درسی از مکتب امام علی (علیه السلام)
« روزه » از عبادات بزرگ الهی است که همچون نماز و حج و جهاد و هر عبادت دیگر دارای فلسفه های خاص و آثار و ثمرات بسیار می باشد و از همین رو نباید در نگرش صحیح و شایسته به آن قصور ورزید و در کسب معرفت و شناخت نسبت به فلسفه ها و آثار ارزشمند این عبادت به سطحی نگری و ساده اندیشی افتاد.
متاسفانه در فرهنگ عمومی جامعه کمتر بارویکردهای جامع و دقیق و عمیق نسبت به این موضوع مواجه هستیم و اگر چه این ضعف و کاستی مطلق و فراگیرنده همه توده های مردم جامعه نمی باشد لکن غفلت و آسیبی است که بسیاری از افراد و اقشار جامعه را گرفتار ساخته و از کسب شناخت وبینش کافی و لازم نسبت به فلسفه و آثار روزه بازداشته است .
این ضعف و قصور و کاستی موجب می گردد این عبادت بسیار عمیق و تحول زا آنگونه که شایسته است به مرحله عمل درنیاید و در نتیجه به بهره وری جامع نرسد و اقشار وسیعی از مردم جامعه نتوانند از فضای پاک و ملکوتی و سرشار از رایحه های دل انگیز عشق و ایمان و تقوا و معنویت ناشی از آن استفاده های بجا و کامل نمایند و به طی مراحل ومراتب بالای خودسازی و تهذیب نفس و تقرب به درگاه حضرت معبود توفیق حاصل کنند.
ضعف های معرفتی این گروه از مردم باعث می شود که روزه را فقط در پرهیز از خوردن و آشامیدن معنی کنند و چنین تصور نمایند که با رعایت دقیق زمان مشخص شده ای که باید از خوردن طعام اجتناب نمود به انجام عبادت روزه پرداخته و دیگر وظیفه و مسئولیت دیگری به عهده ندارند و حال آن که روزه در اسلام دارای فلسفه بزرگ پرهیز از همه گناهان و معاصی و امیال و وسوسه های شیطانی و عملکردهای فاسد و تباه می باشد و خودداری از طعام نیز بستر و زمینه ای است برای تحقق پرهیز از معاصی و رسیدن به تقوای الهی چنان که قرآن کریم در تشریح فلسفه روزه به صراحت اعلام می نماید که خداوند روزه را بر شما واجب گردانید تا به این وسیله بتوانید به تقوا ـ که صیانت از نفس و خود نگهداری در برابر مفاسد و معاصی و گناهان است ـ نائل آئید . (1)
امیرمومنان حضرت علی (علیه السّلام) در توصیف روزه دارانی که این عبادت الهی را فقط در پرهیز از خوردن و آشامیدن خلاصه می کنند و به فلسفه اصلی آن که اجتناب از گناهان می باشد توجه و نظر مبذول نمی دارند چنین می فرماید :
« چه بسا روزه داری که از روزه خود جز گرسنگی و تشنگی بهره ای نمی برد . » (2)
حضرت علی (علیه السّلام) پس ازمعرفی روزه غیرواقعی که در سطح و ظاهر ماندن و به عمیق و ژرفای این عبادت بزرگ رقوف حاصل نکردن و خلاصه کردن وظایف خود در پرهیز از خوردن و آشامیدن است روزه راستین را « روزه نفس » می داند و مفهوم و فلسفه آن را اجتناب از مفاسد و ترک همه گناهان و معاصی ومنزه کردن جان و روح از هر بدی و تباهی معرفی می نماید :
« روزه نفس خودداری از همه گناهان و پاک کردن دل از کلیه اسباب شر و بدی است . » (3)
در نگاه ژرف امیرمومنان (علیه السّلام) روزه نفس بهترین روزه است زیرا موجب می شود تا انسان روزه دار از همه معاصی کناره گیرد و دل و جانش را از شر و فساد و تباهی پاک و منزه گرداند.
« روزه نفس » دارای ابعاد و جلوه های وسیع و گسترده ای می باشد و چنانچه به طور شایسته و همه جانبه محقق گردد به تهذیب درون از همه ناراستی ها و پلیدی های ناشی از معاصی و مفاسد گوناگون منتهی می شود. زیرا انواع و اقسام گناهان از نفس سرکش و عصیانگر آدمی سرچشمه می گیرند و به طور طبیعی وقتی نفس از این معاصی و تباهی ها روزه بگیرد روح و جان به رهایی از قیود و وابستگی ها می رسد و قدرت طیران می گیرد و در فضای وسیع و گسترده پاکی ها و معنویت ها و خلوص ها و یکرنگی ها به پرواز در می آید.
وقتی اهمیت روزه نفس بیشتر و بهتر نمایان می گردد که دریابیم هر نوع گناه و معصیتی به هر شکل و در هر زمان و مکان و با هر حالت و شرایط از نفس سرکش آدمی مایه می گیرد و تمام فسادها و تباهی در سرتاسر زمین از جانب نفس های ناآرام و ناپرورده به ظهور و بروز درمی آیند. به تعبیری دیگر آنچه از وسوسه ها و تحریک ها در جان و روح انسان ها ظاهر می شود و آنان را ترغیب به گمراهی می کند آنچه از صفات و خصال زشت و نکوهیده و زیانبار همچون حسد و تکبر و ریا و خودپسندی و تفاخر و خودبینی در روح آدمی ظاهر می شود و موجب رفتار و حرکات مخرب می گردد آنچه از زبان های ناپرورده به صورت گناهانی چون دروغ تهمت غیبت دشنام سخن چینی مذمت فتنه انگیزی پرخاشگری فریبکاری چاپلوسی اختلاف افکنی نفاق و هتاکی و پرده دری به عینیت در می آید آنچه از عملکردهایی همانند دزدی زنا قتل شرابخواری لواط ارتشا احتکار گران فروشی و کم فروشی بی بند و باری جنسی و دام گستری بر سر راه نوامیس مردم به وقوع می پیوندد آنچه به صورت قدرت طلبی و ریاست پرستی و شهرت گرایی و بهره برداری های نامشروع از این اهرم ها برای بسط ظلم و جور و خیانت و نه خدمت به مردم و تدبیر امور جامعه و کشور به منصه ظهور رسد و آنچه به صورت جنگ و کشتار و تهاجم و تعدی ممالک استعماری نسبت به استقلال و تمامیت ارضی کشورها و دست یازی به منابع ثروت ملل محروم صورت می پذیرد همه و همه از نفس سرکش و عصیانگر و آلوده به گناه افراد و گروه ها سرچشمه می گیرد و همین جاست که مشخص می شود مفهوم عمیق و واقعی « روزه نفس » چیست و چرا این نوع روزه روزه راستین و متحول کننده انسان و زمینه ساز اصلی رشد و کمال معنوی و رسیدن به مراتب بالای تقوا و تقرب الهی می باشد.
اکنون بیندیشیم که روزه ما از کدامین روزه هاست آیا در نازل ترین درجه و مرتبه روزه داری که فقط پرهیز از خوردن و آشامیدن است وامانده ایم و هیچ حرکت و تلاشی در مسیر ترک معاصی و مفاسد و رهایی از اسارت های درونی و برونی انجام نمی دهیم اگر چنین است نه فلسفه روزه را دریافته ایم و نه راهی به سوی رشد و کمال یافته ایم و نه زنجیری از دست و پای مرغ روح گشوده ایم و همچنان در حصار نفس مانده ایم و از پرواز تا بلندای قله های تقوا و وارستگی و تقرب به حضرت محبوب محروم گشته ایم .
در فرهنگ عمومی جامعه کمتر با رویکردهای جامع و عمیق نسبت به فلسفه اصلی « روزه » مواجه هستیم و اگرچه این ضعف و کاستی مطلق و فراگیرنده همه مردم نمی باشد لکن غفلت و آسیبی است که بسیاری از افراد و اقشار جامعه را گرفتار ساخته و از کسب شناخت و بینش کافی و لازم نسبت به فلسفه و آثار روزه بازداشته است
باید بیندیشیم که روزه ما از کدامین روزه هاست آیا در نازل ترین درجه و مرتبه روزه داری که فقط پرهیز از خوردن و آشامیدن است وامانده ایم و هیچ حرکت و تلاشی در مسیر ترک معاصی و مفاسد و رهایی از اسارت های درونی و برونی انجام نمی دهیم اگر چنین است نه فلسفه روزه را دریافته ایم و نه راهی به سوی رشد و کمال یافته ایم و نه زنجیری از دست و پای مرغ روح گشوده ایم و همچنان در حصار نفس مانده ایم و از پرواز تا بلندای قله های تقوا و وارستگی و تقرب به حضرت محبوب محروم گشته ایم.

پى نوشت ها:

1 ـ قرآن کریم سوره بقره آیه 183
2 ـ نهج البلاغه حکمت 145
3 ـ غررالحکم ج 1 ص 417