ارائه و ترسیم الگوی جامع شخصیت زن در اسلام توأم با ویژگیهای شاخص یکی از زنان نمونه:
می دانیم که معرفی الگو یکی از بهترین شیوه های آموزشی و تربیتی است. همه ی ما با مطالعه ی شرح حال یکی از بزرگان، یا شنیدن سخنانی پیرامون آنان، احساس می کنیم نسیم فرح انگیزی بر ما ورزیدن گرفته و روح ما را تعالی می بخشد. به نحوی که خود را بر فراز جایگاه رفیع و بلندی احساس می کنیم. واز یکسو شادمانی در درونمان ایجاد و از سوی دیگر امید به حرکت و پویایی در دلمان زنده می شود. و از سوم سو به تلاش و کوشش برای بکارگیری سجایای اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی الگوی مورد نظر خود می افتیم. به همین خاطر خداوند نیز از شیوه ی الگویی جهت هدایت انسانها استفاده کرده و در قرآن وجود مقدس رسول الله (صلی الله علیه و آله) را بهترین اسوه و سرمشق بشریت معرفی می نماید.(سوره احزاب، آیه 21)، خصوصیات این اسوه حسنه،برای تمام مسلمانان و جهانیان، زمینه ساز سعادتمندی و کمال است. پرواضح است کسانی که سراسر عمر خود را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) اقتدا کرده و ایشان را به عنوان اسوه ی خود قرار دادند نیز می توانند برای انسانها الگو باشند.
یکی از شخصیتهایی که سراسر عمر خود را در تأیید و خدمت کردن به رسول الله (صلی الله علیه و آله) و اسلام مسلمین صرف کرد، حضرت خدیجه (سلام الله علیها) بود. بدیهی است که عملکرد زیبای این بانو، در زندگی و پایبندی به دستورات خدا، عفت، پاکدامنی، ایمان خالص، نخستین زن مسلمان، به کارگیری ثروت در توسعه و انتشار اسلام، اخلاص، و تربیت فرزندان نمونه که در اعماق وجود آن بانوی مُکرَّمه و نمونه ی اسلام حاکم بود، برای گروههای مختلف اعم از زنان و مردان الگو است. بررسی جایگاه زنان نمونه، بویژه حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، بیانگر شناختی ارزشی برای همه ی بانوان است تا با تلاش خود به کسب معرفت نائل شوند.
شمه ای از فضایل حضرت خدیجه:
ابن عباس گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر زمین چهار خط کشید و فرمود می دانید این چیست؟ گفتند خدا و رسولش داناترند. فرمود: بهترین زنان بهشت چهارنفرند. خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد (صلی الله علیه و آله)، مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم زن فرعون.(شیخ صدوق 195)
در چند حدیث نقل شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، خدیجه را به خانه ای در بهشت مژده داد که در آن دشواری و رنجی نخواهد بود و سلام خدای تعالی را به وسیله ی جبرئیل برای خدیجه آورد و به وی ابلاغ فرمود و خدیجه در پاسخ فرمود: «… الله السلام، و منه السلام، و علی جبرئیل السلام…» (مجلسی، بحارالانوار ج16، ص11) با توجه به خدمات ارزنده ی حضرت خدیجه (سلام الله علیها) به پیامبر (صلی الله علیه و آله) اسلام و مسلمین، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) همواره از وی به نیکی یاد می کردند و قدردان وی بودند و در فقدانش می گریستند و بر او رحمت می فرستادند. (واقدی، ج1، ص 97)
هنگامی که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) به فاطمه (سلام الله) علیها باردار شد، فاطمه در شکم با او سخن می گفت و مونس او بود و او را صبر می داد. خدیجه این حالت را از پیامبر (صلی الله علیه و آله) پنهان می داشت، پس روزی حضرت داخل شد و شنید که خدیجه سخن می گوید با شخصی و کسی را نزد او ندید، فرمود: ای خدیجه با که سخن می گوئی؟ خدیجه گفت: فرزندی که در شکم من است با من سخن می گوید و مونس من است، حضرت فرمود: اینک جبرئیل مرا خبر می دهد که این فرزند دختر است، او و نسل او طاهر، با میمنت و با برکت است، و حق تعالی نسل مرا از او به وجود خواهد آورد، و از او امامان و پیشوایان دین به هم خواهند رسید، حق تعالی بعد از انقضای وحی ایشان را خلیفه های خود در روی زمین خواهد گردانید.(جلاء العیون 160)
در حقیقت حضرت خدیجه (سلام الله علیه) از یکسو متصف به عفاف و پاکدامنی و مشهور به طاهره بودند. و از دوم سو اعمال صالح و ایمان قلبی خدیجه سبب گردید. اوّلین زنی باشد که به خدا و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ایمان آورد و مسلمان شود و ایمان واقعی خود را در مقام عمل نشان دهد. امام علی (علیه السلام) می فرماید: در آن روزها به هیچ خانه ای اسلام راه نیافت جز خانه ی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که خدیجه (سلام الله علیها) هم در آن بود و من سومین آنان بودم. (نهج البلاغه، خطبه 192)
و از سوم سو اقامه ی نماز خدیجه (سلام الله علیها) همراه رسول الله (صلی الله علیه و آله) از یکسو نشانه ی اطمینان قلبی او به رسالت پیامبر اکرم (ص) از جانب خدا و از سوی دیگر به معنای تَعَبُّد و بندگی در مقابل خداوند بود. به روایت بعضی نخستین نمازی که رسول خدا (ص) خواند صلوه وسطی یعنی نماز ظهر است و آن روز هم جمعه بود. سپس خدیجه دختر خویلد رسید و رسول خدا (ص) او را خبر داد، پس وضو گرفت و نماز خواند، سپس علی بن ابیطالب (علیه السلام) رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) را دید و هر چه را دید انجام می دهد، انجام داد.(یعقوبی، ج1، 378) و از چهارم سو هجرت حضرت خدیجه (سلام الله علیها) با پیامبر اکرم (ص) به شِعب ابی طالب که در واقع مصداق آیه ی قرآن «والذین آمنوا و جاهدوا فی سبیل الله» (سوره انفال، آیه 76) قرار گرفت. حضرت خدیجه (سلام الله علیها) در این محاصره اقتصادی که مشرکان قریش بر پیامبر اکرم (ص) تحمیل کردند، سختی های بسیار زیاد متحمل شد و ثروت و دارایی خود را در راه خدا پسندانه، پیامبر (ص) تقدیم کرد. مهمترین و بارزترین نقش حضرت خدیجه در بخشش و انفاق او تجلّی می یابد. جهاد مالی خدیجه و انفاق و بخشش او در ده سال اول بعثت، نقش حیاتی و چشمگیری در رشد و گسترش اسلام و فزونی یافتن تعداد مسلمانان داشت. و از پنجم سو شکیبایی و استقامت و ثُبات قدم حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، در راستای اهداف رسالت نبی مُکرّم اسلام بود.
چنانکه قرآن کریم می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطو لعلکم تفلحون»(سوره آل عمران، آیه 200) اسلام آوردن حضرت خدیجه و وفاداری ایشان نسبت به نبی مکرّم اسلام در حالی که مشرکان زیر بار هدایت الهی ایشان نمی رفتند، موجب دلگرمی و قُوّت قلب پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود، و این عطوفت از فضائل نیک و ایمان وی نشات گرفته بود. و حضرت خدیجه (سلام الله علیها) با این صفات شایسته الگویی ماندگار برای همیشه تاریخ شد.
نقش زنان در پیشبرد و ترویج و توسعه ی اهداف اسلامی
زنان در مواقع حساس به سهم خود در پیشبرد اهداف اسلامی همراه مردان در برابر دشمن می ایستاده اند، به عنوان نمونه در غزوه احد چهارده نفر از زنان مسلمان از جمله حضرت زهرا (سلام الله علیها)،حضور داشتند و آب و غذا به جنگجویان می رساندند و مجروحان را معالجه می کردند. یکی از زنان شجاع در نبرد «احد» «ام عماره نسیبه» دختر کعب بود که به همراه شوهر و پسرش در جنگ شرکت داشت. وی پس از فرار مسلمانان شمشیر به دست گرفت و از رسول الله (ص) حفاظت کرد و درنتیجه دوازده زخم نیزه و شمشیر برداشت. (منتظر القائم 156) با نویی به نام «رفیده» در جنگ خندق به دستور پیامبر (ص) پرستاری از مجروهان را به عهده داشت.(جعفری 188) حضرت زهرا (سلام الله علیها) در هنگام غصب و تصرف فدک در زمان خلیفه اوّل همراه زنان بنی هاشم به مسجد آمد. ابوبکر با گروهی از مهاجران و انصار نشسته بودند. آه سوزان و دردناک دخت پیامبر (ص) جمعیت را متأثر ساخت.
خدای را سپاس گفت و به یگانگی او و رسالت رسول خدا (ص) گواهی داد و همه را به حفظ قرآن، که امانت بزرگ الهی است، سفارش کرد… نقش مهم علی (ع) در دفاع از اسلام و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را یادآورد شد. و در انتقاد از بی وفایی مردم فرمود: شما آن قدر صبر نکردید که بحران فروکش کند و اندکی از مصیبت بگذرد. شتابان فتنه را دامن زدید، شعله های اخلاق و فساد را برافروختید، احکام و سنن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را ترک کردید و به اهل بیت و خانواده اش ستم و خیانت روا داشتید…(نصیری 98) بارزترین بعد زندگی حضرت زینب، همان پاسداری از فرهنگ عاشورا بود که با خطابه هایش، پیام خون امام حسین (ع) را به جهانیان رساند. زینب (س) هم دختر شهید بود، هم خواهر شهید، هم مادر شهید، هم عمه شهید. پس از عاشورا و در سفر اسارت، در کوفه و دمشق، خطابه های آتشینی ایراد کرد و رمز بقای حماسه ی کربلا و بیداری مردم گشت. وی به «قهرمان صبر» شهرت یافت. (محدثی 216 و 217) بطور کلی زنان مسلمان در دوره ها و اعصار مختلف در پیشبرد و توسعه ی اهداف اسلام نقش مؤثر و بسزای از خود به یادگار گذاشته اند. در سرزمینمان ایران نیز در برهه های مختلف، زنان نقش آفرین و عملکرد شان موجب عزتمندی کشور شده است از جمله امام خمینی (ره) در این مورد فرمود: «اگر کسی با تاریخ صد ساله ی ایران آشنایی داشته باشد می داند که شما زنها در جنبشهای اصیلی که در ایران رخ داده است از قبیل جنبش مشروطیت و تنباکو همدوش با مردها قیام می کردید و همین طور در انقاب بزرگی که در زمان ما واقع شده پیش قدم بوده اید و نقش شما در این نهضت از مردها بیشتر بوده، چون وقتی که شما به خیابانها ریختید و در مقابل تانکها و توپها تظاهر کردید مردها قدرتشان چند برابر شد. پس از پیروزی انقلاب در امر پاکسازی و جهاد و سازندگی نقش بزرگی را ایفا کردید…(کلام امام، دفتر سوم 87)
نقش زنان در تحکیم مبانی خانواده و تربیت نسلی متعهد و متدین و عالم
امام خمینی (ره) در مورد نقش زنان در تربیت نسلی متدین و عالم می گوید: «شما خانمها شرف مادری دارید که در این شرف از مردها جلو هستید و مسوولیت تربیت بچه در دامن خودتان دارید. اول مدرسه ای که بچه دارد دامن مادر است. مادر خوب، بچه ی خوب تربیت می کند و خدای نخواسته اگر مادر منحرف باشد بچه از همان دامن مادر منحرف بیرون می آید و چون بچه ها علاقه ای که به مادر دارند به هیچکس ندارند و در دامن مادر که هستند تمام چیزهایی که دارند، آرزوهایی که دارند،خلاصه می شود در مادر و همه چیز را در مادر، می بینند. حرف مادر، خلق مادر، عمل مادر در بچه ها اثر دارد لامحاله. یک بچه در دامن مادر که کلاس اوّل است، این دامن اگر یک دامن طاهر و پاکیزه مُهذّب باشد، بچه از همین اول که دارد رشد می کند، با آن اخلاق صحیح و با تهذیب نقس و با آن عمل خوب رشد می کند. بچه وقتی در دامن مادرش هست می بیند مادر اخلاق خوش دارد، اعمال صحیح دارد، گفتار خوش دارد، آن بچه، از همان جا اعمالش و گفتارش به تقلید از مادر که از همه تقلیدها بالاتر است و به تزریق مادر که از همه ی تزریق ها مؤثرتر است تربیت می شود. شما این مسوولیت بزرگ را دارید که باید بچه های خودتان را که نوزاد هستند و نفوسشان زود چیز را قبول می کند، تربیت را زود قبول می کند، خوب و بد را زود قبول می کند، اول که این بچه ها در دامن شما بزرگ می شوند، مسوول افعال و اعمال آنها هم شما هستید.
همانطوری که اگر یک بچه ی خوب تربیت کنید ممکن است که سعادت یک ملت را همان یک بچه تأمین کند، اگر یک بچه بد هم خدای نخواسته در دامن شما بزرگ بشود ممکن است که یک فساد در جامعه پیدا بشود. گمان نکنید که یک بچه است، یک بچه گاهی وقتها در جامعه وقتی که وارد شد در رأس جامعه واقع می شود و محتمل است که جامعه را به فساد بکشد… بچه اگر صحیح بار آمد شما تحویل مدرسه می دهید، اگر معلم یک معلم صحیحی باشد، از مدرسه این افراد، صحیح بیرون می آیند، یک جامعه صحیح می شود…(همان 108 و 109) در ارتباط با مقام شامخ مادر رسول خدا (ص) می فرماید: «الجنه تحت اقدام الامهات» بهشت زیر پای مادران است. یعنی سعادت هر دو سرا در نزد مادر و در گرو پرورش نیکوی اوست. و شاعر پارسی گوی پاکستان این نقش زن را چنین می ستاید:
نیک اگر بینی مامت رحمت است سیرت اقوام را صورتگر است. و امام راحل در بیانات خود دارد: «مرد از دامن زن به معراج می رود». (افتخاری 73)
پاداش دختر داشتن
امام صادق (ع) فرمود: دختران حسنات هستند و پسران نعمت، بر حسنات پاداش دهند و از نعمت باز پرسند. (ثواب الاعمال و عقاب الاعمال 463)… تولد حضرت فاطمه (س) را به پیامبر (صلی الله علیه و آله) مژده دادند. آن حضرت در چهره یاران نگریست و ناخشنودی آنان را دریافت و فرمود: شما را چه شده است؟ این دختر گیاه خوشبوست که آن را می بویم و روزی اش بر خدای گرامی و بزرگ است. (همان 463) حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در باره برکات و حسنات وجود دختران در خانه فرمود: «هیچ خانه ای نیست که در آن چندین دختر باشد مگر آنکه هر روز دوازده برکت و رحمت از آسمان در آن نازل می شود و به طور پیوسته فرشتگان آن خانه را زیارت می کنند و هر روز و شب برای پدر آنها عبادت یک سال نوشته می شود».(لقمانی 263)
نتیجه:
چنانکه ملاحظه شد مکاتب مختلف بزرگترین ظلمها را در حق «زن» روا داشته اند تا آنجا که گاهی در مکاتب بسیار بزرگ تاریخ «زن» موجودی در کنار حیوانات و همرتبه با آنها معرفی شده است و به عواطف و احساسات و شخصیت آنها هیچ توجهی نشده است و حتی پس از انقلاب صنعتی نیز «زن» به عنوان کارگر ارزان و ابزاری در خدمت اهداف پست سرمایه داران تلقی شد و این همه ناشی از آن است که به منشأ آفرینش و نیز هدف خلقت زن در این مکاتب توجهی نشده است.
اما در اسلام از آنجا که «زن» را همچون مرد گل سرسبد آفرینش و دارای یک سرشت و یک هدف و نیز برخوردار از توان برابر در رسیدن به کمالات معنوی و مخاطب خداوند در امر و نهی های الهی می داند و در یک کلمه «زن» را به تمام معنا یک انسان معرفی می کند از تمام مکاتب دیگر متمایز می شود که در متن مقاله به تفضیل مورد بحث قرار گرفت.
منابع و مآخذ:
1ـ قرآن کریم
2 ـ حضرت علی (ع)، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات حضور، 1381
3ـ شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، برگردان صادق حسن زاده، تهران، انتشارات ارمغان طوبی،1382
4 ـ محدثی، فرهنگ عاشورا، قم ، نشر معروف، 1376
5ـ نصیری (رضی)، تاریخ تحلیلی اسلام، قم، دفتر نشر و پخش معارف، 1379
6ـ افتخاری، زن از دیدگاه ملتها، ادیان و بزرگان جهان، تهران، انتشارات مهشاد، 1375
7ـ منتظر القائم، تاریخ اسلام تا سال چهلم هجری، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، 1384
8ـ شهید مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدر، 1376
9 ـ واقدی، مغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1369
10ـ آیت ا… مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371
11 ـ شیخ صدوق، خصال، ترجمه آیت ا… کمره ای، تهران، ناشر کتابخانه اسلامیه، 1362
12 ـ قرائتی، تفسیر نور، قم، مؤسسه در راه حق، 1374
13ـ مجلسی، جلاء العیون، (تاریخ چهارده معصوم)، قم، انتشارات سرور، 1380
14ـ مجلسی، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403 هجری 1983 میلادی
15ـ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1366
16ـ لقمانی، بهترین آرزوهای زندگی، قم، انتشارات بهشت بینش، 1385
17ـ بیانات و اعلامیه های امام خمینی از سال 41 تا 61، کلام امام «زن» دفتر سوم، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1363
18ـ جعفری، مسلمانان در بستر تاریخ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371
19ـ علامه طباطبائی، سنن النبی (ص)، ترجمه حسین استاد ولی، تهران، انتشارات پیام آزادی، 1385
20ـ ویل دورانت، تاریخ تمدن، ترجمه ابوطالب صارمی و دیگران، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368
21ـ خیر اندیش، تاریخ جهان، تهران، دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی، 1379
22ـ بطحایی گلپایگانی، فمینیسم از نظر اسلام و دیگر ملل، قم انتشارات نوید اسلام، 1383
23ـ مهریزی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1386
24ـ پیرنیا (مشیر الدوله)، ایران باستانی، تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1362
25ـ کریستین سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، انتشارات امیرکبیر1367
26ـ مشکور، ایران در عهد باستان، تهران، انتشارات اشرفی، 1367
27ـ والتر، تاریخ روسیه، ترجمه نجفقلی معزی، تهران، کتابفروشی حافظ، 1363
28 ـ موروآ، تاریخ انگلستان، ترجمه عنایت الله شکیبائی پور، تهران، انتشارات جمهوری، 1366
29 ـ جرج ولز، کلیات تاریخ، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، سروش انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، 1365
30ـ آلبرماله، تاریخ ملل شرق، ترجمه میرزا عبدالحسین هژیر، ج1،تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1366
31ـ آلبرماله، تاریخ رم، ترجمه میرزا غلامحسین زیرک زاده، ج 2، تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1366
32ـ آلبرماله، تاریخ قرن نوزدهم، ترجمه میرزا حسین فرهودی، ج7،تهران، انتشارات دنیای کتاب، 1367
33ـ توین بی، تاریخ تمدن، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1362
34ـ لعل نهرو، نگاهی به تاریخ جهان، ترجمه محمود تفضلی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1366
35ـ دولاندلن، تاریخ جهانی، ترجمه احمد بهمنش، ج1، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1368
فصلنامه قرآنی کوثر -ش 37
