پیامبر اکرم (ص) فرمودند : از خشم بپرهیز.(1)
برای کاهش دادن یا از بین بردن رفتارهایی نامطلوب می توان از تکنیک های زیر استفاده نمود.
1) خاموشی (2)
اگر به رفتاری که شخص از خود بروز می دهد توجه نکنیم و آن را مورد تقویت قرار ندهیم ، آن رفتار خاموش شده و احتمال تکرار آن کم می شود ، مثلا اگر به کودکی که بی اجازه صحبت می کند و مرتب حرف دیگران را قطع می کند والدین توجه ای ننمایند ، کم کم این رفتار خاموش می شود. اگر بخواهیم از این روش برای کاهش رفتار نا مطلوب استفاده کنیم باید به نکاتی توجه کنیم:
اول : رفتاری که شخص انجام می دهد ضرر و زیان جسمانی و روانی نداشته باشد. ولی اگر خطری فرد را تهدید می نماید خاموشی جایز نیست ، مثلا فرض کنیم کودک می خواهد میخی را درون پریز برق کند ، در این جا باید فورا جلوی او را گرفت.
دوم : منابع تقویت را کنترل کنیم زیرا صرف اینکه ما نسبت به رفتار نامطلوب بی تفاوت باشیم و توجه ای نکنیم ، کفایت (3) نمی کند ، شاید دیگران توجه کنند و باعث تقویت رفتار گردند ، مثلا دانش آموزی در کلاس حرف تمسخر آمیز می زند، اگر معلم بخواهد از این اصل استفاده نماید و توجه نکند ولی دانش آموزان به او بخندند ، خاموشی کاربردی نداشته و حتی باعث ادامه رفتار می گردد.
سوم : اصل خاموشی در دو جهت مثبت و منفی مؤثر است ، یعنی اگر به رفتاری توجه نکنیم چه آن رفتار مطلوب باشد چه نامطلوب ، آن رفتار خاموش می شود. بنابراین باید سعی کنیم رفتارهای نامطلوب را با بی توجهی کاهش دهیم و به رفتارهای مطلوب توجه نماییم تا تقویت گردد و تکرار شود. مثلا اگر معلمی در کلاس ، دانش آموزای را به دلیل رفتار مطلوبش مورد توجه قرار ندهد ، آن رفتار از بین خواهد رفت. اگر شاگردی که منزوی (4) و گوشه گیر و خجالتی می باشد یک بار برای جواب دادن به سؤال ، دستش را بالا گرفت معلم باید به او توجه نماید و الا براساس اصل خاموشی ، اگر مورد بی توجهی قرار گیرد رفتار مطلوبش کاهش می یابد.
2) اصل اشباع: (5)
بنابراین اصل ، بعضی رفتارها را باید اجازه دهیم تکرار شود حتی به اجبار ادامه پیدا کند ، تا شخص از آن بیزار گردد، البته به شرطی که آن رفتار برای فرد دیگران ضرر و زیان نداشته باشد.
به عنوان نمونه کودکی دفتر برادرش را خط خطی می کند ، در این مورد می توان دفتری را در اختیار او گذاشت تا هر قدر می خواهد خط خطی کند بلکه او را مجبور کنیم به مدت زیادی این کار را انجام دهد تا خسته ، بیزار ، دلزده و از این کار متنفر گردد.
3) تقویت رفتار مخالف: (6)
رفتاری را تقویت کنیم که ضد رفتار نامطلوب باشد ، مقلا دانش آموزی که در کلاس بدون اجازه صحبت می کند ،اگر برای صحبت کردن اجازه گرفت ، این رفتار را که مغایر با رفتار نامطلوب است ، مورد تشویق و تقویت قرار می دهیم ، پس رفتار تقویت شده تکرار می گردد و خود به خود رفتار نامطلوب کاهش می یابد.
4) تنبیه: (7)
اگر به رفتار ناپسند ، عامل ناخوشایندی اضافه کنیم ، رفتار نامطلوب کاهش می یابد و از بین می رود. مثلا با کودکی که دروغ می گوید قهر کنیم. تنبیه می تواند به اشکال مختلف صورت گیرد: یکی ، محروم کردن یعنی شخص را به دلیل رفتار نامطلوبش از چیزی محروم کنیم مثلا کودکی که در بازی ، به دیگران پرخاش می کند ، حرف داور را نادیده می گیرد ، قوانین بازی را رعایت نمی کند، از بازی محروم کنند.
دیگری جریمه کردن یعنی تکلیف بیشتری به دوش او بگذاریم.

نکات مورد توجه در تنبیه کردن :
1- باید بلافاصه بعد عمل نامطلوب تنبیه کرد.
2- زمانی که فردی (8) را تنبیه می کنیم همزمان اورا مورد دلسوزی قرار ندهیم.
3- تنبیه باید توأم با توضیح باشد تا فرد تنبیه شونده دلیل آن را بداند.
4- شدت و مقدار تنبیه باید متناسب با عمل نامطلوب باشد ، حضرت علی (ع) فرمودند: بزرگ ترین مراتب حماقت ، زیاده روی در تحسین و توبیخ است.(9)
5- اگر عملی نامطلوب است و باید تنبیه شود ، لازم است همیشه عامل را تنبیه کرد نه اینکه به صورت متناوب گهگاهی ، زیرا این گونه تنبیه کردن باعث ادامه رفتار نامطلوب می شود.
6- تنبیه نباید عاملی برای جلب توجه باشد.
7- در تنبیه کردن باید محیط کنترل شود تا همه افراد ، رفتاری را نامطلوب بدانند نه اینکه رفتاری را عده ای تنبیه و برخی دیگر تشویق نمایند. مثلا ممکن است کودکی در خانه حرف نادرستی بزند ، پدر تنبیه کند و مادر تشویق و یا معلم رفتاری را تنبیه کند و والدین همان رفتار را تقویت کنند. این عامل باعث تضاد(10) ارزش ها می شود و نمی توان به سادگی آن را کاهش داد.
8- از تهدیدهای غیر عملی خود داری کنیم زیر فرد به زودی متوجه می شود که این تهدید عملی نمی شود ، مثلا به کودک بگوییم اگر تکالیف خود را انجام ندهی ، گوش هایت را می برم.

مضرات تنبیه :
برخی از متخصصین علوم رفتاری ( 11) مخالف با تنبیه هستند و مضرات زیادی را برای آنان بر شمرده اند ، « اسکینر» روانشناس رفتار گرا معتقد است که تنبیه در دراز مدت بی تأثیر است و فقط زمانی که تهدید (12) و تنبیه وجود دارد ، رفتار واپس می زند ولی وقتی موقعیت های (13) تنبیه وجود نداشت ، رفتار دوباره به اولش باز می گردد.
مهم ترین دلایل مخالفان تنبیه به شرح زیر است:
1- افرادی که تنبیه می شوند در برابر آن واکنش (14) متقابل نشان می دهند و این باعث پرخاشگری نسبت به تنبیه کننده می شود و حتی ممکن است به دلیل مقاومت کردن علاوه بر پرخاشگری (15) ، فرار از خانه ، انحراف اجتماعی و اخلاقی را به دنبال خود بیاورد.
2- ممکن است تنبیه در افراد مخصوصا کودکان سبب ترس ، وحشت و اضطراب گردد و تا مدت های زیادی دوام یابد.
3- در برخی از موارد ممکن است ، تنبیه باعث افزایش رفتار نامطلوب شود وشخص تنبیه شونده آن را وسیله ای برای ابراز وجود بداند ، مثلا دانش آموزی که به خاطر رفتار نامطلوبش از بلندگوی مدرسه نامش خوانده می شود و یا در تابلوی مدرسه و یا روی تخته سیاه نوشته می شود ، احساس خود بزرگ بینی می کند و به دوستان خود هم می گوید : ببین اسم من را می خوانند!! و یا ممکن است معلم دانش آموز را به دلیل رفتار ناپسندش از کلاس بیرون کند ، او هم به حیاط مدریه برود و بازی کند ؛ پس او تقویت می شود و این نگرش (16) در او به وجود می آید که برای بازی کردن باید رفتار ناپسند از خود نشان دهد.
4- وقتی که تنبیه کننده (17) نباشد ، ممکن است رقتارهای نامطلوب دوباره بروز کند. مثلا به محض اینکه پدر از خانه بیرون رود ، کودک خواهر کوچک خود را یا هنگامی که پلیس نباشد راننده خاطی ار چراغ قرمز رد بشود.
5- وقتی که کودک را تنبیه می کنیم به او می گوییم ، چه کاری را انجام ندهد ، اما نمی آموزیم چه کاری را انجام دهد ، بر عکس تقویت ، و تشویق کردن که به او می فهمانیم کارش را ادامه دهد. پس نقش تعلیمی و تربیتی تشویق را تنبیه ندارد.
6- وقتی از تنبیه استفاده می کنیم ، کینه و خاطره ناخوشایندی را در ذهن فرد ایجاد کرده ایم که ممکن است در موقعیتی دیگر انتقام بگیرد.
7- تنبیه بدنی ممکن است باعث صدمه جسمانی گردد ، مثلا در برخی موارد والدینی که فرزند را کتک زده باعث ناشنوایی (18) او شده اند و عوارض نامطلول جسمانی دیگر ممکن است به وجود آید.
8- شخصی که مرتب تنبیه می شود ، احساس حقارت و خود کم بینی در او شکل می گیرد و این نگرش را کسب می کند که من به درد هیچ کاری نمی خورم ، اگر این تفکر به جود آید ، شخص حتی از استعدادی هم که دارد ، نمی تواند به نحو مطلوب ( به دلیل احساس حقارتی که به وجود آمده است) استفاده نماید.
با این همه گاهی تنبیه ، ضرورت پیدا می کند که برای آخرین راه چاره ، باید به کار ببریم.

کاربرد تنبیه در موارد خاص
دربعضی موارد مجبور هستیم از تنبیه استفاده کنیم از جمله:
الف) هنگامی که هیچ کدام از تکنیک های تغییر رفتار نامطلوب ( خاموشی ، اشباع و تقویت رفتار مغایر) اثری نداشت، به عنوان آخرین راه آن هم با احتیاط لازم ، پس تا آنجایی که امکان دارد از تنبیه بدنی (19) استفاده نکنیم.
ب) گاهی برای سلامتی کودک مجبوریم از عامل ناخوشایند استفاده کنیم ، مثلا برای درمان بیماری (20)، باید به او آمپول زده شود یا وقتی کودک میخی را درون پریز برق می خواهد بکند ، مجبوریم محکم روی دست او بزنیم.
ج ) برای یاد دادن چیزی که عامل خطرناک است، باید از تنبیه استفاده کنیم مثلا کودکی که شناختی نسبت به خطرناک بودن وسایل برقی ندارد وقفی به آن نزدیک می شود با صدای بلند و ژست ناخوشایند به او می فهمانیم که به آن دست نزند.
د) هنگامی که شخص رفتاری خلاف مقررات انجام داده ، باید مورد تنبیه قرار گیرد تا رفتارهای نامطلوبش از بین برود. یا سبب عبرت گرفتن دیگران شود.

کنترل و هدایت ( 21) رفتار کودکان
امام صادق (ع) فرمودند: بدون تردید ، پروردگار حیکم ، آدمی را به سبب محبت او به فرزندش مورد مهر و لطف خود قرار می دهد. (22)
یکی از مسائل مهم در زمینه رفتارهای پسندیده و اخلاقی در تعلیم و تربیت کودکان ، تربیت خانوادگی است. اولین محیطی که فرد در آن قدم می گذارد ، چگونگی تربیت و رعایت رفتار اخلاقی و توجه به آداب و رسوم اجتماعی ، احترام به الگوها ، هنجارها و قوانین و نرم های (23) محیطی بستگی به تربیت اخلاقی فرزندان در خانواده دارد.
سست شدن بنیان خانوادگی و عدم تربیت اخلاقی کودکان باعث افزایش رفتار خلاف اخلاق است. محبت ، نیاز اصلی کودکان است و شخصیت آنان تا اندازه زیادی در اثر توجه و محبت اطرافیان بخصوص والدین شکل می گیرد.
کودکان فکر می کنند رفتارهایی که از آنها سر می زند ، بهترین است اما ممکن است اشتباه (24) بکنند ، چگونگی برخورد و نگرش والدین در این زمینه بسیار مهم است. والدینی که با سختگیری های بی مورد ، تنبیه بدنی ، سرزنش کردن کودک بخصوص در مقابل دیگران ، خوار شمردن او ، مقایسه وی با کودکان دیگر ، تحقیر کردن کودک و تمسخر کردن او باعث می شود تا کودکان رفتارهای نامناسبی را از خود بروز دهند. این روش ها مؤثر نبوده و مشکلی را حل نمی کنند. پیامبر (ص) فرمودند: عیب جو ، ستاینده ، مجادله گر مباش.(25)
عده ای از والدین به تربیت و رفتار فرزند خود بی توجه اند و زمینه را برای بروز رفتارهای نامطلوب فرزند ، مهیا می سازند. عدم توجه به رفتارهایی از جمله :
1- فرزندر ا کاملا آزاد گذارادن و عدم توجه به رفتارها.
2- عدم توقع و انتظار بیش از توان فرزند.
3 – روشن نبودن هدف ها و برنامه ها (26) در تربیت فرزند.
4- بی تفاوتی نسبت به رفتارهای نامطلوب
5- عدم اطاعت از امر و نهی والدین.
6- اراده خود را کاملا در اختیار فرزند قرار دادن.
7- عدم رعایت نظم و تربیت و انضباط (27) در خانواده.
8- وابستگی کامل فرزند به والدین و عدم استقلال.
9- عدم محبت لازم به فرزندان.
10- عدم اعتماد نسبت به یکدیگر.
11- عدم توجه نسبت به تکالیف مدرسه و تحصیل فرزند.
12- عدم مکانیسم تشویق و تنبیه به موقع و متناسب با رفتار.
و عوامل متعدد دیگر که می توان گفت ، این خانواده ها سلامت (28) لازم را ندارند.
همان طوری که یک فرد بیمار می شود ، این خانواده ها هم در تربیت رفتار فرزندان خود ، بیمار هستند. محصول این خانواده ها فرزندان ناامید (29) ، بیمار روحی، افسرده و در نهایت بزهکار (30) است.
در مقابل ، خانواد های سالم رفتارهای مطلوب فرزندان را تشویق و هدایت می کنند و رفتارهای نابهنجار را کاهش می دهند، محبت و احترام متقابل ، نظم و انضباط از موازین اصلی این خانواده هاست. فرزندان این خانواده ها در آینده شاداب ، اجتماعی ، مسئولیت پذیر (31) ، سالم ، منطقی و به طور کلی دارای رفتارهای پسندیده ای هستند. رسول خدا (ص) فرمودند: کودکان را دوست بدارید به آنان ترحم و شفقت نماییم.(32)
رهنمودهای (33) عملی در تربیت رفتارهای مطلوب باید توجه کرد که همان رفتارهایی را که با کودکان انجام می دهیم ، برای آنان الگو می شود و طبق آن عمل می کنند. امام کاظم (ع) فرمودند: رفتار کودکان در اثر رفتار درست والدین محفوظ می ماند.(34)
کودکان چگونه رفتار می کنند ؟ همان گونه که با آنان رفتار می شود.
1- اگر سلوک و رفتار با کودک همراه با نام خداوند و یاد خدا باشد ، کودک خداشناس بار می آید.
2- اگر رفتار با کودک همراه تشویق و تحسین باشد فرد متکی به نفس بار می آید.
3- اگر رفتار با کودک همراه با درستی و صداق باشد ، کودک درستی و راستگویی را می آموزد . پیامبرا اسلام (ص)فرمودند : زیبایی به راستگویی و حق گویی است و کمال به راست کرداری نیکو(35)
4- اگر در رابطه با فرزند خود به عهدها و قول هایی که داده اید عمل کنید ، فرزند شما وفای به عهد و اهمیت آن را می آموزد. رسول خدا (ص) فرمودند: هنگامی که به کودکان وعده ای می دهید به آن وفا کنید.(36)
5- اگر فرزندتان را به قدر کافی در بازی های گروهی شرکت دهید ، فردی اجتماعی بار می آید.
6- اگر سلوک و رفتار با کودک همراه با عدالت و مساوات باشد کودک عدالت(37) خواهی را می آموزد. مردی ، یکی از فرزندان خود را بوسید و به فرزند دیگری که در کنارش بود ، اعتنا نکرد ، پیامبر اکرم (ص) به او عتاب کرد و فرمود : چرا مساوات را رعایت نکردی؟ (38)
7- اگر مقررات اجتماعی را به اندازه کافی رعایت کنید فرزند شما رعایت کردن حقوق دیگران را می آموزد.
8- اگر سلوک و رفتار با کودک همراه با راز داری و اعتما به نفس باشد ، فردی امین و راز دار بار می آید.
9- اگر فرزند شما در دوران رشد خود احساس امنیت و ایمنی کند ، فردی استوار و ثابت قدم بار می آید.
10- اگر در مقابل زحمات و خدمات دیگران و نیز فرزندتان از آنان سپاسگزاری کنید فرزندتان می آموزد که قدر شناس زحمات دیگران باشد.
11- اگر به سؤال های فرزندتان با حوصله و شکیبایی ، دقیق و ساده پاسخ دهید ، فرزندتان نسبت به یادگیری و آموختن علاقمند می شود.
12- اگر زندگی فرزندتان مبتنی بر اصول ، ضوابط و برنامه صحیح و عقلانی باشد ، فرزندتان نظم و تربیت را می آموزد.
در مقابل اگر رفتار با کودکان نادرست باشد. کودک رفتارهای نامطلوب می آموزد.
الف) اگر رفتار با کودک همراه با دشمنی و خصومت باشد ، کودک عنادورزی و کینه توزی را می آموزد.
ب) اگر سلوک و رفتار با کودک همراه با توجه و تأیید بیش از حد باشد ، فردی از خود راضی و خود بزرگ بین بار می آید.
ج ) اگر رفتار با کودک همراه با استهزا و ریشخند باشد ، فردی خجالتی و متزلزل بار می آید.
د) اگر رفتار با کودک همراه با سرزنش و تحقیر کردن باشد ، فردی گوشه گیر و خود کوچک بین بار می آید. اگر رفتار با کودک همراه زور و پرخاشگری باشد ، فردی مضطرب و پرخاشگر بار می آید.
منابع :
1- بال ، ساموئل ، انگیزش در آموزش و پرورش ، ترجمه سید علی اصغر مسدد ، شیراز ، انتشارات دانشگاه شیراز ، چاپ اول ، 1373.
2- پارسا ، محمد ، روان شناسی تربیتی ، تهران، انتشارات سخن ، چاپ سوم ، 1375.
3- تورکی ، استانلی، روان شناسی کودک ناسازگار ، ترجمه سلما قوامی ، تهران ، انتشارات شرکت سهامی ، چاپ اول ، 1375.
4- رخشان ، فریدون ، آیا براستی تنبیه مؤثر است ، تبریز انتشارات ریز پرداز ، 1375.
5- رمضانی ، خسرو ، روانشناسی تربیتی و کاربرد آن ، یاسوج ، انتشارات فاطمیه ، 1381.
6- سیف، علی اکبر ، روان شناسی پرورشی ، تهران ، انتشارات آگاه ، چاپ هفتم ، 1371.
7- شریعتمداری ، علی ، روانشناسی تربیتی ، تهران ، انتشارات امیر کبیر ، 1376.
8- فائضی ، علی ، جایگاه روش های تنبیه در تعلیم و تربیت ، تهران انتشارات فیض کاشانی ، چاپ اول ، 1370.
9- قائمی، علی ، خانواده و تربیت کودک ،تهران ،انتشارات امیری ،چاپ نهم ، 1370.
10- کرومبولتز ، تغییر دادن رفتارهای کودکان و نوجوانان ، ترجمه یوسف کریمی، تهران ، انتشارات فاطمی ، چاپ هفتم ، 1375.
11- مجوزی، عبدالله ، چرا تنبیه ، تهران ، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان ، چاپ دوم ، 1373.
12- موسوی کاشمری ، سید مهدی، روش های تربیت ، قم ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.
13- نورستن ، جین پی ، بیزاری از مدرسه ، ترجمه حسن سلطان فر ، مشهد انتشارات آستان قدس رضوی ، چاپ چهارم ، 1374.

پی نوشتها :

1- قال رسول الله (ص) : اجتنب الغضب . ( نهج الفصاحه ، ج 62).
2- Extinction
3- Competence
4- Solitary.
5- Saturation
6- opponent
7- Punishment
8- Individual
9- قال علی (ع) : اکبر الحمق الاغراق فی المدح و الذم.
10- Contrast
11- Behavoral Sciences
12-Threat
13-Situation
14- Reaction
15- Aggression.
16- Attitude
17- Punitive.
18- Deafness
19-Corporal Punishment.
20- Disease
21- Conduet
22- ان الله لیرحم العبد لشده حبه لولده( کافی ، ج 6 ، ص 5) .
23- Norms
24- Fault
25- قال النبی (ص) : لا تکن عیابا و لا مداحا و لا مماریا ( مکارم الاخلاق ، ص 467).
26- Programs
27- Discipline
28- Health
29-despair
30 – Criminal
31- Responsib ility
32- احبوا الصبیان و ارحموهم ( وسایل الشیعه ج 21، ص 483).
33- Prompting
34- یحفظ الاطفال بصلاح ابائهم ( بحار ، ج 15 ، ص 178).
35- الجمال صواب القول بالحق و الکمال حسن الفعال بالصدق ( میزان الحمکه ح 10167).
36- کافی ، ج 6 ، ص 40.
37-Justice.
38- فهلاوایست ( و بینهما) وسایل الشیعه ج 15 ، ص 204.
39- Self – Confidence
منبع: ماهنامه ی پیام زن