فسبحان الله حین تمسون و حین تصبحون.
و له الحمد فی السّموات و الارض و عشیّاً و حین تظهرون.
منزه است خداوند به هنگامی که شام می‌کنید و صبح می‌کنید.
و حمد و ستایش مخصوص اوست در آسمان و زمین، و تسبیح و تنزیه برای اوست به هنگام عصر و هنگامی که ظهر می‌کنید.
«روم ، 17»
از این که خداوند برای تسبیح اوقات مذکور را مخصوصاً یاد نموده برای آن است که اوقات تجدید نعمت پروردگار بوده و نعمتی چون روز تمام گشته و با غروب آفتاب شب که زمان آسایش است سر رسیده و بر اساس وقتی که مؤمنین از دنیا فارق شده و در‌ آخرت وارد بهشت پروردگار می‌شوند به هنگام این انتقال حمد پروردگار و تسبیح او می‌نمایند (و آخر دعواهم ان الحمد لله ربّ العالمین).
و بعضی گویند آیه مذکور دلالت بر اوقات نمازهای پنجگانه دارد زیرا (حین تمسون) بر نماز مغرب و عشاء (حین تصبحون) بر نماز صبح و عشاء بر نماز عصر و (حین تظهرون) بر نماز ظهر دلالت می‌نماید.
و البتّه این تفسیر بهتر و با اوقات نماز که وقت ذکر است مناسب‌تر به نظر می‌رسد.[1] و حمد و ستایش مخصوص ذات پاک او است در آسمان و زمین، و منزّه است به هنگام عصر، و هنگامی که وارد ظهر می‌شوید (و له الحمد فی السموات و الارض و عشیاًَ و حین تظهرون).
به این ترتیب در این دو آیه چهار وقت برای تسبیح پروردگار بیان شده: آغاز شب (حین تمسون).
طلوع صبح «و حین تصبحون».
عصر‌گاهان (و عشیا).
و به هنگام زوال ظهر (و حین تظهرون).[2] امّا حمد از نظر مکان تعمیم یافته و پهنه آسمان و زمین را شامل شده است.
ذکر این چهار وقت در آیات فوق ممکن است کنایه از دوام و همیشگی تسبیح باشد، چنان که در فارسی می‌گوییم هر صبح و شام از فلان کس مراقبت کن (یعنی همیشه و در هر زمان).
این احتمال نیز از ناحیه‌ بعضی از مفسران اظهار شده است که اوقات چهارگانه فوق اشاره به وقتهای نماز است، ولی این سؤال را پاسخ نگفته‌اند که چرا به جای پنج وقت تنها از چهار وقت سخن گفته است (و از وقت عشا سخنی به میان نیامده).
ولی ممکن است پاسخ داده شود که چون وقت نماز مغرب و عشاء نسبتاً به هم نزدیک است، و فاصله میان آن دو در حدود یک الی یکساعت و نیم می‌باشد هر دو یکجا آمده است، در حالی که فاصله وقت فضیلت ظهر و عصر نسبتاً زیاد و چند ساعت است.
امّا اگر تسبیح و حمد را به معنی وسیع کلمه در آیات فوق بگیریم محدود به نمازهای پنجگانه نخواهد شد، هر چند این نمازها از مصداقهای روشن آن است.[3] در تفسیر المیزان آمده:
از این حمد و تسبیح چند نکته به دست می‌آید: اوّل این که تسبیح و تحمید در آیه شریفه انشائی، و از ناحیه خود خدای تعالی است، نه این که بخواهد خبر دهد از تسبیح تحمید دیگران، و یا برای دیگران انشاء کرده باشد، تا معنا (قولوا سبحان الله، و قولوا الحمد الله) (خدا را تسبیح و تحمید کنید) باشد.
ـ و این اوّلین بار نیست که خدا خود را تسبیح و تحمید گفته، بلکه در کلام مجیدش مکرر آمده.
ـ نکته دوم این که مراد به تسبیح و تحمید معنای مطلق آن است، نه نمازهای واجب روزانه، که بیشتر مفسرین که کلمه (بگوییم) را در تقدیر گرفته‌اند پنداشته‌اند و گفته‌اند معنای آیه این است که بگویید «سبحان الله و الحمد لله».
ـ صبح و عصر مخصوص تسبیح و سماوات و ارض و ظهر و شب مخصوص حمد شود. بلکه همه این اوقات مخصوص تسبیح، و همه مکانهای مخصوص حمد است.[4] [1] . مجمع البیان، ج 8، ص 465.
[2] . توجّه داشته باشید که «عشیاً» و «حین تظهرون» عطف بر «حین تمسون» است و به موضوع تسبیح باز می‌‌گردد.
[3] . تفسیر نمونه، ج 16، ص 383.
[4] . تفسیر المیزان، ج 16، ص 255.