انسان زنده است به تربیت. در اسلام، هم امر تربیت یک امر بسیار مهم است و هم زمینه‏ها و بسترهای تربیتی کاملاً هموار گشته است؛ اما از آنجائیکه امر تربیت یک امر بسیار ظریف است و همسان گل لطیف، انسانهای معمولی در این زمینه چندان موفق نبوده‏اند؛ زیرا اولاً شناخت و آگاهی کافی در این امر وجود ندارد و ثانیا شیوه درستی در امر تربیت وجود ندارد. هرکس شب خوابیده و صبح بلند شد، یک الگوی تربیتی اختیار می‏کند و بدون هیچگونه انعطاف، بر یک مسئله غلط اصرار و پافشاری می‏نماید؛ غافل از اینکه در قرآن شریف آمده است:
«وقد خلقکم اطوارا»
«در حالی که شما را در مراحل مختلف آفریده است.»1
یعنی روحیات و خصوصیات هیچ کدام از دو انسانی، شبیه و یکسان نیست بنابراین، در امور تربیتی، به تعداد انسانها به شیوه و «استانداردهای تربیتی ویژه‏ای» نیازمندیم که غفلت از آن باعث خسران خواهد شد.
با این مقدمه، آیا روزه می‏تواند در امور تربیتی اثراتی داشته باشد یا خیر؟ و یک مربّی، والدین و سایرین، چگونه می‏توانند از روزه در امور تربیتی، برای تربیت کودکان،نوجوانان و جوانان کمک بگیرند؟
«از فواید مهم روزه این است که روح انسان را «تلطیف» و اراده انسان را قوی و غرائز او را تعدیل می‏کند.»2
به تعبیر امام علی(ع) «روزه ریاضتی است سازنده» که اثرات تربیتی زیادی را ببار می‏آورد.
حضرت امیر(ع) در جواب کسی که دنیا را نکوهش می‏کرد فرمودند:
کَمْ عَلَّلْتَ بِکَفَّیْکَ. و کَمْ مَرَّضْتَ بِیَدِک…
«چند کس را با پنجه‏هایت تیمار داشتی؟
و چند بیمار را با دستهایت در بستر گذاشتی؟
بهبود آنان را خواهان شدی، و دردشان را به پزشکان می‏نمودی.
بامدادان، که دارویت آنان را فایدتی نبخشید و بهبود نداد،
و گریه‏ات آنان را سودی. بیمت آنان را فایده‏ای نبخشید، و…»3
انسان باید چنان تربیت گردد که بتواند با نفس در نفس دیگری تاثیر گذارد.
با گریه و دعا و پرسش آگاهانه، بتواند در بهبودی بیماریهای تنی و روحی دیگران نقش ایفا کند.
دنیا بیمارستان بزرگی است که عده‏ای در آن بیمار هستند وعده‏ای دیگر طبیب.
طبیبان باید، طبیب دوّار باشند و برای درمان دوستان خویش لحظه‏ای توقف ننمایند.
همچنین دنیا مدرسه بزرگی است که باید عدّه‏ای در آن به تحصیل و تعلیم مشغول باشند وعدّه‏ای دیگر به تعلّم .
فرهنگ ماه رمضان، که فرهنگ تعلیم و تعلّم است، زمینه کاملاً هموار است برای انتقال مطالب تربیتی و دینی و واقعا اگر درک و برداشت درستی از ماه رمضان و فرهنگ رمضان باشد، ماه رمضان، «ماه معجزه‏ها است» و می‏توان به صورت بسیار زیبا و راحت در زمینه تربیتی با بچه و جوانان کار کرد و آنها را جذب نمود.
از سوژه روزه به اصطلاح «کله گنجشکی» گرفته تا به افطاریه‏های دست جمعی در مدرسه و شب‏های قدر، همه و همه می‏توانند بسیار تأثیر گزار باشند.
اوّل ماه رمضان که شد، والدین اخلاقشان محبت‏آمیزتر گردد ؛ معلمان محبت و لبخندشان صد چندان گردد؛ همه سختگیریهای بی‏مورد از جامعه برچیده شود؛ بر سر سفره‏های افطاری دست نوازش بر سر کودکان بکشیم؛ آموزش قرآن را در ماه رمضان جدّی بگیریم؛ شبهای احیاء بچه‏ها را به مساجد یا مصلاّی شهر ببریم…
دهها نمونه دیگر از «سوژه‏های ماه رمضان» که هر کدام می‏توانند در امر تربیت معجزه آفرینی بکنند.
حضرت امیر(ع) می‏فرمایند:
«صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن».4
روزه دل، بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم.
آیا اگر بچه‏ها و جوانان اثرات روزه دل و روزه زبان را ببینند با دین اسلام و دینداران دید مثبت پیدا نمی‏کنند؟
آیا با صرف بحث تئوری و نظری و یا شعارهای پر شعور، می‏توان یک دین و ارزشهای دینی را برای بچه‏ها و جوانان تبیین کرد؟
بچه‏ها، نوجوانان و جوانان از کجا بفهمند که دین اسلام، دین جهانی، دین کامل، دین تولّی و تبرّی، دین ارزشها، اخلاق و… است.
بچه‏ها و جوانان، باید از اثر پی به موثّر ببرند. تا زمانی که نماز، روزه، حج و سایر عبادات و ارزشها، آثار واقعی خود را نشان ندهد و تا زمانی که نمازگزار، روزه دار و حاجی، در عمل نشان ندهند که به کعبه دل دسترسی پیدا کرده‏اند، دل و زبانشان روزه‏دار است و یا دائم در نمازند؛ نمی‏توانند مربّی خوبی برای دیگران باشند.
اگر با دیده دقیق به امر تربیت نگاه کنیم، می‏توانیم بسیاری از مشکلات اخلاقی و تربیتی بچه‏ها و جوانان و یا حتی بزرگسالان را از کانال روزه و ماه رمضان درمان ببخشیم. برخی از والدین خیال می‏کنند با خریدن «اسباب بازی انبوه» وظیفه دیگری ندارند و یا می‏توانند تمام خواستهای بچه‏ها را از راه اسباب بازی تأمین نمایند. غافل از اینکه «تربیت پایدار» چیزی نیست که به راحتی و آسانی بدست آید و یا در یک زمان کوتاه بتوان بدان دست یازید.
امام علی (ع)، در بحث اسوه پذیری می‏فرمایند:
«لیتأسَّ صَغیرُکُم بِکَبیرِکُمْ، وَلْیَرْأفْ کَبیرُکُمْ بِصَغیرِکُمْ…»
باید خرد سالتان از کلانسالتان پیروی کند، و کلانسالتان به خردسالتان مهربان باشد. همچون بد خوبان جاهلیت مباشید، که نه در دین فهمی دارند، و نه شناسای کردگارند – به صورت انسان، و درون پست‏تر از جانوران – همانند تخمی در گودالی به ریگستان، که شتر مرغ نهد در آن، اگر بشکنندش گناه است، اگر نهندش، بود که درونش ماری سیاه است.5
اگر بلند اندیشی و شناخت درستی نسبت به دین مبین اسلام باشد، سراسر دین برخوردار از «سوژه‏های ناب و زیبای» تربیتی است. و به عبارت دیگر ماه رمضان «ماه معجزه‏ها و ماه سوژه‏ها» است و هر کدام از سوژه‏ها می‏تواند زمینه خوبی برای رشد و تربیت مذهبی بچه‏ها و جوانان باشد.
سوژه‏هایی همچون:
1ـ روزه کلّه گنجشکی.
2ـ گردهمائیهای با صفا بر سر سفره‏های افطاری.
3ـ تنوع و تغییرات در برنامه‏های غذایی و آشپزی.
4ـ تشکیل کلاسهای قرآن.
5ـ نماز جماعت و برنامه‏های مذهبی.
6ـ قرائتها و تلاوتهای دست جمعی و ختم قرآن.
7ـ مسابقات قرآنی همراه با جوایز مناسب.
8ـ افطاریه‏های دست جمعی در مدارس و دانشگاهها.
9ـ بیداری در سحرها و آوای دلنواز نیایش‏ها.
10ـ شب قدر و برنامه‏های با شکوه شبهای احیاء.
11ـ عید فطر و… همه و همه می‏توانند به مربیان و بزرگان کمک کنند تا بتوانند در امر تربیت مذهبی فرزندانشان به موفقیت‏های بزرگی دست یابند.

خلاصه:
ماه رمضان ماه معجزه‏ها و سوژه‏ها است و هر کدام از سوژه‏ها می‏تواند به والدین، مربیان و بزرگان کمک کند تا بتوانند در رشد و شکوفایی فرزندان خویش بکوشند.

خداحافظ رمضان
خرج کردم عمر خود را دم به دم در دمیدم جمله را در زیر و بم6
اگر چه هر وداعی جانسوز و جانکاه است ولی برای مردان خدا، هیچ وداعی جانسوزتر از آن، وداع با رمضان نیست چنانکه واردین شهر صیام و قیام اقسام مختلفی هستند. وداع کنندگان و بیرون شوندگان از دسته‏های گوناگونی می‏باشند:
1ـ دسته‏ای مشتاقانه ماه رمضان را استقبال نموده… و با موفقیت آنرا وداع می‏نمایند.
2ـ دسته دیگر کسانیند که با ماه رمضان گاهی با احترام برخورد نمودند و گاهی همسان سایر ماهها… و لذا از رفتن آن خوشحالی نمایند.
3ـ عده‏ای که قلبا از آمدن ماه رمضان ناراضی هستند، ولی چون در میان مسلمین زندگی می‏کنند، از باب «خواهی نشوی رسوا، همرنگ جماعت شو» روزه می‏گیرند و لذا ماه رمضان هر چه زودتر تمام گردد خوشحالی بیشتری به آنها دست می‏دهد.
4ـ طبقه‏ای هستند که ماه رمضان را وداع کرده در حالی که ذرّه‏ای از آن بهره‏مند نگشته، و همچون حیوان به خورد و خوراک اشتغال داشته‏اند…
5ـ دسته‏ای که برای آنها آمدن و نیامدن ماه رمضان تفاوت ندارد.7
روایت شده که:
«حضرت امیر(ع) در سه شب نمی‏خوابیدند:
1ـ شب بیست و سوم ماه رمضان
2ـ و شب عید فطر
3ـ و شب نیمه شعبان»8
شب عید فطر برای دسته اوّل از وداع کنندگان، شب شادی و شادمانی است، شبی که انسان می‏داند فردا جایزه بزرگ دریافت می‏دارد. از این رو، شب عید فطر برای او شب شکر و شکوفایی است.
زیباترین وداع تاریخ را امام سجاد(ع) با رمضان داشته است که در تاریخ ثبت شده است.
حضرت در فقره‏ای از آن وداع، می‏فرمایند:
«درود بر تو همسایه‏ای که دلها (بر اثر عبادت) در آن نرم و فروتن گردید، و گناهان در آن کم شد (آمرزیده شد). درود بر تو یاری دهنده‏ای که (ما را) بر مغلوب ساختن شیطان یاری کرد…»9
آه سری هست اینجا بس نهان که سوی خضری شود موسی روان10
به امید روزی که جوامع انسانی عموما و جوامع شیعی خصوصا بتوانند شناخت درستی به اسلام ناب محمّدی(ص) پیدا کنند و سپس شیرینی این دین را با جان دل، بچشند که اگر چنین حادثه در سرزمین وجودی انسان رخ دهد آن وقت ما به اسرار دین اسلام، کلام خدا و ائمه(ع) دست خواهیم یافت.
از روح روایات بدست می‏آید که وداع با ماه رمضان، خیلی برای اولیاء خدا سخت و جانکاه است. از لابلای وداع امام سجاد(ع) با ماه رمضان، سوز و سوگواری جانسوز موج می‏زند. امام علی(ع) شب عید فطر، شب زنده‏داری می‏کرد و خوابش نمی‏برد. اینها همان انسانهای کاملی هستند که روزه نفس اختیار کرده‏اند.

جشن روزه دار و عید واقعی:
در نگاه ژرف اندیشان، عید واقعی روزی است که انسان خدا را در آن نافرمانی نکند. در همین راستا، حضرت امیر(ع) می‏فرماید:
[و قال(ع) فی بعض الاعیاد:] انما هو عید لمن قبل اللّه صیامه و شکر قیامه، و کلّ یوم لایعصی اللّه فیه فهو عید.
«[و در یکی از عیدها فرمود:] این عید کسی است که خدا روزه‏اش را پذیرفته و نماز وی را سپاس گفته هر روز که خدا را در آن نافرمانی نکنند روز عید است.»11 از این روی تمام لحظات عمر انسان کامل و مؤمن واقعی عید است و در عید بسر می‏برد. زندگی برای آنها از لذّت معنوی برخوردار است و کوچکترین چیز ارزشی را با کل جهان، معامله نمی‏کنند.
عارفان هر دمی دو عید کنند عنکبوتان مگس قدید12 کنند13
ماه رمضان، اول سال [و حساب سال [اهل معرفت و اهل سیر و سلوک14 است بدین معنا که با آمدن عید رمضان، باید یک خانه تکانی اساسی صورت بگیرد. دلها شستشو و ترمیم گردند. صله رحم و صلح پایدار بین مؤمنین و مؤمنات برقرار گردد…
و کاملاً آماده شویم برای حرکت از زمین به آسمان و از خانه به طرف خدا.
چون اویس از خویش فانی گشته بود آن زمینی آسمانی گشته بود15
علی (ع) می‏فرمایند: اندیشه‏ها باید در آسمان معارف الهی به پرواز بپردازند.
«باریک اندیشی خرد خواهد تا به صفات او نرسیده ذات وی را داند، دست قدرتش بازگرداند. چه، پرده‏های تاریک غیب را درد، و راه به ساحت خدای بی عیب برد. آنگاه پشیمانی خورد باز گردد و به خردی خود اعتراف کند که: «ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست»»
به هر تقدیر ماه رمضان، ماه «بازگشت به خدا است.» و ماه پیوند خوردن با اراده خدا و ماه خیر خود را در خیر اجتماع دیدن است. باش در روزه شکیبا و مصر دم بدم قوت خدا را منتظر16
ماه رمضان باغی است که روزه گل آن است. هر که در این باغ گل نچیند، سفیهانه زیسته است و بی جهت سیلی، زیر گوش گل زده است.

خلاصه:
برای انسان کامل و مؤمنان واقعی، لحظه لحظه‏های زندگی عید است و پرتوی از زیبایی حقّ؛ بویژه آنجائیکه انسان بر سر سفره خدا نشیند.
ولی روزه داران واقعی یک عید ویژه‏ای هم دارند که به عید فطر معروف است. این روز، در واقع «عید اندر عید» است و روزه داران پیروزی بزرگ خویش یعنی بازگشت به خدا را جشن می‏گیرند و نامه «بیمه درمانی دائمی» را از درمانگاه الهی دریافت می‏دارند.

نتیجه:
روزه یکی از ضروریات دین مبین اسلام است که راز و اسرار فراوانی در آن نهفته و پنهان گشته است. تاکنون بشر توانسته به برخی از اسرار روزه دست یابد که از جمله آن «روزه درمانی» است. درمان بیماریهای جسمی، روانی و اثرات زیاد در فراروان، از جمله اسرار روزه است.
به هر تقدیر ماه رمضان، ماه بهار قرآن، و خود ماه رمضان باغی است که روزه گل آن باغ است و مؤمنان واقعی و انسانهای کامل همیشه در این باغ، به چیدن و ورچین کردن گل الهی مشغول هستند.
ماه رمضان «ماه معجزه‏ها و ماه سوژه‏های تربیتی» است. قرائت یک آیه در آن ماه، برابر است با یک ختم قرآن؛ خواب و نفس کشیدن در این ماه عبادت است، شیطانها در این ماه به غل و زنجیرند؛ شب قدر در آن، بیش از هزار ماه ارزش دارد؛ ماه نزول قرآن و ماه خودسازی و تربیت است که همه اینها معجزه‏ها و سوژه‏های این ماه هستند. انشاء الله، به حق این ماه، بشریت عموما و شیعیان خصوصا بتوانند عظمت این ماه را درک کنند و با رو آوردن به آن بتوانند به مقام «روز نفس» دست یابند.

پی نوشت :

1 ـ سوره نوح: 71/14.
2 ـ تفسیر نمونه، ج 1، ص 628.
3 ـ نهج البلاغه، کلمات قصار، 131.
4 ـ فرد الحکم، همان.
5 ـ نهج البلاغه، خ 166.
6 ـ مثنوی معنوی، دفتر اول، 2191.
7 ـ شیخ الاسلامی، سید حسن ارزش و اهمیت ماه مبارک رمضان، ص 233.
8 ـ بحار، ج 97، ص 88.
9 ـ صحیفه سجادیه، دعای 45، دعای وداع با رمضان.
10 ـ مثنوی معنوی، دفتر سوم.
11 ـ نهج البلاغه، کلمات قصار،428.
13 ـ سنایی غزنوی.
14 ـ جوادی آملی، عبدالله، ره توشه رمضان، 1378.
12 ـ گوشت کفانیده پاره کرده یا گوشت به درازا بریده خشک کرده.
16 ـ مثنوی معنوی، دفتر پنجم، 1749.
15 ـ مثنوی معنوی، دفتر چهارم، 1830.