4. (محمد بن الحسین باسناده عن زکریا بن آدم انه سأل اباالحسن الرضا (علیه السّلام) عن التقصیر، فى کم یقصر الرجل اذا کان فى ضیاع اهل بیته و امره جائز فیها ـ یسیر فى الضیاع، یومین ولیلتین و ثلاثه ایام ولیالیهن؟فکتب: التقصیر فى مسیر یوم ولیله)50
زکریا بن آدم از حضرت رضا (علیه السّلام) پرسید: در چه اندازه از راه که پیموده شود، باید انسان نماز را کوتاه بگزارد، در هنگامى که در آبادى اهل بیت خویش است و فرمانش در آن جا نافذ است و در آبادى، دو روز و دو شب، و یا سه روز، با شبهایش راه مى پیماید.
حضرت در پاسخ نوشت: کوتاه گزاردن نماز، در پیمودن یک روز و یک شب، راه است.
سند حدیث: سند صدوق به زکریا بن آدم، خوب است. 51
پاسخ امام: (مسیره یوم ولیله)، نیاز به توجیه دارد. شاید (واو) به معناى (أو) باشد و یا این که اشتباه ثبت شده باشد. و شاید به این جهت بوده وقتى روز راه مى رفته اند، شب را مى خوابیده اند. بنابراین یک روز و یک شب، به معناى یک روز است. و یا گفتن (ولیله) از روى تقیه بوده است. 52
آنچه مهم است امام (علیه السّلام) به جاى حد و مرز مسافت مکانى را تعیین کند، حدو مرز زمانى را تعیین کرده است و همین براى ما مهم است.
5. محمد بن الحسن باسناده عن الحسن بن سعید، عن اخیه الحسن، عن زرعه عن سماعه، قال سألته عن المسافر[فى] کم یقصر الصلوه؟
فقال: فى مسیره یوم و ذلک بریدان و هما ثمانیه فراسخ و من سافر فقصر الصلوه افطر الاّ ان یکون رجلاً مشیعاً لسطان جائر، او خرج الى صید، او الى قریه له تکون مسیره یوم یبیت الى اهله لا یقصر و لا یفطر.)53
سماعه مى گوید: از امام پرسیدم که مسافر چه اندازه راه که بپیماید، نماز را کوتاه مى گزارد، فرمود: یک روز راه، دو برید و هشت فرسنگ، هر کس راه پیمود، نماز را کوتاه مى گزارد و روزه را مى گشاید. ولى اگر همراهى کند پادشاه ستم پیشه اى را، یا براى صیدى از منزل خارج شود، یا به سوى قریه اى برود که یک روز راه است و شب را در نزد اهل خود، بیتوته مى کند، نماز را تمام مى گزارد و روزه را هم افطار نمى کند.
سند حدیث، صحیح است و دلالت آن خوب و از چند جهت براى ما مفید:
اول: در آغاز حدیث، امام مسافت مسافر را با زمان اندازه گیرى کرده و امور دیگر را با آن برابر ساخته است.
دوم: در آخر حدیث، امام، حکم کسى را که مسیرش یک روز راه است، روشن مى سازد و باز نشان مى دهد که اعتبار، به یک روز حرکت است.
6. (محمد بن الحسین باسناده عن الفضل بن شاذان عن الرضا (علیه السّلام) انه سمعه یقول: انما وجب التقصیر فى ثمانیه فراسخ لا اقل من ذلک و لا اکثر، لأن ثمانیه فراسخ مسیره یوم للعامه و القوافل و الاثقال فوجب التقصیر فى مسیره یوم و لولم یجب فى مسیره یوم لما وجب فى مسیره الف سنه و ذلک لان کل یوم یکون بعد هذا الیوم فانما هو نظیر هذا الیوم، فلولم یجب فى هذا الیوم فما وجب فى نظیره، اذا کان نظیره مثله فلا فرق بینهما.)54
فضل بن شاذان از امام رضا (علیه السّلام) شنیده که مى فرمود: کوتاه گزاردن نماز، تنها به این جهت در هشت فرسنگ، نه کم تر و نه بیش تر، واجب شد که هشت فرسنگ، مسیر یک روز توده مردم و کاروانها و باربران است. بنابراین کوتاه گزاردن نماز، در مسیر یک روز است و اگر در مسیر یک روز، واجب نباشد، در مسیر هزار سال نیز واجب نیست؛ چرا که هر روزى که پس از آن روز باشد، بسان همین روز خواهد بود. پس اگر در این روز واجب نباشد، در همانندهاى آن هم واجب نیست، وقتى که آنها هم مانند این باشند؛ زیرا فرقى میان آنها نیست.
سند صدوق به فضل بن شاذان: شیخ صدوق در مشیخه من لا یحضره الفقیه مى نویسد:
(هرچه که از فضل بن شاذان در این اثر آورده ام، از عبدالواحدبن عبدوس، از على بن محمد بن قتیبه، از فضل بن شاذان، از حضرت رضا نقل کرده ام.)55
عبدالواحد بن محمد عبدوس56 و على بن محمد بن قتیبه57، هر دو، از نظر وثاقت، مورد خدشه هستند و کسى از این جهت، آنان را نستوده است. گرچه در تعلیقه من لا یحضره الفقیه سعى شده دلیلهایى بر ثقه بودن آنان، اقامه شود. 58 از دیگر سو، متن روایت نیز نشان مى دهد که روایت از امام (علیه السّلام) نیست؛ زیرا تکرار زیاد دارد. به گونه اى که به فصاحت و بلاغت آن خلل وارد مى سازد. ولى چنین مضمونى، از دیگر روایتها، در خور استفاده است.
دلالت روایت: این روایت، کم و بیش، روشن است که معیار و تراز در کوتاه گزاردن نماز، آهنگ پیمودن یک روز راه، با مرکبهایى است که توده مردم با آنها به سیر و سفر مى پردازند. در گذشته مرکبهاى سوارى، هشت فرسنگ راه را در یک روز مى پیموده اند.
شیخ صدوق روایت کرده است:
(لانّ ثمانیه فراسخ، هو سیر الجمّال والقوافل وهو الغالب على المسیر وهو اعظم المسیر الذى یسیره الجمّالون والمکاریون.)59
زیرا هشت فرسنگ، مقدار حرکت شترداران و کاروانهاست و این گونه سیر، بیش تر بر مسیر جریان دارد و این اندازه، بیش ترین حرکتى است که شترداران و چارواداران مى پیمایند.
7. (محمد بن حسن باسناده عن محمد بن على بن محبوب، عن یعقوب بن یزید، عن ابن ابى عمیر، عن ابى ایوب، عن ابى عبداللّه (علیه السّلام) قال: سألته عن التقصیر، قال: فقال فى بریدین، او بیاض یوم.)60
ابوایوب مى گوید: از امام صادق (علیه السّلام) درباره نماز کوتاه پرسیدم، فرمود: دو بَرید، یا روشنى روز.
سند حدیث، خوب است و ابى ایوب، همان ابراهیم بن عثمان، ابوایوب خزاز است، ثقه و جلیل القدر. 61 ولى اشکالى که دارد این که: چرا تمامى روایات نقل شده، اولویت را به یک روز حرکت مى دادند و یا آن را در مرحله نخست ذکر مى کردند و یا آن را علت هشت فرسنگ مى دانستند. امّا این خبر، نخست، (بَریدین) را یادآور شده است.
شاید بتوان تقدیم و تأخیر در بیان را به راوى نسبت داد. بویژه این که راوى، یعنى ابوایوب، مطلب را از امام شنیده و سپس آن را شفاهى براى ابن ابى عمیر نقل کرده است و شاهد آن، واژه (قال) است که دوبار ذکر شده، در حالى که نیازى به دوبار ذکر شدن نبوده است: ابن ابى عمیر نقل مى کند: او گفت: از حضرت پرسیدم و او گفت: حضرت چنین فرمود:
8. (محمد بن حسن، عن احمد، عن الحسن بن محبوب، عن ابى جمیله، عن ابى بصیر، عن ابى عبداللّه (علیه السّلام) قال: لابأس للمسافر ان یتم الصلوه فى سفره مسیره یومین.)62
حضرت صادق (علیه السّلام) فرمود: اشکالى ندارد که مسافر در سفرى که مسیر آن دو روز است، نمازش را تمام بگزارد.
سند حدیث، ضعیف است. ابى جمیله، همان مفضل بن صالح است که از دروغ گویان مشهور است.
دلالت حدیث، مورد پذیرش شیعه نیست؛ زیرا برابر این حدیث، تا مسیر دو روز هم، نماز تمام گزارده مى شود. ولى نکته مهم در روایت، استفاده از معیار زمان است که در آن زمان رایج بوده و دروغ گوى حدیث ساز هم، براى این که بتواند حدیث خود را جابیندازد، از همین معیار رایج استفاده کرده و به جاى مسیر یک روز، مسیر دو روز را گفته که نظر اهل سنت است.
9. (وباسناده عن سعد، عن ابى جعفر، عن الحسن بن على بن یقطین، عن اخیه الحسین، عن ابیه على بن یقطین، قال، سألت ابا الحسن الاول (علیه السّلام) عن الرجل یخرج فى سفره و هو فى مسیره یوم.
قال: یجب علیه التقصیر فى مسیره یوم وان کان یدور فى عمله.)63
على بن یقطین مى گوید: از امام موسى کاظم (علیه السّلام) درباره شخصى که براى سفرى یک روزه، از خانه خارج مى شود، پرسیدم.
فرمود: کوتاه گزاردن نماز در سفر یک روزه، واجب است، گرچه دوره گردى کند.
سند حدیث، خوب است.
10. در روایتى مرسله، راوى مى گوید به امام صادق (علیه السّلام) گفتم:
(الرجل یخرج الى الصید مسیره یوم، او یومین، یقصر او یتم؟ فقال: ان خرج لقوته وقوت عیاله فلیفطر و یقصر وان خرج لطلب الفضول فلا ولاکرامه.)64
شخصى براى صید، مسیر یک روز، یا دو روز را مى پیماید، نمازش را تمام بگزارد، یا ناتمام؟
فرمود: اگر براى قوت خود و عیالش از دیار خود بیرون مى رود، باید نماز را تمام بگزارد و روزه را بگشاید و اگر براى به دست آوردن زیادى خارج مى شود، نه و هیچ کرامتى نیست.
در روایت، راوى و پرسش گر، در پرسش خود، خط مسیر مسافر را با زمان مى سنجد و جاى فرسنگ و میل، از یک روز، یا دو روز راه پیمایى مى پرسد، به نظر مى رسد سنجیدن و محاسبه کردن خط سیرهاى سفر با زمان، امرى رایج بوده است.
11. (محمد بن الحسن باسناده عن على بن الحسن بن فضال، عن احمد بن الحسن، عن ابیه، عن على بن الحسن بن رباط، عن العلاء، عن محمد بن مسلم، عن ابى جعفر (علیه السّلام) قال: سألته عن التقصیر.
قال: فى بَرید.
قلت: بَرید.
قال: انه ذهب بَریداً ورجع بریداً، فقد شغل یومه.)65
محمد بن مسلم مى گوید: از امام صادق درباره کوتاه ساختن نماز پرسیدم.
فرمود: در بَرید کوتاه بگزارد.
پرسیدم: تنها در یک بَرید.
فرمود: هنگامى یک بَرید برود و یک بَرید برگردد، روزش مشغول شده است.
به نظر مى رسد، بخش پایانى این روایت، لسان حکومت دارد و بر تمامى روایاتى که هشت فرسنگ، دو بَرید و… را مطرح کرده اند، حکومت دارد و معیارى را که در پى آن بودیم بیابیم، به ما ارائه مى دهد و بیش تر شبهه هاى ما را که در آغاز بحث از آنها سخن به میان آوردیم، پاسخ مى دهد.
روایت مى گوید: مسافر، هنگامى باید نماز خود را کوتاه بگزارد که سفر، تمام روز او را فرا بگیرد.
بنابراین، این روایت، افزون بر این که وجه جمعى بین روایات دو برید، یک برید، هشت فرسنگ و چهار فرسنگ است، همان گونه که صاحب وسائل یادآور شده، وجه جمع و توجیهى براى درستى آنچه که فقیهان پیشین مى گفته اند و آنچه اکنون به نظر ما مى رسد نیز هست. زیرا نماز قصر، در آن زمان، وظیفه کسى بود که یک روز راه بپیماید. اکنون نیز، ما همین احتمال را مى دهیم.
و از همین جا روشن مى شود که تمامى روایاتى که در آنها (بَرید) محور قرار گرفته و مسافر به کسى گفته شود که یک بَرید رفته و یک بَرید برگشته باشد، مطلب ما را تأیید مى کنند. با این شرح که ائمه (علیهم السلام) مسیر یک روز را، که سنت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بوده، بر دو بَرید برابر ساخته اند.
البته باید به این نکته توجه داشت که یک روز راه پیمایى، در زمینها و دشتهاى هموار، مانند بیابانهاى عراق و حجاز، بر دو برید، که هشت فرسنگ بوده، ساز مى آمده و برابر مى شده، نه در کوهستانهاى طبرستان و مانند آن که هیچ گاه در این جاها، هر بَرید، دوازده میل و چهار فرسنگ نبوده، زیرا در منطقه هاى کوهستانى اسبها، قاطرها، شترها زودتر خسته مى شده اند؛ از این روى، مکانهاى استراحت و عوض کردن اسبهاى پیک، نزدیک از دوازده میل و چهار فرسنگ بوده است.
اکنون نیز مسافت یک روز راه، در راههاى هموار، آسفالت و اتوبانها، با راههاى ناهموار، غیر آسفالت و کوهستانى، حتى راههاى کشورى با کشورى دیگر فرق مى کنند. از این روى، تنها چیزى که ثابت است و مى تواند براى همه در سفر معیار باشد، پیمودن یک روز راه است، به گونه اى که سفر یک روز شخص مسافر فرا بگیرد.
اکنون جا دارد مطرح شود که چرا معیار یک روز راه، با این که از دلیلهاى کم وبیش، استوارى برخوردار است، در کانون توجه فقیهان معاصر قرار نگرفته است.
آیا دلیلهایى که براى این معیار اقامه شده است و بى پایه اند، یا این که خیر، چنان ذهن فقیهان ما به یک سرى روایات مشغول بوده که آنان را بازداشته از این که روى این معیار به درستى بیندیشند و زوایاى آن را به درستى وارسند؟
به نظر مى رسد دومى درست باشد؛ زیرا فقیهان ما با روایاتى برخورد کرده اند که نمى شده به آسانى از آنها درگذرند و در کانون توجه قرار ندهند و خلاف آنها فتوا دهند. از جمله:
1. در بخش پایانى روایت طولانى محمد بن مسلم و زراره از امام باقر (علیه السّلام) که شیخ صدوق آن را با سند صحیح نقل کرده، آمده است:
(وقد سمّى رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قوماً صاموا حین افطر، العصاه. قال (علیه السّلام): فهم العصان الى یوم القیامه وانا لنعرف ابنائهم وابناء ابنائهم الى یومنا هذا.)66
رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) گروهى را که روزه گرفتنددر هنگامى که وى روزه خویش را گشود، گناه کاران نامید.
سپس حضرت فرمود: آنان تا روز قیامت، گناه کاران خواهند بود. ما فرزندان آنان و فرزندانِ فرزندانِ آنان را تا روز قیامت مى شناسیم.
2. (محمد بن حکیم قال: سمعت ابا عبداللّه (علیه السّلام) یقول: لو ان رجلاً مات صائماً فى السفر ماصلیتُ علیه.)67
محمد بن حکیم مى گوید: شنیدم که امام صادق (علیه السّلام) مى فرمود: اگر در حال روزه در سفر مُرد، بر او نماز نمى گزارم.
3. امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
(الصائم فى السفر فى شهر رمضان، کالمضطر فیه فى الحضر.)
روزه دار در سفر، در ماه رمضان، مانند روزه خوار در غیر سفر است.
سپس فرمود:
(ان رجلاً اتى النّبى (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فقال: یا رسول اللّه! اصوم شهر رمضان فى السفر؟
فقال: لا.
فقال یا رسول اللّه! انه علیّ یسیر.
قال رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) انّ اللّه عزّوجلّ تصدّق على مرضى امّتى و مسافریها بالافطار فى شهر رمضان. ایعجب احدکم لو تصدّق بصدقه ان ترد علیه.)68
شخصى نزد پیامبر اکرم آمد و گفت: اى رسول خدا! آیا در ماه رمضان، در سفر، روزه بگیرم؟
حضرت فرمود: خیر.
گفت: اى رسول خدا! این کار بر من آسان است.
حضرت فرمود: خداوند عزّوجلّ، بر بیماران و مسافران امت من، روزه نگرفتن را تصدق کرد. آیا خوب است که به یک نفر از شما صدقه اى داده شود و او رد کند.
4. از امام صادق (علیه السّلام) در روایتى مرفوعه روایت شده که فرمود:
(من صلّى فى سفره اربع رکعات، فانا الى اللّه منه برىء.)69
کسى که در سفر، نماز را چهار رکعت بگزارد، ما به سوى خدا از او براءت مى جوییم.
5. در خصال، با سند معتبر، از رسول خدا نقل شده که فرمود:
(انّ اللّه اهدى الیّ والى امتى هدیه لم یهدها الى احد من الامم کرامه من اللّه لنا.
قالوا وما ذلک یا رسول اللّه؟
قال: الافطار فى السفر والتقصیر فى الصلوه. فمن لم یفعل ذلک فقد ردّ على اللّه عزّوجلّ هدیّته.)70
خداوند، به خاطر کرامتش بر ما، به من و امتم، هدیه اى داد که به هیچ یک از امتهاى پیشین نداده است.
گفتند: آن چیست، یا رسول خدا.
فرمود: روزه نگرفتن و نماز را کوتاه گزاردن در سفر. هر کس چنین نکند، هدیه خداوند را ردّ کرده است.
این گونه حدیثها، سبب شده که فقیهان ما، روى معیارهایى که سبب مى شوند، بسیارى از نمازها تمام گزارده شوند و بسیارى از روزه ها، گشوده نشود، درنگ و دقت بسنده نکنند؛ نه این که دلیلهایى برخلاف این رأى داشته باشند.
بارى، آنان در کار خود مأجورند. ولى اگر روشن شود که این احتیاط آنان، افزون بر این که خلاف معیار روشنى است که سنت رسول خدا بوده: (وهى مسیره یوم… فصارت سُنه.)71 سبب شبهه هاى بسیارى در این مى شود که به اساس شریعت ضربه مى زند؛ و از دیگر سوى، روشن شود که پیمودن خط سیرهاى کم تراز یک روز راه، مانند هشت فرسنگ، امروزه در عرف شناخته شده از دایره سفر بیرون است، هیچ گاه امروزه فتوا نخواهند داد که با پیمودن هشت فرسنگ، شخص مسافر مى شود و باید به احکام مسافر عمل کند.
با این حال، در سخنان فقیهان، اشاره هایى به آنچه ذکر شد ـ با پیمودن یک روز راه، احکام مسافر برعهده انسان مى آید ـ شده است که در حد مجال یادآور مى شویم:

دیدگاه ها و فتواهاى فقیهان شیعه

1. شیخ صدوق
(اعلم انّ التقصیر فى السفر، فریضه… و الحدّ الذى یجب فیه التقصیر، مسیره بریدین، ذاهباً وجائیاً و هو مسیره یوم، و البرید اربع فراسخ… و اذا خرج من مصره بعد دخول الوقت، فعلیه التمام.)72
بدان که کوتاه گزادن نماز در سفر، واجب است… و اندازه اى که کوتاه گزاردن نماز در آن واجب است، فاصله دو بَرید است؛ یک بَرید رفت و یک بَرید برگشت و آن مسیر یک روز است و بَرید چهار فرسنگ است. هنگامى که پس از داخل شدن وقت، از شهرش خارج شد، بر عهده اوست تمام گزاردن.
بررسى:
در فراز بالا، شیخ صدوق، یک روز راه را، از حدهاى نماز قصر دانسته است. و دو برید را به این جهت قبول کرده که به مقدار مسیر یک روز راه است. از این روى، به جاى (او) که دلالت بر تنویع مى کند (هو) به کار برده تا بگوید دو برید، همان یک روز راه است.
نکته دیگر این که ایشان فتوا داده اند: هرکس پس از داخل نشدن وقت، به قصد سفر، از شهر و دیار خود خارج شد، باید نماز را تمام بگزارد.
فقیهان هم روزگار ما، فتوایى غیر از این دارند. آنان در این صورت براین نظرند که نماز قصر است.
این فتوا، نمونه و شاهدى است بر این که در روزگار پسین سعى شده بر دایره نماز قصر افزوده شود.
اکنون بحث در این نیست که حق با شیخ صدوق است، یا فقیهان عصر ما؛ بلکه سخن در این است که فقیهان روزگار ما، شاید به خاطر ترس از (عُصاه) شدن بر دایره نماز قصر افزوده اند.

2. شیخ مفید
(وحدّ السفر الذى من اراد وجب علیه التقصیر فى قصده، بریدان فى الذهاب و المجیئ و البرید، اربعه فراسخ…
و من کانت مسافه سفره اربعه فراسخ، سواء فاراد الرجوع من یومه فعلیه التقصیر واجب و ان اراد الرجوع بعد مضى یومه فهو بالخیار، ان شاء اتم و ان شاء قصر.)73
مقدار سفرى که هر کس آهنگ آن کند، باید نمازخویش را کوتاه گزارد، دو بَرید است، یک بَرید رفت و یک بَرید، برگشت و بَرید، چهار فرسنگ است.
کسى که مقدار راهى را که مى پیماید، چهار فرسنگ است، اگر بر آن است که همان روز برگردد، بر اوست که نماز خویش را کوتاه گزارد و اگر بر آن است که پس از آن روز برگردد، اختیار با خود اوست که نمازش را تمام بگزارد، یا کوتاه.
شیخ مفید، ازمعیار (مسیره یوم) که سنت رسول خدا بر آن جارى شده و نخستین معیار به شمار مى رود، سخنى به میان نیاورده است.
نکته اى که در سخن ایشان از اهمیت برخوردار است این که: ایشان شخصى را که چهار فرسنگ، به قصد مسافرت راه مى پیماید در کوتاه گزاردن و تمام گزاردن نماز، حق گزینش داده، در حالى که فقیهان زمان ما، اتفاق دارند بر این که وظیفه چنین شخصى، کوتاه گزاردن نماز است.
این نکته، از جمله شاهدها و نمونه هایى است که ادعاى ما را: فقیهان از ترس قرار گرفتن در جرگه (عُصاه) دوره به دوره، دائره نماز قصر را گسترش داده اند، تقویت مى کند.

3. شیخ طوسى
(التقصیر واجب فى السفر، اذا کانت المسافه ثمانیه فراسخ، فان کانت المسافه اربعه فراسخ و اراد الرجوع من یومه وجب ایضاً التقصیر، فان لم یُرد الرجوع فهو بالخیار فى التقصیر و الاتمام… فان خرج من منزله و قد دخل الوقت، وجب علیه التمام اذا کان قد بقى من الوقت مقدار ما یصلى فیه على التمام فان تضیّق الوقت، قصر و لم یتمم.)74
وقتى که فاصله بین مبدء و مقصد، هشت فرسنگ باشد، کوتاه گزاردن نماز، واجب مى شود. و اگر این فاصله، چهار فرسنگ بود و مسافر بر آن بود که همان روز برگردد، کوتاه گزاردن نماز بر او واجب مى شود. و اگر آهنگ برگشت در همان روز را ندارد، اختیار با اوست که نماز را تمام بگزارد، یا کوتاه.
اگرمسافر، پس از داخل شدن وقت از منزل خارج شد، تا هنگامى که وقت براى تمام گزاردن نماز باقى است، بر اوست که نماز را تمام بگزارد؛ ولى اگر وقت تنگ شد، نماز را کوتاه بگزارد، نه تمام.

چند نکته
1. در روایات سه معیار، براى کوتاه گزاردن نماز در سفر ذکر شده بود:
الف. مسیره یوم.
ب. بریدان.
ج. ثمانیه فراسخ.
وقتى که نوبت به فقیهان رسید، در ذکر این معیارها دگرگونیهایى پیش آمد و جا به جاییها در آنها صورت گرفت. شیخ صدوق، در کتاب فتوایى خود، هر سه معیار را ذکر کرده، ولى ترتیب را به هم زده و (بریدان) را بر (مسیره یوم) مقدم داشته است.
شیخ مفید، در کتاب فتوایى خود، (مسیره یوم) را حذف کرده و تنها به دو معیار دیگر پرداخته است. شیخ طوسى، در کتاب فتوایى خود، (برید) را حذف کرده و تنها به بیان هشت فرسنگ بسنده کرده است.
2. درباره سفر چهار فرسنگى، شیخ طوسى، دیدگاهى همانند دیدگاه شیخ مفید دارد و در کسى که پس از داخل شدن وقت، راهى به دیار دیگرى شود، به سخن شیخ صدوق، قید زد و تمام گزاردن نماز را بر مسافر، در صورتى واجب دانست که دچار تنگى وقت نشده باشد.
آنچه بیان شد، ناسازگارى ندارد با این که فقیهان در غیر کتابهاى فتوایى، همه روایات و معیارها را ذکر کرده باشند. یا در کتابهاى استدلالى پسین، همه معیارها ذکر شده باشد و آن بر مسافت، برابر شده باشد. از باب نمونه، فرازهاى زیر از سخنان فقیهان بزرگ را یادآور مى شویم:
شیخ صدوق مى نویسد:
(الحدّ الذى یوجب التقصیر على المسافر ان یکون سفره ثمانیه فراسخ. فاذا کانت سفره اربعه فراسخ، فلم یرد الرجوع من یومه فهو بالخیار فان شاء قصّر و اذا اراد الرجوع من یومه فالتقصیر علیه واجب.)75
پیمودن مقدار راهى که کوتاه گزاردن نماز بر مسافر واجب مى شود، هشت فرسنگ است. پس هر گاه، مقدار راهى را که مسافر پیمود، چهار فرسنگ بود و بر آن نبود که در همان روز برگردد، اختیار با اوست، اگر خواست نماز را تمام و اگر خواست، کوتاه گزارد. و اگر آهنگ آن را داشت که همان روز برگردد، بر او واجب است که نماز را کوتاه گزارد.
در (الفقه) نسبت داده شده به امام رضا (علیه السّلام) آمده:
(من سافر فالتقصیر علیه واجب، اذا کان سفره ثمانیه فراسخ، او بریدین و هو اربعه و عشرون میلاً. فان کان سفرک بریداً واحداً و اردتَ ان ترجع من یومک قصّرت، لأنّ ذهابک و مجیئک بریدان.)76
کسى که هشت فرسنگ راه، یا دو برید، که عبارت است از بیست و چهار میل، بپیماید، بر اوست که نماز را کوتاه گزارد.
پس اگر سفر تو، یک برید بود و اراده کردى همان روز برگردى، نماز را کوتاه گزار؛ زیرا رفت و برگشت تو دو برید است.
سید مرتضى مى نویسد:
(و مما انفردت الامامیه به تحدیدهم السفر الذى یجب فیه التقصیر فى الصلاه، بریدین و البرید، اربعه فراسخ و الفرسخ، ثلاثه امیال، فکان المسافه اربعه و عشرون میلاً.)77
از موردهایى که شیعه امامیه دیدگاه ویژه و جداى از دیگر فرقه هاى اسلامى دارد، مرزبندى سفرى است که باید در آن نماز را کوتاه گزارد، به دو برید. و برید، چهار فرسنگ است و فرسنگ، سه میل. پس خط مسیرى که مسافر باید در گاه پیمودن آن، نماز را کوتاه بگزارد، بیست و چهارمیل است.
نکته
سید مرتضى در این جا بر آن بوده که روشن کند، پیمودن خط سیرى که شیعه موجب کوتاه شدن نماز مى داند، بسیار کم تر از خط سیرى است که اهل سنت، پیمودن آن را سبب کوتاه شدن نماز مى انگارند.
شیخ طوسى مى نویسد:
(حدّ السفر الذى یکون فیه التقصیر مرحله و هى ثمانیه فراسخ، بریدان و هى اربعه و عشرون میلاً.)78
اندازه سفرى که باید نماز در آن کوتاه گزارده شود، هشت فرسنگ، دو برید است. دو برید، برابر است با بیست و چهارمیل.
شیخ در خلاف، که عبارت بالا از آن نقل شده، در پى بررسى اختلافهاى شیعه و سنى است؛ امّا این که سبب اختلافها چیست، بیان نمى کند. از این روى، از (مسیره یوم) سخنى به میان نمى آورد.
علامه در مختلف الشیعه در باره مسافت مى نویسد:
(اندازه راهى که با پیمودن آن، نماز، باید کوتاه گزارده شود، دو برید، هشت فرسنگ است. در پیمودن راهى کم تر از آن، جایز نیست نماز کوتاه گزارده شود، مگر این که قصد چهار فرسنگ کند و همان روز برگردد. و اگر همان روز برنگردد، شیخ مفید گفته است:
چنین مسافرى، در کوتاه گزاردن نماز و در گشودن روزه، اختیار داده شده است.
شیخ طوسى گفته است: درکوتاه و یا تمام گزاردن نماز اختیار داده شده؛ ولى بر او روا نیست روزه اش را بگشاید.
و سید مرتضى تمام گزاردن نماز و روزه گرفتن در چنین سفرى را، واجب دانسته است. اختیار ابن ادریس و ظاهر سخن ابن براج نیز همین است.
ابن عقیل گفته است: هرسفرى که اندازه اش دو برید، هشت فرسنگ، یا یک برید رفت و یک برید برگشت، چهار فرسنگ، در یک روز، یا کم تر از ده روز انجام شود، نزد آل رسول، چنین مسافرى هر گاه دیوارهاى شهر، یا روستاى خود را پشت سر گذاشت و صداى اذان را نشنید، بر اوست که نماز خود را دو رکعتى بگزارد.
ابن جنید، یک روز راه را براى پیاده و سواره بر کشتى قرار داده است.
سلار گفته است: اگر خط سیرى که مسافر مى پیماید، چهار فرسنگ باشد و در همان روز نیز، برمى گردد، واجب است که نماز خود را کوتاه بگزارد. و اگر فرداى آن روز بر مى گردد، بین کوتاه و تمام گزاردن اختیار داده شده است.
شیخ صدوق و پدرش نیز بر همین نظرند.
دیدگاه مورد اعتماد سید مرتضى: (تمام گزاردن نماز و گرفتن روزه، در سفر چهار فرسنگى است که همان روز مسافر بر نمى گردد. زیرا در غیر این صورت، در دو برید، روز او به طور کامل پوشش داده مى شود. آن گاه مسافر به سختى مى افتد. سپس بر او واجب مى شود که نماز را کوتاه بگزارد، به خلاف چهار فرسنگ.)79
علاّمه در تذکره مسأله 618 مى نویسد:
(انما یجب التقصیر فى ثمانیه فراسخ فله قصد اقل، لم یجز التقصیر، اجماعاً…)80
کوتاه گزاردن نماز در هشت فرسنگ، واجب است. پس اگر مسافر بر آن بود که کم تر از هشت فرسنگ را بپیماید، به اجماع، کوتاه گزاردن نماز، جایز نیست.
سپس علاّمه دلیلهاى این دیدگاه را عبارت مى داند از:
1. نبود خلاف در مسأله نزد شیعه.
2. روایت سماعه: فى مسیره یوم و ذلک بریدان و هما ثمانیه فراسخ. 81
3. روایت ابى ایوب: فى بریدین، او بیاض یوم. 82
4. روایت على بن یقطین: یجب علیه التقصیر، اذا کان مسیره یوم و ان کان یدور فى عمله. 83
علامه روایت امام باقر (علیه السّلام) را که کوتاه گزاردن نماز در برید مى داند، بر موردى حمل مى کند که همان روز شخص برگردد؛ زیرا در این هنگام، سفر، تمامى روز او را فرا گرفته است. 84
علاّمه در مسأله 620 مى نویسد:
(اگر کسى بر آن بود که نیمى از راه برود و همان روز برگردد، کوتاه گزاردن نماز بر او واجب است؛ زیرا کارى است دشوار و تمام روزش را هم در بر گرفته است.)85
این سخن مستند است به روایت امام محمد باقر (علیه السّلام) که مى فرماید:
(اذا ذهب بریداً و رجع بریداً فقد شغل یومه.)86
هنگامى که یک بَرید رفت و یک برید برگشت، سفر، تمام روزش را در بر گرفته است.
به هر حال، آنچه براى علامه اهمیت دارد، پیمودن بیش از هشت فرسنگ، فراگیرى سفر، یک روز کامل و دشوارى سفر است.
محقق اردبیلى، پس از بیان واجب بودن نماز قصر، در پیمودن یک روز راه، یا هشت فرسنگ و بحث دراز دامن درباره چهار فرسنگ رفت و چهار فرسنگ برگشت، فرعهایى را یادآور مى شود، بدین گونه:

فرع اول:
(مراد از سیر و حرکت در سفیدى روز، روز روزه اى است. [از اذان صبح، تا اذان مغرب] و مراد روزمعتدل است و مراد از سیر کننده، شتر در قطار و کاروان است.)
سپس به یاد کرد دلیلهاى آن مى پردازد و در فرع سوم مى نویسد:
(برترى یکى از این دو معیار ـ روشنى روز و هشت فرسنگ ـ بر دیگرى معلوم نیست، مگر این که روز، به فهم بیش تر مردم، نزدیک تر است، به خلاف فرسنگ.
وظاهر این است که بنا بر فرض برترى، یکى از آنها کافى است و گرچه به دیگرى نرسد، بنابراین، اندازه سفر، در حقیقت، همان اندازه کم تر است.)87

بررسى
در نظر ایشان و تمامى فقیهان پیشین، دو معیار، به طور کامل با هم برابر بوده اند؛ از این روى، هیچ یک از آنها، به فکر بررسى پیش بودن یکى بر دیگرى نیفتاده است. با اینکه بحثهاى دراز دامنى درباره حدّ ترخص و این که نشنیدن اذان و ندیدن دیوارهاى آخر شهر، با هم، جایز بودن کوتاه گزاردن نماز و گشودن روزه را به همراه دارد، یا نشنیدن اذان به تنهایى؟ و… انجام داده اند؛ ولى درباره اندازه سفر، زوایاى بحث، به درستى روشن نشده و از هیچ یک از این بحثها، سخن به میان نیامده و محقق اردبیلى، تنها بحثى را که به میان کشیده، این که: برترى یکى از دو معیار بر دیگرى، معلوم نیست و بر فرض برترى، نخستین معیارى که در ظرف خارج براى مسافر آشکار مى شود و وجود خارجى مى یابد، سبب قصر است.
امّا اگر ایشان در زمان ما مى زیست و مى دید که این دو معیار، هیچ گاه با هم هماهنگى ندارند و امروزه با مرکبهاى معمولى، یک دهم روز، هشت فرسنگ پیموده مى شود و به دیگر سخن، نسبت این دو معیار، یک به ده است، چه بسا نظر دیگرى پیدا مى کرد و به گونه اى دیگر فتوا مى داد. بویژه اگر معلوم شود که امروزه، به پیمودن هشت فرسنگ راه، یا چهار فرسنگ رفت و چهار فرسنگ برگشت، سفر گفته نمى شود. در این صورت بعید بود که ایشان معیار کم تر را که همانا مسافت باشد، برگزیند و براى کوتاه گزاردن نماز، کافى بداند.
نکته
مى توان از فتواى فقیهان پیشین به دست آورد که نظر آنان در سفرى که نماز باید کوتاه گزارده شود، سفرى بود که یک روز کامل را پوشش دهد و در بر بگیرد. زیرا وقتى که مسافر، چهار فرسنگ را مى پیمود و بر آن بود که فرداى آن روز، یا پیش از ده روز برگردد، در این که واجب باشد نماز را کوتاه گزارد، شک مى کردند و گاهى فتواى اختیار و گاهى فتواى تمام گزاردن نماز را صادر مى کردند.
با این حال، اقرار دارند که استراحت، خوابیدن، آهسته راه را پیمودن و… ضررى به سفر نمى زند. تنها چیزى که در نظر آنان به سفر ضرر مى رساند و از پاره اى روایات نیز روشن مى شود، این است که اگر کسى امروز، چهار فرسنگ راه بپیماید و بر آن باشد که فردا، یا پس فردا و… برگردد، این سفر، یک روز او را در بر نگرفته و دلیلى بر کوتاه گزاردن نمازش نیست. از این روى، فتواها در این باب مضطرب شده است. ولى فقیهان عصر ما، که در اصل، نظرى به (مسیره یوم) نداشته اند، همگى، فتوا به کوتاه شدن نماز داده اند.
محقق در شرایع مى نویسد:
(امّا الشروط، سته، الاول، اعتبار المسافه وهى مسیره یوم، بریدان، اربعه و عشرون میلاً.)88
نمازمسافر شش شرط دارد: اوّل، اعتبار مسافت و آن مسیر یک روز، دو برید، بیست و چهار میل است.
صاحب مدارک در ذیل عبارت بالا مى نویسد:
(اجمع العلماء کافه على انّ المسافه شرط فى القصر و انّما اختلفوا فى تقدیرها فذهب علمائنا اجمع الى انّ القصر انّما یجب فى مسیره یوم تام، بریدان، اربعه و عشرون میلا. حکى ذلک جماعه، منهم المصنف فى المعتبر.)89
تمامى علما اجماع دارند که مسافت شرط در قصر است. تنها اختلاف آنان در اندازه خط سیرى است که پیمودن آن سبب قصرمى شود. علماى ما اجماع دارند که قصر، در یک روز راه، دو بَرید، بیست و چهار میل، واجب است. این اجماع را جماعتى از علما، از جمله مصنف در معتبر حکایت کرده اند.
آن گاه ایشان دلیلهایى بر هر یک از معیارها اقامه مى کند و مراد از (یوم) را روز روزه؛ یعنى از اذان صبح، تا اذان مغرب مى داند و پیماینده مسیر را شتر، که توده مردم از آن استفاده مى کرده اند. 90 سپس مى نویسد:
(شهید اول و دوم، اعتدال در وقت، مکان و سیر را معتبر دانسته اند. کلام آنان درباره وقت و راه، خوب است، ولى اعتدال در مکان، احتمال دارد که معتبر نباشد؛ زیرا نص مطلق است، گر چه مسافت در دشت و کوه ناسان است.)91

پى نوشت ها:

50. همان491/، ح5.
51. من لایحضره الفقیه، ج470/4.
52. وسائل الشیعه، ج491/5، 492.
53. استبصار، ج222/1؛ وسائل الشیعه، ج493/5، ح8 صدر آن و ذیل آن510/، ح4.
54. وسائل الشیعه، ج490/5؛ من لایحضره الفقیه، ج454/1.
55. من لایحضره الفقیه، ج457/4.
56. معجم رجال الحدیث، ج37/11، 38.
57. همان، ج159/12، 160.
58. من لایحضره الفقیه، ج457/4.
59. وسائل الشیعه، ج491/5، ح2.
60. همان492/، ح7.
61. معجم رجال الحدیث، ج265/1.
62. وسائل الشیعه، ج492/5، ح9.
63. همان493/، ح16.
64. همان512/، ح5.
65. همان496/، ح9.
66. من لایحضره الفقیه.
67. کافى، ج128/4، ح7.
68. همان127/، ح3.
69. وسائل الشیعه، ج539/5، ح8.
70. همان540/، ح11.
71. من لایحضره الفقیه، ج535/1، ح1265.
72. المقنع124/، 125.
73. المقنعه349/.
74. النهایه و نکتها، ج357/1، 358.
75. جوامع الفقهیه53/.
76. الفقه المنسوب الى الرضا159/.
77. الانتصار159/.
78. الخلاف، ج567/1.
79. مختلف الشیعه، ج1و162/2، چاپ قدیم.
80. تذکره الفقها، ج369/4.
81. تهذیب، ج207/3، ح492؛ استبصار، ج222/1، ح786.
82. تهذیب، ج210/3، ح506؛ استبصار، ج225/1، ح802.
83. تهذیب، ج29/3، ح503؛ استبصار، ح225/1، ح799.
84. تذکره الفقهاء، ح370/4.
85. همان372/.
86. تهذیب، ج224/4، ح658.
87. مجمع الفائده والبرهان، ج366/3. عبارت ایشان چنین است:
(الثالث التفاضل بینهما غیر ظاهر الاّ انّ الیوم اقرب الى فهم الاکثر واسهل بخلاف الفراسخ والظاهر انّ احدهما کاف وان لم یصل الى الآخر على تقدیر التفاضل ویکون حینئذٍ الحد حقیقه هو الاقل.)
88. شرایع الاسلام، ج1 ـ 132/2.
89. مدارک الاحکام، ج428/4.
90. همان430/، 431.
91. همان431/.