نویسنده:حمزه کریم خانی

در جستجوی انسان سالم
ارائه ی تعریف جامعی از سلامت روانی و مشخص کردن الگویی برای سلامت روحی – روانی از طریق تجربی ، چنان غامض و پیچیده است که باعث گشته برخی از روان شناسان ، قائل به عدم وجود « سلامت کامل روانی» و « الگوی سالم روانی » شوند. روان کاوان ، از جمله روان شناسانی هستند که قائل اند هر فردی درجه و میزانی از بیماری روانی را با خود دارد ؛ یعنی از دیدگاه آنان ، در بحث روان انسان، « سالم » به معنای مطلق کلمه وجود ندارد . این تعبیر، اگر انسان را صرفا محصول محیط بدانیم ، از آن جا که اولا محیطی صد در صد سالم به عنوان الگو نداریم و ثانیا هر فرد به میزان و حد خاصی از ملاک های اجتماع خود فاصله دارد ، می تواند صحیح باشد ؛ ولی وقتی برای سلامت انسان ، الگویی خارج از اجتماع بیابیم و همچنین او را تنها محصول اجتماع نپنداریم ، بلکه برای او اصول غریزی و طبیعی در نظر بگیریم و رشد شخصیت وی را بر اساس آن اصول ، تعیین و تعریف نماییم ، در این صورت ، سلامت روانی معنا می یابد و الگوی انسان سالم نیز وجود خواهد داشت.
از دیدگاه اسلامی ، انسانی که خودآگاهانه ، با تمامی هستی ارتباطی زنده و پویا و متکامل دارد ، انسانی از لحاظ روانی « سالم » است. از دیدگاه اسلام ، عالی ترین الگوی انسان های سالم ، انبیای الهی و امامان معصوم (ع) هستند. آنان مظهر سلامت روح و روان اند و خود آگاهانه ترین ، پویاترین و متکامل ترین رابطه را با کل هستی دارند، و سایر انسان ها به میزان نزدیکی و تقرب به ملاک های سلامت روانی ای که آن بزرگواران ، مشخص و تعریف و عرضه نموده اند ، از سلامت روانی برخوردار خواهند بود .
اگر چه در متون اسلامی ملاک های سلامت روان به شکلی مدون با معنایی که مراد ماست ، مکتوب نگشته است، لیکن با توجه به ارزش ها و جهتگیری های اسلام درباره ی قلب سلیم ( سالم ) و سلامت روح و نیز آسایش و سعادت واقعی انسان، سعی کرده ایم تا با بهره گیری از سخنان پیشوایان اسلام ، به ضرورت توجه به سلامت جان و نیز آثار و فواید بی شمار این نوع از سلامت بپردازیم:

ضرورت توجه به سلامت جان
در احادیث پیشوایان معصوم ما ، تأکیدات فراوانی به سلامت قلب (دل) (1) شده است ؛ چرا که در سایه ی سلامت قلب است که اعمال و رفتار انسان ، نیکو خواهد شد و انسان ، خود به خود ، در مسیر سعادت و تعالی گام برخواهد داشت.
امام صادق (ع) می فرماید : « جایگاه دل نسبت به بدن ، همچون جایگاه امام و پیشواست به مردم ».2
پیامبر اسلام (ص) در این باره می فرماید : « هر گاه دل انسان پاک شود، بدنش نیز پاک می گردد ( رفتارهای ناپسند از او سر می زند ) » .(3 )
نیز می فرماید : « در انسان، پاره گوشتی است که اگر سالم و درست باشد ، دیگر بدنش به وسیله ی آن ، سالم می شود و هرگاه آن بیمار شود، سایر بدنش بیمار و تباه می گردد . آن پاره گوشت ، دل است» .(4)
و نیز می فرماید : « قلب ، پادشاهی است که سپاهیانی دارد .هر گاه پادشاه ، شایسته باشد، سپاهیانش شایسته می شوند و هر گاه پادشاه ، فاسد شود، سپاهیانش نیز به فساد و تباهی کشیده می شوند »‌. (5)
این تشبیه ها جملگی حکایت از اهمیت قلب و ضرورت توجه به سلامتی آن دارد.
امام باقر (ع) می فرماید: « هیچ دانشی چون سلامت جویی نیست و هیچ سلامتی چون سلامت دل نیست» . (6)

ره سپردن به سوی خدا با قلب
امام جواد (ع) می فرماید : « ره سپردن به سوی خداوند متعال با دل ها ، رساننده تر است از به رنج افکندن اعضای بدن با اعمال »‌.(7)
پیامبر خدا (ص) می فرماید : « خداوند متعال به چهره ها و دارایی های شما نمی نگرد ؛ بلکه به دل ها و کرده های شما می نگرد» . (8)
امیر مؤمنان (ع) هم می فرماید : « خداوند به لطف و رحمت خود ، ما و شما را از کسانی قرار دهد که با دل خویش به سوی منزلگاه های نیکوکاران ره می سپارند » . (9)
همه ی این احادیث شریف ، بیانگر یک نکته ی بسیار مهم است که قلب و دل آدمی از سلامت لازم برخوردار باشد، مسیر رسیدن به تکامل را بهتر و سریع تر خواهد پیمود .

راهی به سلامت جان
در احادیث ، راه های متنوعی برای دستیابی به سلامت قلب مطرح شده است که در این جا تنها به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد. گفتنی است برخی از راه کارها در قالب ویژگی های قلب سالم بیان شده است که تلاش برای رسیدن به آنها ، انسان را به مقصود خواهد رساند:
1. رسول خدا (ص) در پاسخ به این سؤالی که : « مقصود از قلب سلیم ( سالم ) یاد شده در قرآن (10) چیست ؟» فرمود : « قلب سلیم ، دینداری به دور از شک و خواسته های نفس و‍‍ [ نیز ] عمل بدون شهرت طلبی و خودنمایی است » .(11)
2. امام صادق (ع) فرمود: « دل سالم ، دلی است که پروردگارش را ملاقات کند در حالی که احدی جز او را در خود نداشته باشد و هر دلی در آن شرک یا شک باشد، روبه نابودی است » .(12)
3. امام علی (ع) فرمود :‌« از دل سالم ، جز قصد راست و درست سر نمی زند ».(13)
4. امام علی (ع) می فرماید : « دلت برای تو سالم نخواهد شد، مگر آن گاه که برای مؤمنان همان را بپسندی که برای خود می پسندی ».(14)
5. امام حسن (ع) می فرماید : « سالم ترین دل ها ، دلی است که از تردیدها پاک باشد» . (15)
6. حضرت مسیح (ع) می فرماید: « دل ها اگر شهوت ها آنها را از هم ندرند و طمع ، آلوده شان نسازد و نعمت و برخورداری ، آنها را سخت ( قسی ) نگرداند ، به زودی ظرف های حکت خواهند شد » . (16)
7. حضرت علی (ع) می فرماید :‌ « هر کس دوستدار آسایش و سلامت روح است، باید بی اعتنایی به دنیا را برگزیند » .(17)
8. امام صادق (ع) می فرماید : « آسایش و سلامت ، در خرسندی ( قناعت ) و یقین است و غم و اندوه در شک و ناخرسندی ( آزمندی ) » .(18)
9. امام صادق (ع) می فرماید : « کسی که نیت درست داشته باشد ، قلب سلیم دارد؛ زیرا پاک و سالم بودن دل از خواست های نفسانی ، نیت را در همه ی کارها برای خدا حاصل می گرداند. خداوند متعال می فرماید: روزی که مال و فرزندان [ و هیچ چیز دیگری ] سودی نمی دهد ، مگر آن که کسی دلی سالم به سوی خدا بیاورد ‍[ سوره ی شعرا ، آیه ی 87-89 ] ». (19)
10. امام باقر (ع) می فرماید : « دل ، تا زمانی که به حق نرسیده است، پیوسته از جای خود تا حنجره می آید و برمی گردد و چون به حق رسید ، به آرامش و قرار می رسد» . (20)

بیماری های جان
اگر انسان بخواهد از قلب و روح سالمی برخوردار باشد تا بتواند در زندگی ، مسیر کمال را بدون توقف بپیماید ، نه تنها باید به عواملی که سبب تقویت سلامتی دل و جان او می شود ، توجه کند، بلکه باید از عواملی که سبب بیماری قلب او می شوند نیز جدا بر حذر باشد. این عوامل در سخنان معصومان (ع) متعدد است که در این جا تنها به برخی از آنها اشاره می کنیم:
حضرت علی (ع) می فرماید: « هیچ دردی برای دل ها ، دردآورتر از نگاه نیست » .(21)
امام باقر (ع) می فرماید : « برای دل ، چیزی تباه کننده تر از گناه نیست؛ زیرا دل ، مرتکب گناه می شود و بر اثر مداومت بر آن ، گناه بر وی چیره می گردد و سرنگونش می کند» . (22)
امام علی (ع) می فرماید : « از مجادله و ستیزه کردن بپرهیزد ؛ زیرا این دو کار ، دل ها را نسبت به برادران ، بیمار می کنند و از آنها نفاق می روید» . (23)
امام علی (ع) همچنین فرموده است : « بدترین چیزی که در دل ها افکنده شده، خیانت است » .(24)

پی نوشت ها:

1. گفتنی است : کاربرد « قلب » یا « فؤاد » در قرآن و احادیث ، در معنایی تقریبا معادل « روح » و « نفس » و « ذهن » است که در فارسی به : جان ، اندیشه ، روان و وجدان از آن یاد می شود و مترادف هم به کار می روند. البته این کاربردها نیازمند تحقیق بیشترند. ( بخش علمی )
2. علل الشرایع ، ص 109 .
3. کنز العمال ، ح 1222 .
4. الخصال ، ص 31 ، ح 109 .
5. میزان الحکمه ، ج 10 ، ص 4981 .
6. بحارالانوار ، ج 78 ، ص 164 .
7. الدره الباهره ، ص 39 . یعنی ره سپردن با دل ، آدمی را زودتر به مقصد ( قرب خدا ) می رساند.
8. أمالی ، ص 536 .
9. نهج البلاغه ، خطبه ی 165.
10. اشاره ای است به آیه ی 87-89 سوره ی شعرا که پس از این ، خواهد آمد .
11. مستدرک الوسائل ، ج 1 ، ص 113 .
12. الکافی ، ج 2 ، ص 16 .
13. غرر الحکم ،ح 10874 .
14. بحارالأنوار ، ج 78 ، ص 8 .
15. تحف العقول ، ص 235 .
16. همان ، ص 504 .
17. غررالحکم ،‌ ح 8947 .
18. مشکاه الانوار ، ص 34 .
19. تفسیر نورالثقلین ، ج 4 ، ص 58 .
20. تفسیر عیاشی ، ج1 ، ص 377 .
21. الکافی ، ج 2 ، ص 275 .
22. همان ، ص 268 .
23. همان ، ص 300 .
24. غررالحکم ، ح 5696 .
منبع: کتاب حدیث زندگی