقت عادی رخ می دهد پدیده ای است که به تصریح روایات از زمان خلقت« آدم » در تاریخ حیات خلقت بی سابقه بوده است.(مجلسی، ج52، بی تا: 214).

14. مطالعه تطبیقی نشانه های ظهور در ادیان، مذاهب و مکاتب مختلف: اشتراک ها، افتراق ها و امتیازها
هر چند ادیان مختلف آسمانی همه از یک مبدأ صادر شدند و به مرور ایام دچار انحراف ها و بدعتها گشته و از حقیقت فاصله گرفتند؛ اما همچنان در هر کدام از ادیان ابراهیمی و غیرابراهیمی رگه هایی از حقیقت را می توان یافت. موضوع آخرالزمان، پایان دوران و آرمانشهر دینی در عموم ادیان قابل مشاهده است. نکته جالب توجه اینجاست که چون این موضوع چندان نسبتی با مطامع و خواسته های تحریف کنندگان ادیان نداشته و از منظر آنان چیزی بیش از افسانه نبوده چندان دستخوش تحریف و وارونگی نشده است. در فصل نهم کتاب« ظهور حضرت مهدی(ع)از دیدگاه ادیان، مذاهب و ملل جهان» نوشته« حجت الاسلام سید اسدالله هاشمی شهیدی» با مقایسه ای زیبا میان اسلام، مسیحیت، یهود و دیگر ادیان آسمانی و غیرآسمانی به خوبی نشان داده که تمام مردم جهان منتظر یک منجی و موعود آسمانی با اوصاف مشترک اند. جلد سوم کتاب« نوائب الدهور فی علائم الظهور» نیز در این راستا می تواند یاری گر محققانی باشد که به دنبال تبیین این رویکرد هستند.

15. تطبیق محور: مصداق یابی و مقایسه نشانه های بیان شده با اتفاق های روزمره و شخصیتها
یافتن مصادیق پیشگویی های اهل بیت(ع) در لابه لای روایات آخرالزمانی کنجکاوی بسیاری را برانگیخته است. بر همین اساس، علاوه بر آنچه در گفتگوهای غیررسمی عامه مردم و دیدگاه های بعضی از خطبا یافت می شود، می توان این رویکرد را در آثاری مانند« روزگار رهایی» نوشته « کامل سلیمان» ترجمه« حجت الاسلام علی اکبر مهدی پور» و « منتظر تاریخ» نوشته مرحوم« مدرسی» و نیز کتاب « بشارت ظهور؛ بحثی پیرامون زمینه سازان ایرانی انقلاب جهانی حضرت مهدی(ع)» نوشته« مجید نوری» یافت.

16. رویکرد تأویل محور
بنابر نظر برخی از صاحب نظران، نشانه های ظهور قابلیت تأویل را دارند مانند طلوع خورشید از مغرب، سلاح« امام زمان(ع)» و در مقابل عده ای این عبارات را صریح و تأویل ناپذیر می دانند و فهم درست آن را موکول به گذر زمان می دانند که البته در موارد قابل توجهی گذر زمان این ادعا را به خوبی ثابت نموده است. اثری که این دست موارد را به طور جدی کنار هم چیده باشد یا از این زاویه به بازخوانی نشانه های ظهور پرداخته باشد از طرق رسمی منتشر نشده و گاه صحبت هایی از بعضی از سخنرانانی که در شهرهای مختلف در حوزه مهدویت نیز سخن می گویند شنیده می شود. البته در میان آثار حتی مراجع و علمای بزرگی که در حوزه مهدویت قلم فرسایی نموده اند این رویکرد درباره برخی موارد خاص مانند آنچه گفتیم آمده اما با این حال این دیدگاه محل تأمل جدی است و در موارد متعدد چندان قابل دفاع و بیان متقن خالی از خدشه نیست.

17. بررسی حدوث محور: نشانه های آشکار شده و باقی مانده
چنانکه گفته شد، بنابر دیدگاه برخی از صاحب نظران مانند حضرت« آیت الله ناصری» اکثر قریب به اتفاق نشانه های ظهور غیر از نشانه های حتمی و مواردی که با آنها نسبت پیدا کرده و در آخرین ماه های دوره غیبت اتفاق خواهند افتاد، بقیه نشانه ها اتفاق افتاده اند. اثر مکتوبی که بر اساس این دیدگاه تألیف شده باشد یافت نشد هر چند در صفحاتی از کتاب « تاریخ غیبت کبری» نوشته مرحوم« آیت الله شهید سیدمحمد صدر» مطالبی در این باره یافت می شود.

18. رویکرد وظیفه محور(بررسی تکالیف منتظران یا رویکرد تربیت گرا): بررسی وظایف فردی در برابر اتفاق های آخرالزمان
برخی از نشانه های ظهور و آنچه درباره آخرالزمان و آستانه ظهور امام عصر(ع)بیان شده قابلیت ارائه برنامه های تربیتی در راستای تربیت نسل منتظر را دارند. برای نمونه آنچه به عنوان آسیب های اجتماعی آخرالزمان در بندهای هشتم و نهم بیان شد گویای آن دسته از فتنه ها و آسیبهایی است که باید برای پیشگیری یا حل آنها با استفاده از دیگر روایات و تعالیم اهل بیت(ع) همت گماشت. کتاب « معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران» نوشته « ابراهیم شفیعی سروستانی» ‌و مجموعه منتشر نشده« دکترین ظهور» تحقیق « مهدی تلوری» با این رویکرد تهیه شده و همچنان قابلیت ارتقا را دارد و هنوز در ابتدای راه است.

19.رویکرد برنامه محور( در سطوح برنامه ریزی استراتژیک یا راهبردی):آمادگی جمعی- اجتماعی برای حوادث آخرالزمان
روایت هایی که در بند پیشین متذکر شدیم قابلیت استخراج برنامه های کلان اجتماعی را نیز دارند به نحوی که گاه تنها یک روایت از مجموعه روایت های آخرالزمان می تواند مبنای سیاستگذاری جدی و کلان چند وزارتخانه قرار گیرد. اثر شاخص و مبدع این رویکرد کتاب « استراتژی انتظار» تألیف « اسماعیل شفیعی سروستانی» است که به عللی ناگفته در ابتدای راه و بیان کلیات ماند و ادامه مطالب به خوانندگان ارائه نشد. تفصیل این رویکرد و ارائه برنامه ها و سیاستها مبتنی بر این رویکرد از اهم وظایف نظام جمهوری اسلامی است که متأسفانه در طول این سالها محقق نشده است.

20. رویکرد تاریخ محور(تحلیل تاریخی نشانه های ظهور)
تحلیل تاریخی نشانه های ظهور و ریشه یابی نشانه های ظهور از حیث صدور و نیز تحقق آنها عمری بسیار کوتاه دارد. برخی از پیشگویی های اهل بیت(ع) از آینده مربوط به آینده نزدیک به مقطع صدور روایت مانند دوره های اموی و عباسی بوده یا در این مقاطع تاریخی برای وجاهت بخشیدن به این دولتهای غاصب وضع و جعل شده اند. جدا کردن این دو دسته، از مجموعه روایت های نشانه های ظهور اقدام ارزشمندی است اما متأسفانه در نخستین اثری که با این رویکرد و تحت همین عنوان و به قلم« مصطفی صادقی» نگاشته شده( تحلیل تاریخی نشانه های ظهور) با این مبنا چوب رد بر تمام روایت های نشانه های ظهور زده شده و حتی روایت هایی که از حیث سند، صحیح یا موثق تشخیص داده شده بودند و از حیث محتوا نیز قابل خدشه نبودند به رغم تصریح مؤلف محترم به راحتی از آنها چشم پوشی کرده و آنان را نیز رد می کند که به طور مشخص می توان به تحلیل روایت های سفیانی و نیز ندای آسمانی و دیگر نشانه های حتمی ظهور اشاره کرد! امید است در تحقیقات بعدی با این رویکرد شاهد برطرف شدن نواقص و کاستی های اثر پیشین باشیم.

21. مفهوم شناسی
برخی از واژه های مطرح شده در روایات آخرالزمان، ظهور و نشانه های ظهور مانند آیه، بغته و… نیازمند توضیح و تبیین جدی است و نباید به ترجمه ترجمه اللفظی صرف آنها اکتفا کرد. هر چند در لا به لای تألیف ها و آثار حوزه مهدویت گاه توضیحاتی در این باره قابل مشاهده است، اما اثری که به طور شاخص و جدی به تبیین این مفاهیم حتی در میان دیگر مطالب پرداخته باشد تاکنون یافت نشده است و جا دارد محققان به این مسئله توجه ویژه ای را معطوف دارند.

22. رویکرد ادبی
به رغم فراوانی مطالب درباره آخرالزمان، ظهور و نشانه های ظهور تاکنون مجموعه شاخصی در قالب شعر، داستان، رمان و یا دیگر قالبهای ادبی تهیه و تدوین نشده است. کتاب « سوار سبزپوش آرزوها» نوشته« کمال سید» ترجمه« حسین سیدی» با رویکردی تاریخی به بیان تاریخ آغازین ایام ولادت امام عصر(ع) پرداخته و متذکر پس از آن نشده است. یکی از نقصهای جدی تألیف های مهدویت استفاده نکردن از قالبهای ادبی برای انتقال پیامهای این حوزه است. غالب مطالب ادبی با رویکرد نجوا با امام عصر(ع) و گاه انتظار تهیه می شود و آنچه در این بند برشمردیم در میان آنها یافت نمی شود.

23. رویکرد هنری
مجموعه های شاخص مهدوی که در رسانه ها به تصویر کشیده شده ترکیبی از حضور کارشناسان و میان برنامه های مذهبی- مهدوی است و هرگز از قالبی غیر از این، برای انتقال پیامهای معارف مهدوی استفاده نشده است. جالب است بدانیم دو مجموعه پرمخاطب « سلطان و شبان» محصول صدا و سیمای ج.ا.ا و نیز« جواهری در قصر» محصول کشور کره تنها با استناد به چند سطر(حداکثر 1- 5سطر) منابع تاریخی، تهیه و تولید شده اند. هر چند معارف اصیل و حق مهدوی را نمی توان با این دو افسانه مقایسه کرد اما آیا نمی توان با وجود این همه مطلب و آن همه نویسنده و کارگردان نبود حتی یک فیلم نامه یا طرح برنامه با این رویکرد را کوتاهی و قصور جدی خود در حق امام عصر(ع) به شمار بیاوریم. جالب تر آنکه در آثار شاخصی مانند« پیشگویی ها و آخرالزمان» (مجموعه مقالات) و نیز « هالیوود و فرجام جهان) نوشته « سید ابوالحسن علوی طباطبایی» می توانیم فهرست، دسته بندی، تنوع و نقد دهها فیلم آخرالزمانی با رویکرد موعودگرایی آمریکایی مملو از آموزه های ضدّ اسلامی، ضدّ‌شیعی و ضدّ مهدوی ببینیم؛ فیلم هایی که گاه به مانند« پیشگویی های نوسترآداموس» و « سیاره میمونها» در نهایت صراحت، مفهوم انتظار اسلامی- شیعی را به تصویر کشیده و در نهایت گستاخی و جسارت آن را به سخره می گیرند. البته این غیر از فیلم های متعددی است که با استفاده از تکنیک های مختلف هنری هریک بخشی از معارف و نمادهای اسلامی و شیعی را مورد حمله خویش قرار می دهند.

24.رویکرد مأخذ شناسانه
سیر تحول تألیف های موضوع نشانه های ظهور و مباحث مربوط به آن، شناسایی فراوانی ها، کاستی ها و فزونی های تألیف ها در این عرصه اهم مقصود این رویکرد را تشکیل می دهد که محصول آن می تواند مورد استفاده محققان و پژوهشگران برای تشخیص ضروری ترین محورهای پژوهشی در این میدان قرار گیرد. نوشتار حاضر از اولین آثاری است که با این رویکرد تهیه شده و نگارش یافته است و از همین رو هرگز مدعی آن نیست که حق مطلب را ادا نموده باشد.

25. رویکرد نشانه یابی
روایت هایی در لابه لای روایت های مهدویت و آخرالزمان نقل شده که در آنها صحبت از این به میان آمده که تمام حوادث رخ داده در دوره های قبل و معجزه های نمایان شده به دست انبیا و اولیای پیش از اسلام در دوره آخرالزمان و دستان امام عصر(ع) قابل مشاهده خواهد بود.(برای نمونه ر.ک: طبرسی، 1390ق: 476).
در این رویکرد با مطالعه تاریخ اتفاق ها و حوادث پیشینیان می توان تخمینی از آینده داشت و برای آن برنامه ریزی کرد.
تاکنون اثر مکتوب جدی با این رویکرد نگاشته نشده لیکن می توان فیلم « ملک سلیمان نبی(ع)» را اثری هنری با این رویکرد دانست. در شفاهیات نیز گفتارهای « حجت الاسلام و المسلمین سعید اصفهانیان» در این رابطه قابل مطالعه و بررسی است.

26.رویکرد ترکیبی
برخی از مؤلفان برای تبیین مطالب مرتبط با نشانه ها، دو یا چند مورد از رویکردهای فوق را ترکیب کرده اند. از این دست تقسیم ها می توان به کتاب« تاریخ غیبت کبری» اشاره نمود که شهید« آیت الله سیدمحمد صدر» در آن نشانه های ظهور را به اجتماعی و طبیعی تقسیم کرده و سپس با در نظر گرفتن فاصله وقوع آنها با ظهور به بیان و تفکیک نشانه های اجتماعی و طبیعی نزدیک و دور به نسبت ظهور پرداخته اند.
$ جمع بندی
در بسیاری از آثار مهدوی نشانه های ظهور به دو دسته حتمی و غیرحتمی تقسیم شده اند. در برخی از آثار متأخر برخی دسته بندی های دیگر مانند جغرافیایی، زمانی و… ارائه شده است. همان طور که دیدیم در پژوهش حاضر برای اولین بار رویکردهای مختلف به این موضوع جمع بندی و به طور اجمالی معرفی شده اند. با توجه به مستندات ارائه شده و رویکردهای یاد شده، مقاله حاضر می تواند مبنای بسیاری از پژوهش ها و تألیف هایی باشد که بعد از این مطمح نظر مؤلفان و محققان قرار خواهد گرفت؛ به خصوص برای اهدافی مانند امیدبخشی، آماده شدن برای ظهور، دلیلی بر حقانیت پیشوایان دین، ‌روشی برای شناخت و برنامه ریزی درست، روشی برای شناخت مدعیان دروغین، جلوگیری از انحرافهای فکری، احترام به حضرت« مهدی» (ع) و پیشوازی از آمدن او و…
منابع و مأخذ تحقیق:
الف- کتاب ها
-دیلمی، شیخ حسن،(1421ق)، ارشاد القلوب الی الصواب» ، قم، شریف رضی، چ1.
-شفیعی سروستانی،(1384)، « دایره المعارف موعود آخرالزمان» ، 7 جلد، تهران، موعود عصر(عج)، چ1.
-صافی گلپایگانی، ‌لطف الله،(1422ق)، « منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیه السلام» ، قم، مکتب المؤلف.
-صدوق، محمدبن علی بن حسین،(1398ق)،« التوحید» ، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ1.
-صدوق، محمد بن علی بن حسین،(1362)، « الخصال» ، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ2.
-صدوق، محمدبن علی بن حسین،(1395ق)، « کمال الدین و تمام النعمه» ، تهران، اسلامیه، چ2.
-صدوق، محمد بن علی بن حسین(1404ق)، « من لا یحضره الفقیه» ، قم، جامعه مدرسین،‌ چ2.
-طبرسی، فضل بن حسن(1390ق)، « إعلام الوری بأعلام الهدی» ، تهران، اسلامیه.
-طوسی، محمد بن حسن،(1411ق)، « کتاب الغیبه» ، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چ1.
-مجلسی، محمدباقر، (بی تا)، « بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار» ، تهران، اسلامیه.
-نعمانی، محمد بن ابراهیم،(1397ق)،‌« الغیبه» ، تهران، نشر صدوق، چ1.
-هاشمی شهیدی، سید اسدالله، (1364)« زمینه سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی علیه السلام» ، قم، المهدی علیه السلام، چ1.
ب- مقالات
-مطهری نیا، محمود، بهمن(1387)، « آسیب شناسی مردم آخرالزمان» ، ماه نامه فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی موعود، ش 95.
پی نوشت ها:
1. مدیر گروه مطالعات راهبردی مهدویت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، دانشجوی دوره دکتری مدرسی تاریخ و تمدن اسلامی motahari.nia@gmail.com
2. تفصیل بشارات انبیا به ظهور امام زمان(ع)را در کتابهای مختلفی از جمله فصل نهم کتاب ظهور حضرت مهدی(ع)از دیدگاه ادیان، مذاهب و ملل جهان نوشته حجه الاسلام هاشمی شهیدی مطالعه نمایید.
3. مثال مشهور این مطلب عبارت« کاسیاتٌ عاریاتٌ» در توصیف زنان آخرالزمان است( صدوق، ج3، 1404: 391)در این باره ر.ک: مطهری نیا، محمود، آسیب شناسی مردم آخرالزمان، ماه نامه موعود، ش95، بهمن 1387.
4. Director:Brian Trenchard-Smith