اعمال و رفتاری که از انسان صادر شود، چنانچه بر اساس انگیزه ای الهی و نیّت بندگی و اطاعت و تقرّب بپروردگار باشد، عبادت محسوب میگردد، روی این زمینه، عبادات در اسلام وسعت و دایرهی وسیعی خواهد داشت، که اکنون عبادات را در سه قسمت بطور خلاصه مورد بررسی قرار میدهیم:
1. عبادات فردی
منظور از این نوع عبادت، اعمال و تکالیفی است، که بر اساس نیّت بندگی و تقرّب صورت میگیرد، اما جنبه‌‌‌‌‌‌‌‌ی فردی دارد، و منافع آن نیز بیشتر و در درجهی اول متوجه خود شخص میگردد، مانند: روزه، اعتکاف، حج، تحصیل علم، کسب معاش، انتظار فرج، و نیت پاک.
2. عبادات اجتماعی
این نوع عبادات شامل سلسله اعمال و وظایفی میشود؛ که در درجهی اول منافع و آثار آن متوجهی افراد اجتماع میگردد، و این دسته اعمال را باز بدو دستهی وظائف جسمی و بدنی؛ و تکالیف مادّی و مالی میتوان تقسیم نمود:
دستهی اول، وظائف واعمالیست که مربوط بجسم و فعالیت بدنی انسان است، مانند: جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، همکاری درکارهای اجتماعی؛ دفاع از حقوق جامعه، رعایت حقوق پدر و مادر و همسایه و استاد، توّلِی و تَبرِّی، صلح و سازش بین افراد، و خانه داری زن، و دستهی دوم؛ کارهائی که مربوط بصرف مال و ثروت است، مانند پرداخت خمس؛ زکات؛ انفاق؛ صدقات؛ و سایر حقوق مالی.
3. عبادات خدائی
اگر چه این دسته عبادات، با احکام دو دستهی قبل چندان تفاوتی ندارد؛ و معمولا وظائف خدائی و مردمی انسان درهم آمیخته است؛ اما در عین حال در درجهی اول؛ جهت معنوی و بندگی آن بیشتر مورد توجه است، تا آثار و جهات فردی و اجتماعی آن، مانند: نماز، مناجات، ذکر، دعا، شناخت صفات خدا، تفکّر در نظام خلقت، و آشنائی با اسرار و حکمتهای پروردگار.
اکنون طبق سه دسته بندی فوق، قسمتی از آیات و روایات عبادات فردی را از نظر میگذرانیم:
1. روزه
دربارهی روزه و احکام و شرایط آن در قرآن کریم 13 آیه وجود دارد، که یکی از آن آیات چنین است:
«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ».[1]
حکم روزه برای شما مقرّر و نوشته شد، همچنانکه این حکم برای امم قبل از شما هم نوشته شده بود.
2. اعتکاف
اعتکاف یک عبادت اسلامی است، که طبق شرائطی؛ مانند: سه روز توقّف در مسجد با روزه گرفتن؛ و خودداری از معاشرت های جنسی، باید انجام گیرد، گاهی هم پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بعنوان اِعتکاف ده روز در مسجد میماند و در حال عبادت و مناجات بسر میبرد و میفرمود:
اعتکاف عشر فی شهر رمضان تعدل حجتین و عمرتین.[2]
ده روز اعتکاف در ماه رمضان مساوی است با دو حجّ و دو عمره.
3. حجّ
پیرامون عمل حج و شرائط و دستورات آن؛ در قرآن 22 آیه وجود دارد، که یکی از آن آیات چنین است:
«وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ».[3]
ای ابراهیم! اعلام حجّ کن، تا مردم پیاده و سوار؛ از هر نقطه ای دور دست بسوی تو آیند، و به اعمال حجّ و منافع آن دست یابند.
4. علم و دانش
علم و دانش آموختن نیز، از عبادات مسلّم و چشمگیر اسلامی است، و بمنظور ارزش و اهمیت این عبادت، از مادّهی علم و مشتقّات آن، در قرآن کریم 855 مرتبه سخن بمیان آمده است.
پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در بیان دیگر میفرماید:
فضل العلم احب الیّ من فضل العباده.[4]
برتری و امتیاز علم در نزد من از ارزش وبرتری عبادت بیشتر است.
5. تأمین معاش
تأمین معاش، و تحصیل نیازمندیهای یک زندگی شرافتمندانه و اسلامی، از وظائف و عبادات یک فرد مسلمان بشمار آمده است.
پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
العباده سبعه اجزاء، افضلها طلب الحلال.[5]
عبادت هفت قسمت است، که پرفضیلت ترین قسمت آن، بدست آوردن مال و دارائی حلال است.
6. انتظار فرج
انتظار فرج و ظهور امام غائب ـ علیه السّلام ـ و خود را ساختن و برای آمدن امام آماده گشتن و چشم براه تشکیل یک حکومت عادل دوختن نیز از جمله عبادات فردی اسلامی است.
علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:
افضل العباده، الصبر و الصمت، و انتظار فرج.[6]
بالاترین عبادت، صبر در جای خود، و سکوت بمورد، و انتظار فرج است.
7. نیت پاک
نیّت پاک و تصمیم باعمال خیر و انسانی، از جمله عبادات فردی است.
شخصی بامام صادق ـ علیه السّلام ـ عرض کرد: قربانت گردم، عبادت چیست؟ امام فرمود:
حسن النیه بالطاعه.[7]
نیت پاک داشتن و تصمیم بر اطاعت، عبادت است.
عبادات اجتماعی
1. نبرد و فداکاری
در قرآن کریم، در مورد نبرد و فداکاری در راه احیای هدفهای اسلامی 32 آیه وارد شده است؛ و جهاد و فداکاری را بهترین و مؤثرترین عبادت اجتماعی اسلام میتوان دانست.
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
صبر المسلم فی بعض مواطن الجهاد یوماً واحداً، خیر له من عباده اربعین سنه.[8]
استقامت و پایداری یکروز مسلمان، در بعضی از جبهه های جهاد، برای او بهتر و بالاتر از چهل سال عبادت است.
در بیان دیگر فرمود:
لضربه علی ـ علیه السّلام ـ عمرُ بن عَبْدِوَدّ، افضل من عباده الثقلین[9]
ضربهی شمشیر علی ـ علیه السّلام ـ در جنگ احزاب بر«عمرو بن عبدوَدْ» که قدرتمندترین پیشوای کفر و اِلحاد، و دشمنترین شخص ضد اسلام و قرآن بود، از عبادت جنّ و انس بالاتر است!
باز فرمود: ای علی! ترا بشارت میدهم که اگر عمل امروز ترا (قتل عمرو بن عبدود) با تمام اعمال امت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ مقایسه کنند؛ عمل تو برتری خواهد داشت![10]
2 و 3. امر بمعروف و نهی از منکر
این دو تکلیف، سنگین، از عبادات بزرگ اسلامی است، و عظمت و آثار درخشان آنرا قرآن کریم در 9 آیه بیان میدارد، و امام باقر ـ علیه السّلام ـ هم دربارهی فضیلت و قِداست این دو عبادت بزرگ میفرماید:
سبیل الانبیاء و منهاج الصالحین، فریضه عظیمه تقام الفرائض، و تؤمن المذاهب؛ و تحل المکاسب؛ و ترد المظالم، و تعمر الارض … .[11]
امر بمعروف و نهی از منکر، راه و رسم انبیاء، روش صالحان و شایستگان، فریضه و عبادت بزرگی است، که در سایهی آن واجبات دیگر برقرار میشود، افکار و عقائد محفوظ میماند، کسب و تجارت بر اساس مشروع و حلال قرار میگیرد، حقوق افراد مظلوم بآنها برمیگردد، و سر انجام پهنهی زمین و محیط جامعه بعمران و پیشرفت میگراید.
4. دفاع از حقوق مسلمانان
از نظر اسلام، اهل ایمان و مسلمانان برادر همدیگر محسوب میشوند.
قرآن میفرماید:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ».[12]
و امام صادق ـ علیه السّلام ـ نیز فرمود:
المسلم اخ المسلم. [13]
اهل ایمان برادر یکدیگر، و مسلمانان نیز برادر همدیگرند. و چون افراد نسبت بهمدیگر برادرند و تمام جوامع اسلامی هم جامعهی واحدی است، در نتیجه تمام افراد هم مسئولیت دارند، از حقوق افراد دیگر که در واقع برادر آنها حساب میشوند، دفاع کنند، و اگر ضربه و لطمه ای بر پیگر فرد یا جامعه ای وارد شود آنرا رفع نمایند، و اگر از این وظیفهی سنگین شانه خالی کردند، و بناله های مظلومان و ستمدیدگان ترتیب اثری ندادند، چنین افرادی مسلمان واقعی و راستین نخواهند بود!
پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
من سمع مسلماً ینادی یا للمسلمین، فلم یجبه فلیس بمسلم.[14]
5. کمک به نیازمندان
کمک بنیازمندان و محتاجان جامعه نیز؛ از وظائف حتمی و عبادات چشمگیر اسلامی قرار گرفته است.
پیامبر عالیقدر فرمود:
من مشی فی عون اخیه و منفعته، فله ثواب المجاهدین فی سبیل الله.[15]
6. احسان به پدر و مادر
در قرآن کریم پس از آنکه وظیفهی عبادی انسان در برابر خدا بیان میگردد، بدنبال آن احسان و خدمت به پدر و مادر بعنوان، یک تکلیف مسلّم و مقدس میآید؛ و میفرماید:
«لاَ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً».[16]
جز برای خدا عبادت نکنید، و به پدر و مادر احسان و نیکی نمائید.
این آیه، خدمت به پدر و مادر را که، واسطهی خلقت او بوده اند یکنوع وظیفهی واجب و عبادت و اطاعت معرفی مینماید، و حتی رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نگاه محبت آمیز و عطوفانهی اولاد را به پدر و مادر یکنوع عبادت میشمارد و میفرماید:
نظر الولد الی والدیه حُباً لهما عباده.[17]
نگاه فرزند به پدر و مادر، در صورتیکه از روی محبت و مودّت باشد؛ عبادت است.
7. خانه داری
صرف نظر از اینکه در خانواده؛ مرد در برابر همسر خویش وظائف سنگینی دارد؛ و میبایست همانطور که رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: برای افراد خانواده اش از هر جهت منشاء فضائل و خوبیها و مهربانیها باشد[18] زن نیز در مورد، خانه داری و شوهر داری، موظّف است، نهایت سعی و کوشش خود را به کار ببرد، و شوهر داری زن در خانه یکنوع جهاد و فداکاری به حساب آمده است:
امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ فرمود:
جهاد المرئه حسن التّبعل.[19]
جهاد زن اینست که در خانواده به طور شایسته شوهر داری نماید.
8. پیمان زنا شوئی
پیوند زنا شوئی و خلقت زن برای مرد در قرآن کریم، از نشانه های قدرت پروردگار عالم به حساب آمده، و نیز«مِیثاقِ غلیظ» یعنی پیمان محکم و استوار محسوب گردیده است.[1] . بقره، 183.
[2] . وسائل الشیعه، ج 7، ص 397.
[3] . حج؛ 27.
[4] . تحف العقول، ص34.
[5] . تحف العقول، ص 143.
[6] . تحف العقول، ص 33 و 142.
[7] . سفینه، ج 2 ص 628.
[8] . الفقه؛ کتاب الجهاد؛ ص16.
[9] . تفسیر منهج؛ ج 7، ص 293.
[10] . تفسیر منهج؛ ج 7، ص 293.
[11] . منهاج الصالحین، ج 1، ص 229.
[12] . حجرات، 10.
[13] . وسائل؛ ج 2؛ ص 228.
[14] . وسائل، ج 2، ص 520.
[15] . وسائل، ج 5، ص 602.
[16] . بنی اسرائیل، 23.
[17] . تحف العقول، ص 37.
[18] . وسائل؛ ج 14، ص 122.
[19] . وسائل، ج 14، ص 116.
@#@
پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز میفرماید:
من احب ان یتبع سنّتی، فان من سنّتی التزویج.[1]
هر کس دوست دارد از سنّت من متابعت کند، یکی از روشهای من ازدواج و پیمان زنا شوئی است.
9. مجالست باعالم
بمنظور تجلیل از مقام علم و دانش، و به خاطر اینکه بدین وسیله پیوند و معاشرت افراد جامعه با علم و عالم بیشترگردد، پیامبر اسلام فرموده است:
النظر الی العالم عباده.[2]
نگاه به عالم عبادت است.
10 و 11. تولِّی و تَبَّری
تولِی و تبَری نیز دو رکن از ارکان و فروع دین، دو چهره از چهره های درخشان عبادات اسلامی است، تولی یعنی محبت و مودت و پیروی خدا و رسول و پیشوایان شایسته را داشتن، تبری یعنی از گناه و گناهکاران بیزار و کناره گیر بودن.
از نظر پیشوایان اسلام، یکی از معیارهای شناخت خیر و شرّ بودن انسان اینست که اهل اطاعت و عبادت و افراد صالح و شایسته را قلباً دوست بدارد، و از بدان و معصیت کاران بیزار و متنفّر باشد.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:
اذا اردت ان تعلم ان فیک خیراً فانظر الی قلبک فان کان یحب اهل طاعه الله و یبغض اهل معصیته، ففیک خیر و الله یحبک، و ان کان یبغض اهل طاعه الله و یحب اهل معصیته فلیس فیک خیر و الله یبغضک، و المرء مع من احب.[3]
اگر میخواهی بدانی که آیا در وجود تو خیر و صلاحی هست یا نه؟ به قلب خویش مراجعه کن، اگر بندگان و اطاعت کنندگان خدا را دوست داری و از گنهکاران و معصیت کاران بیزاری، بدان که در تو خیر و شایستگی وجود دارد، و خدای عالم نیز ترا دوست دارد. اما اگر با افراد نافرمان و گنهکار دوست و مهربان؛ و با نیکان و بندگان خدا دشمن و خشمناک هستی، در تو هیچ خیر و فضیلتی وجود ندارد، خدا هم از تو خشمناک و بیزار است، و انسان هم با کسی محسوب میشود که او را دوست دارد، و با او در کارها موافق است.
12. نگاه برادرانه
اگر مسلمانی نسبت به برادر مسلمان خود، مودّت و محبت داشته باشد، و حتی نگاهی هم که به صورت برادر مسلمانش میاندازد، از روی صفا و صمیّمیت باشد؛ و جنبه‌‌‌‌‌‌‌‌ی معنوی و الهی داشته باشد، یک نوع عبادت و اطاعت محسوب میشود:
پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
و النظر الی الاخ موده فی الله عزوجل، عباده.[4]
نگاه به برادر مسلمان؛ از روی مودّتی که به خاطر خدا باشد؛ عبادت است.
13. هدایت و ارشاد
هدایت و ارشاد دیگران نیز؛ یکی از وظائف واجب و حتمی هر مسلمان است، و حتی از نظر اسلام، هدایت و ارشاد یکنفر از وَرطهی گمراهی و انحراف؛ زنده کردن و حیات بخشیدن او شناخته شده، و هدایت فرد هم، اِرشاد و اِصلاح یک جامعه معرفی گردیده است.
رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرماید:
یا علی! لئن یهدی الله بک رجلاً، افضل من عباده الثقلین.[5]
ای علی! اگر خداوند به وسیلهی تو یک نفر را هدایت کند، ارزش این عمل از عبادت جن و انس بالاتر است.
14. اصلاح بین مردم
همه میدانیم روح اسلام از خشم و کینه توزی؛ تفرقه و پراکندگی قهر و دوری؛ و نفاق و اختلافات سخت بیزار است، و در مقابل اتحاد و دوستی، صفا و صمیمیت و صلح و آشتی را یک وظیفهی انسانی و حتی یک نوع عبادت می داند.
پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
صلاح ذات البین افضل من عامه الصلاه و الصیام.[6]
اصلاح و آشتی میان مردم برقرار نمودن، از یکسال نماز و روزه گرفتن بالاتر است.
15. خمس
از جمله عبادات مسلّم اسلامی؛ که جنبه‌‌‌‌‌‌‌‌ی مالی و مادی دارد پرداخت«خمس» است، که به منظور تأمین زندگی نیازمندان و تهیدستان واجب گردیده است، دربارهی خمس فقط یک آیه در قرآن کریم وجود دارد، که میفرماید:
«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ»[7]
بدانید که مطلب این است: آنچه دارائی و استفاده ذخیره و پس انداز میکنید؛ یک پنجم آن سهم خدا، رسول، ذی القربی،(ذراری نیازمند و تهیدست پیامبر) یتیمان، مساکین و ابن السبیل است.
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ در مورد کیفر دنیائی افرادی که از زیر بار پرداخت خمس شانه خالی میکنند فرمود:
من منع ماله من الاخیار اختیاراً صرف الله ماله الی الاشرار اضطراراً.[8]
کسیکه از روی اختیار، از پرداخت مال خویش به نیکان نیازمند خودداری نماید، مال و ثروت او ناچار قسمت اشرار و نااهلان میگردد!
16. زکات
دربارهی این عبادت مالی و اجتماعی نیز در قرآن 32 آیه وجود دارد؛ و رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ هم دربارهی وجوب و اهمیت آن فرمود:
من صلی و لم یزک لم تقبل منه صلاه.[9]
کسی که نماز بخواند و زکات مال خویش را نپردازد، نماز او مورد قبول واقع نمی شود!
17. پرداخت صدقات
پرداخت صدقات نیز؛ از جمله وظائف مالی هر مسلمانی است، که صرف نظر از اینکه بدین وسیله قسمتی از نیازمندهای زندگی فقراء و تهیدستان تأمین میگردد، این عمل برای صدقه دهنده اجر و پاداش عبادی دارد، و نیز موجب آمرزش گناهان او نیز میگردد.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:
ان صدقه اللیل تطفی غضب الرب و تمحوا الذنوب العظیم و تهون الحساب.[10]
صدقه دادن در شب به طور پنهانی، خشم خدا را فرو مینشاند، و گناهان بزرگ را محو و نابود میکند و حساب روز قیامت را آسان میگرداند.
18. انفاق
امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ میفرماید:
انفقوا مما رزقکم الله، فان المنفق بمنزله المجاهد فی سبیل الله.[11]
از آنچه خدا روزی شما قرار داده، انفاق کنید، زیرا مقام انفاق کننده مانند، مقام مجاهد در راه خداست!
19. عفت و پاکدامنی
عفت و پاکدامنی نیز که مهمترین جهاد نفسانی، و مؤثّرترین عامل حفظ ناموس و حیا و شرافت و نظام انسانی جامعه است، در اخبار و احادیث دینی یکنوع عبادت معرفی شده است:
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:
افضل العباده عفه البطن الفرج.[12]
بالاترین و مقدسترین عبادت و اطاعت، پاکدامنی و نگهداری شکم از غذای حرام است.
20. آموختن علم
آموختن علم و دانش، چه نسبت به خود و چه نسبت به دیگران، در برخی از احادیث دینی، عبادت ممتاز و برگزیده معرفی شده است:
پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
من تعلم الحدیثین ینفع بهما نفسه، او یعلمهما غیره، فینتفع بهما، کان خیراً له من عباده ستین سنه.[13]
کسی که دو حدیث بیاموزد، و آنرا مورد استفاده و عمل قرار دهد، یا به دیگری بیاموزد، و مورد استفاده وی قرار گیرد، این عمل برای آموزندهی حدیث، از عبادت شصت سال بالاتر است!
21. عدالت پیشوا
در حدیث آمده:
لیوم من امام عادل؛ افضل من عباده ستین سنه.[14]
یک روز که بر پیشوای عادل میگذرد، ارزش آن بالاتر است، از شصت سال عبادت!
عبادات خدائی
1. نماز
نماز و چند نمونه عبادتی را که اکنون مورد بررسی قرار میدهیم، طبق دسته بندی قبل، قسمت سوم عبادات است، یعنی عباداتی که جنبه‌‌‌‌‌‌‌‌ی معنوی و خدائی آن باید از عبادات دیگر بیشتر باشد.
دربارهی نماز در قرآن کریم، حدود 105 آیه وجود دارد، و در روایات دینی هم به عنوان«ستون دین» و«اولین مورد سؤال و مؤاخذهی روز قیامت» معرفی شده است. امام صادق ـ علیه السّلام ـ هم میفرماید:
احب الاعمال الی الله الصلاه، و هی آخر وصایا الانبیاءِ.[15]
محبوب ترین اعمال عبادی در پیشگاه خداوند نماز است، و آخرین چیزی را که هر پیامبری دربارهی آن وصیّت و سفارش مینمود نماز است.
2. به یاد خدا بودن
در آیات و روایات زیادی یکی از وظائف سنگین و ارزندهی انسان؛ ذکر و به یاد خدا بودن معرفی شده است.
خداوند در قرآن کریم میفرماید:
«فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ …»[16]
پیوسته به یاد من باشید، تا منهم شما را به یاد داشته باشم، و به حال خود وانگذارم!
امام صادق ـ علیه السّلام ـ در بیان دیگر، در جواب کسی که سؤال کرد:
من اکرم الخلق علی الله.؟
گرامیترین افراد در پیشگاه خدا کیست؟
حضرت فرمود:
اکثرهم ذکراً لله و اعملهم بطاعته.[17]
کسیکه از همه بیشتر به یاد خدا بوده، و به عبادت و اطاعت حق از دیگران آگاهتر باشد.
3. دعا
دعا نیز از وظائف و تکالیف عبادی به شمار آمده، و حتی خدای مهربان در قرآن کریم افراد را به دعا کردن دعوت نموده است و با افرادی که از این عبادت بزرگ سرباز میزنند و گردنکشی میکنند، وعدهی جهنم داده است:
«ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ».[18]
مرا بخوانید، تا شما را استجابت کنم، آنهائیکه از دعا و عبادت من تکبر ورزند و سرکشی کنند، به زودی داخل جهنم میشوند.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: افضل العباده الدعاء.[19]
دعا بالاترین عبادت است.
4. تفکر در اسرار آفرینش
غیر از اینکه، در قرآن کریم 18 بار از تفکر، و مغز و اندیشه را به کار انداختن، سخن به میان آمده؛ در روایات هم به طور کلی و مخصوصاً تفکر در اسرار و آثار نظام آفرینش، که نتیجهی آن ایمان و معرفت پروردگار میگردد.
امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمود:
لیس العباده کثره الصیام و الصلاه انما العباده؛ کثره التفکر فی امر الله.[20]
عبادت و اطاعت به روزه و نماز زیاد نیست؛ بلکه عبادت، تفکر و اندیشه در کار خدا و اسرار و آثار نظام آفرینش اوست.
آری، یکی از امتیازات انسان بر سایر موجودات داشتن قدرت تفکّر است، و تفکّر نیز دارای چنین ارزش و عظمتی است، و چنین نتایج و آثار درخشانی هم به بار میآورد؛ و بی جهت نیست که پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ میفرمود:
و کان اکثر عباده ابیذر التفکر[21]
پیوسته، بیشتر عبادت و اطاعت ابی ذر را تفکر و اندیشه تشکیل میداد.
[1] . وسائل، ج 14، ص 116.
[2] . حقوق والدین، ص 18.
[3] . مصادقه الاحزان، ص 22.
[4] . بحار، حقوق والدین، ص 18.
[5] . سفینه البحار، هدی.
[6] . مجموعه الاخبار، ص 84؛ توضیح اینگونه مباحث در«اخلاق خانواده» اثر دیگر مؤلف است.
[7] . انفال؛ 41.
[8] . مجموعه الاخبار؛ ص 208.
[9] . مجموعه الاخبار، ص 5 و 205.
[10] . مجموعه الخبار، ص 209 و 211.
[11] . مجموعه الاخبار، ص 211.
[12] . تحف العقول؛ ص 296.
[13] . المواعظ العددیه؛ ص 43.
[14] . العباده فی الاسلام، ص 328.
[15] . مجموعه الاخبار، ص 221.
[16] . بقره، 152.
[17] . مشکاه الانوار؛ ص 54.
[18] . غافر، 60.
[19] . مشکاه الانوار؛ ص 54.
[20] . کافی، ج 2، ص 55.
[21] . قصار الجمل، ج 2، ص 118.
احمد صادقی اردستانی ـ عبادت در اسلام، ص63
