« وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مِنکمُ‏ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فىِ الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لهَمْ دِینهَمُ الَّذِى ارْتَضىَ‏ لهَمْ وَ لَیُبَدِّلَنهَّم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنىِ لَا یُشْرِکُونَ بىِ شَیْا وَ مَن کَفَرَ بَعْدَ ذَالِکَ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْفَاسِقُون‏»

خدا به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‏اند، وعده داده است که حتماً آنان را در زمین جانشین [دیگران] کند، همان گونه که پیشینیان آنان را جانشین [دیگران] کرد، و قطعاً دینشان را که براى آنان پسندیده به سودشان استوار نماید، و یقیناً بیمشان را تبدیل به امنیت کند، [تا جایى که] فقط مرا بپرستند [و] هیچ چیزى را شریک من نگیرند. و آنان که پس از این نعمت هاى ویژه ناسپاسى ورزند [در حقیقت] بدکار و نافرمان اند. (1)

خداوند متعال در این آیه وعده حکومتی را می دهد که بر پایه دین استوار و پر از عدل و داد و امنیت است و همانندش پیش از آن اتفاق نیفتاده است. طبق این آیه در حکومت وعده داده شده، هیچکس مشرک نخواهد ماند و همه به پرستش خدای یگانه روی میاورند و گروه اندکی که از پرستش خدا سر باز بزنند فاسقند.

البته برای اهل خرد و اندیشه همین ترجمه تحت اللفظی آیه کفایت می کند تا متوجه شوند این آیه در وصف خلفای راشدین و هیچ یک از صحابه نمی تواند باشد.

اما در ادامه برای افرادی که مصداق آیه (فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً) (2) هستند و در هر زمینه ای به دنبال فتنه و وسوسه ای شیطانی می گردند دلایلی ذکر می شود.

اولاً: اگر آن‌چه را که این افراد ادعا می‌کنند صحت دارد، پس چرا جناب ابوبکر که در سقیفه به هر چیزی استناد ‌کرد تا جا نشینی خود را محکم کند، به این آیه استناد نکرد؟

ثانیا: جناب عایشه (دختر خلیفه اول) به صراحت می‌گوید که هیچ آیه‌ای در قرآن در حق ما نازل نشده است: «ما انزل الله فینا شیئا من القرآن» (3)

ثالثاً: خود علمای اهل سنت برای این آیه جواب داده‌اند. شوکانی از مفسرین بنام اهل سنت در این باره می‌نویسد:

و معنى لیستخلفنهم فی الأرض: لیجعلنهم فیها خلفاء یتصرفون فیها تصرف الملوک فی مملوکاتهم، وقد أبعد من قال إنها مختصه بالخلفاء الأربعه، أو بالمهاجرین، أو بأن المراد بالأرض أرض مکه، وقد عرفت أن الاعتبار بعموم اللفظ لا بخصوص السبب، و ظاهر قوله (کما استخلف الذین من قبلهم) کل من استخلفه الله فی أرضه فلا یخص ذلک ببنی إسرائیل ولا أمه من الأمم دون غیرها. (4)

معنای استخلاف (جانشینی) در زمین این است که: ما آنان را حاکمان زمین قرار خواهیم داد تا همان گونه که پادشاهان و سلاطین در آنچه تحت تصرّفشان بود تصرف می‌کردند آنان نیز تصرف کنند. وکسانی که استخلاف را مخصوص به خلفای چهارگانه یا به مهاجران دانسته‌اند و مقصود از زمین را هم در آیه زمین مکه دانسته‌اند سخنی دور از حقیقت گفته‌اند؛ چون لفظ استخلاف  عام است و شامل همه مؤمنان می شود نه آن که خاص باشد و بگوییم در امم پیشین هم به گروه خاصی مانند بنی اسرائیل و یا امت خاصی اختصاص داشته است .

رابعاً: خداوند در این آیه وعده می‌دهد که تمام کسانی را که ایمان آورده‌اند بر تمام زمین مسلط کند (لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ) و ارض نمی‌تواند اختصاص به یک مکان خاص داشته باشد؛ بلکه شامل تمام کشور‌ها می‌شود؛ چنانچه بسیاری از علمای اهل سنت در تفاسیر خودشان بر این نکته تأکید کرده‌اند که مراد از « الارض » تمام کشورهای جهان است. (و هنوز چنین اتفاقی نیفتاده است)

ثعلبی در تفسیر خودش می‌نویسد:

والله لیستخلفنهم فی الأرض أی لیورثنهم أرض الکفار من العرب والعجم، فیجعلهم ملوکها وسائسیها وسکانها. (5)

خداوند آنان را وارث زمین قرار خواهد داد؛ یعنی سرزمین کفار از عرب و عجم را تحت سلطه آنان قرار خواهد داد و آنان فرماندار و سیاست‌گذاران و ساکنان آن خواهند بود .
و ابن جوزی می‌گوید:

قوله تعالى: *(لیستخلفنهم) *أی: لیجعلنهم یخلفون من قبلهم، والمعنى: لیورثنهم أرض الکفار من العرب والعجم، فیجعلهم ملوکها وساستها وسکانها. (6)
معنای این سخن خداوند (لیستخلفنهم) این است که آنان (صالحان) را جانشینان مردم پس از خودشان قرار خواهد و در حقیقت وارثان سرزمین کافر از عرب و عجم و پادشاهان و ساکنان آنان خواهد بود .

و الغرناطی الکلبی در تفسیر خود می‌گوید :

(لیستخلفنهم فی الأرض) * وعد ظهر صدقه بفتح مشارق الأرض ومغاربها لهذه الأمه. (7)

این قسمت از آیه، وعده‌ای است که با آزاد شدن مشرق و مغرب زمین، به دست امت اسلامی محقق خواهد گشت، در حالی که می‌بینیم در زمان خلافت ابوبکر حتی تمام جزیره العرب به تصرف مسلمین در نیامده بود؛ چه رسد به تمام زمین .

پس قطعاً این آیه شامل هیچ یک از خلفای سه گانه نخواهد شد .

از این نکته استفاده می‌شود که این‌ آیه اشاره دارد به زمان ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) که تمام مسلمین اتفاق دارند که وقتی آن حضرت ظهور کند، بر تمام زمین حکومت می‌‌کند و کفر و الحاد را در سراسر زمین نابود می‌کند .

خامساً: نکته دیگری که باید به آن توجه کرد، ذیل آیه است که خداوند می‌فرماید :

وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ .

بسیاری از مفسرین اهل سنت گفته‌اند که مراد از آن این است که خداوند دین اسلام را بر تمامی ادیان غالب خواهد کرد و دین اسلام تنها دینی خواهد بود که در سراسر عالم پیرو خواهد داشت و بقیه ادیان همگی از بین خواهد رفت .

سلیم بن عامر کلاعی می‌گوید: «از مقداد بن اسود شنیدم که گفت: از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) شنیدم که فرمود: هیچ خانه‌ای در زمین باقی نماند؛ مگر این که اسلام وارد آن خانه شده و با رغبت آن را پذیرا شدند و یا با  ذلّت.»

در حالی که در زمان خلفای سه گانه حتی تمام مردم مدینه مسلمان نبودند و غیر مسلمان حتی در مدینه وجود داشت. خود اهل سنت اتفاق دارند که قاتل خلیفه دوم (جناب عمر) مجوسی بوده و او را در مسجد کشته است. پس  معلوم می‌شود که این آیه هیچ ارتباطی با مشروعیت خلافت خلفای سه گانه ندارد .

امام صادق (علیه السلام) در روایتى فرمود: تأویل و مصداق این آیه هنوز نیامده است. هنگامى که قائم ما قیام کند کسى که او را درک مى‌کند، تأویل این آیه را مى‌بیند: «هر آینه دین محمد(صلی الله علیه وآله وسلم) به هر جایى که شب برسد، مى‌رسد (همه کره زمین)؛ به صورتى که هیچ مشرکى بر روى زمین نخواهد بود؛ همان گونه که خداوند فرمود: (یعبدوننى…).» (8)

اللّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ لَیَجْمَعَنَّکُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ لاَ رَیْبَ فِیهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ حَدِیثاً ؟(9)

(جز الله معبودی نیست. حتما شما را در روزی که شکی در آن نیست گرد می آورد و چه کسی از خدا راست گو تراست)

پی نوشت:

1.سوره نور/55.
2.سوره بقره/10
3.صحیح البخاری ، البخاری ، ج 6 ، ص 42 .
4.فتح القدیر ، الشوکانی ، ج 4 ، ص 47 .
5.تفسیر الثعلبی ، الثعلبی ، ج 7 ، ص 114 .
6.زاد المسیر ، ابن الجوزی ، ج 5 ، ص 372
7.التسهیل لعلوم التنزیل ، الغرناطی الکلبی ، ج 3 ، ص 71 .
8.بحارالانوار، ج 51، ص 55، ح 41.
9.سوره نسا/ 87