امیرالمؤمنین امام علی(ع)درباره راز وقوف در عرفات فرمود: عرفات خارج از مرز حرم است و مهمان خدا باید بیرون دروازه، آنقدر تضرع کند تا لایق ورود حرم شود.(1)ازاین رو شب و روز عرفه دعاهای مخصوص دارد که جزو فضایل برجسته و وظایف مهم روز عرفه است. بنابراین، خداوند این گونه مهمانان خود را برای ورود در خانه ای که انبیا علیهم السلام به طهارت آن قیام و اقدام کرده اند:”و عهدنا إلی إبراهیم و إسمعیل أن طهرا بیتی”(2) تطهیر و پاک می کند؛ زیرا خداوند در خانه پاک، تنها مهمانان پاک را می پذیرد.
اسرار عرفات فراوان است، و برخی از آنها که در حدیث شبلی(3) بدانها اشاره شده عبارت است از:
1- وقوف در عرفات برای آن است که انسان به معارف و علوم دینی واقف شده و از اسرار الهی نظام آفرینش با خبر شود. بداند که خداوند به همه نیازهای او واقف و بر رفع همه آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت کند که طاعت او سرمایه و وسیله ی هر بی نیازی است:
“و طاعته غنی.”(4)
از این رو امام سجاد(ع)به سائلی که در روز عرفه گدایی می کرد، فرمود:وای برتو! آیا در چنین روزی، دست نیاز به سوی غیر خدا دراز می کنی؛ در چنین روزی برای کودکان در رحم امید سعادت می رود:”ویحک! أغیر اللّه تسأل فی هذا الیوم. إنه لیرجی لما فی بطون الحبالی فی هذا الیوم أن یکون سعیداً!”(5)کسی که در این جا از خدا غیر خدا را طلب کند زیان کرده است. امام سجاد(ع) کسانی را که در چنین زمان و مکانی دست نیاز به سوی دیگران دراز می کنند، بدترین انسان ها معرفی فرمود:”هؤلاء شرار من خلق اللّه.الناس مقبلون علی اللّه و هم مقلبون علی الناس.”(6)
2-حج گزار باید در آنجا عارف شود که خدای سبحان به نهان و آشکار و صحیفه قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به طور ناخودآگاه در زوایای روح او می گذرد آگاه است؛ یعنی سرزمین عرفات محل ادراک و شهود مضمون آیه کریمه “و إن تجهر بالقول فإنه یعلم السر و أخفی”(7) است.
انسان اگر بداند که قلبش در مشهد و محضر حق است همان طور که خود را به گناهان جوارحی نمی آلاید، گناه جوانحی نیز نمی کند و قلبش را از خاطرات آلوده تنزیه می کند.
در حدیثی که متن آن در بحث از اعمال منا خواهد آمد، امام سجاد(ع) فرمود:عصر روز عرفه و ظهر روز دهم که حاجیان در منا حضور دارند، خدای سبحان بر ملائکه افتخار می کند و می فرماید:اینان بندگان من هستند که از راه دور و نزدیک با مشکلات بسیار به اینجا آمده و بسیاری از لذت ها را بر خود حرام کرده و بر شن های بیابان های عرفات و منا خوابیده و این چنین با چهره های غبار آلود در پیشگاه من اظهار عجز و ذلت می کنند. اینک به شما اجازه دادم تا آنان را ببینید. آنگاه ملائکه حق به اذن خداوند بر دل ها و اسرار نهان آنها آگاه می شوند.(8)
خدای سبحان به زائران راستین خانه خود مباهات می کند، با این که عزت و فخر انسان در بندگی برای خدا و بودن تحت ربوبیت اوست؛ همانگونه که در مناجات امیرالمؤمنین علی(ع) آمده است:”الهی کفی بی عزاً أن أکون لک عبداً و کفی بی فخراً أن تکون لی رباً أنت کما أحب، فاجعلنی کما تحب”. (9)
گرچه فرشتگان تا حدودی از غیب با خبر و نسبت به بسیاری از مسائل ماورای طبیعت آگاهند، اما پرده پوشی و رحمت و لطف حق اجازه نمی دهد که حتی آنان نیز بسیاری از اسرار ما را بفهمند با این که آنها مأمور ثبت اعمال و خاطرات ماهستند. چنان که امیرالمؤمنین امام علی(ع) به خداوند عرض می کند:خدایا! بعضی از اعمال و افکارم را تنها تو شاهد بودی و اجازه ندادی حتی فرشتگان بر آنها آگاهی یابند: ” و الشاهد لما خفی عنهم و برحمتک أخفیته و بفضلک سترته.”(10)اما برابر حدیث مزبور، در روز عرفه و عید قربان ملائکه به اذن خداوند به نهان دل های زائران نظر کرده، می بینند که قلب عده ای بسیار سیاه است و دودهای سیاه از آنها برمی خیزد که از “نار اللّه الموقده* التی تطلع علی الأفئده”(11) است. خداوند به ملائکه می فرماید: اینان کسانی هستند که پیامبر را راستگو نمی دانند (معاذ اللّه) و در اموری مانند جانشینی امیرالمؤمنین علی(ع) می گویند:رسول اکرم(ص) از نزد خود این کار را کرده است! آنها بین قرآن و عترت جدایی انداخته و بعضی از امور را نمی پذیرند.
فرشتگان گروه دیگری را می بینند که دل هایشان بسیار نورانی است. خداوند در معرفی این گروه می فرماید: اینان مطیع خداوند و پیامبراو هستند. پیامبران را امین وحی می دانند و معتقدند که او از نزد خود هیچ نگفته و در همه مسایل و احکام الهی و از آن جمله در امامت و رهبری، سخنان و اقدام های او برابر وحی خداوند بوده است.
راز این نکته، این است که ولایت، سر همه اعمال است؛ مؤمنان راستین که هم به سر ولایت می رسند و هم به اسرار حج، به صورت انسان واقعی در سرزمین عرفات و منا ظهور می کنند و خدای سبحان در مقام فعل، به آنان فخر می کند. چنین انسان هایی فرشته منش و حتی برخی از آنها از فرشتگان بالاترند.
ازاین رو امام سجاد(ع) به سائلی که در روز عرفه گدایی می کرد، فرمود: وای برتو!آیا در چنین روزی، دست نیاز به سوی غیر خدا دراز می کنی؛ در چنین روزی برای کودکان در رحم امید سعادت می رود:«ویحک! أغیر اللّه تسأل فی هذا الیوم. إنه لیرجی لما فی بطون الحبالی فی هذا الیوم أن یکون سعیداً!»کسی که در این جا از خدا غیر خدا را طلب کند زیان کرده است. امام سجاد(ع) کسانی را که در چنین زمان و مکانی دست نیاز به سوی دیگران دراز می کنند، بدترین انسان ها معرفی فرمود:«هؤلاء شرار من خلق اللّه. الناس مقبلون علی اللّه و هم مقلبون علی الناس.»
البته آنچه دراین حدیث شریف بیان شد، مسئله ای تاریخی و از قبیل “قضیهٌ فی واقعه” و منحصر به مراسم حج و روزهای عرفه و عید قربان نیست، بلکه این صحنه همیشه وجود دارد، نهایت این که جلوه ی تام آن در حج ظهور کرده است.
3-شایسته است در روز عرفه حج گزار از”جبل الرحمه”(12)که در سرزمین عرفات واقع است بالا رفته(13)، دعایی را که سالار شهیدان حسین بن علی صلوات اللّه و سلامه علیه در جانب چپ آن کوه رو به کعبه ایستاد و خواند(14)، بخواند.
امام سجاد(ع) فرمود:راز بالای کوه رحمت رفتن این است که انسان بداند خداوند نسبت به هر زن و مرد مسلمان رئوف و مهربان بوده و متولی هر زن و مرد مسلمان است. گر چه خدای سبحان نسبت به همگان ولایت تکوینی دارد او ولی همه است: “هنالک الولایه للّه الحق”(15) و گر چه رحمت عام فراگیرو شامل همه موجودات است: رحمتی وسعت کل شیء”(16) و “کتب ربکم علی نفسه الرحمه”(17) لیکن رحمت خاص او ویژه پرهیزکاران است: “رحمتی وسعت کل شیء فسأکتبها للذین یتقون.”(18)مستفاد از مجموع دو آیه اخیر این است که خداوند بر خودش لازم کرده است که رحمت خاص را به پرهیزکاران عطا کند.
صعود بر جبل الرحمه، باید انسان را عارف به این سر کند که خداوند نسبت به مرد و زن “مؤمن” رحمت خاص و ولایت مخصوص دارد. نیل حج گزاران به چنین معرفتی در نحوه نگرش و ارتباط آنان با سایر افراد و جوامع تأثیر خواهد گذارد.
4-بخشی از سرزمین عرفات منطقه ای است به نام “نمره” که مسجدی به این نام در آن واقع است. امام سجاد(ع) در بیان راز این محدوده فرمود: معنای حضور در “نمره”این است که:خدایا! من به چیزی امر نمی کنم، مگر این که قبلاً خود مؤتمر باشم و از چیزی بر حذر نمی دارم مگر این که خود قبلاً پرهیز کرده باشم.”
توضیح اینکه، هر مسلمانی مکلف به امر به معروف و نهی از منکر است. ظاهر این حکم و بعد فقهی اش آن است که کسی که عالم به حکم شرعی است باید شخصی را که عالماً عامداً آن حکم را رعایت نمی کند، از باب امر به معروف و نهی از منکر راهنمایی کند. البته امر به معروف و نهی از منکر غیر از تعلیم و موعظه و ارشاد است، گر چه ممکن است در بعضی موارد از مصادیق آنها باشد؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، حتی اگر به نرمی بیان شود، جنبه ولایت و آمریت دارد.
در وجوب امر به معروف و نهی از منکر، عدالت و طهارت نفس آمر و ناهی از شرایط آن به شمار نیامده است، بلکه علم و آگاهی او از آن معروف یا منکر، و احتمال تأثیر امر و نهی او و مانند آن جزو شرایط است. اما باطن آن بر اساس رازی که درباره “نمره” بیان شد، به عدالت بر می گردد؛ یعنی آمر به معروف باید خود مؤتمر بدان بوده، ناهی و زاجر از منکر باید خود منتهی و منزجر ازآن باشد؛ یعنی آنچه دیگران بدان امر می کند، خود قبلاً منزجر شده باشد. بنابر این، عدالت به عنوان سر امر به معروف و نهی از منکر در آمر و ناهی شرط شده است.
5-وادی “نمره” که در حدیث شبلی از آن به عنوان “نمرات” یاد شده نام منطقه ای وسیع در سرزمین عرفات است که تقریباً در سمت مماس عرفات با حرم است. اما سجاد(ع) فرمود: هنگام ورود به این منطقه باید آگاه باشید که این سرزمین، سرزمین شهادت، معرفت و عرفان است. یعنی همان گونه که خدا و ملائکه شاهدند، این سرزمین وسیع نیز شاهد اعمال زائران خانه خداست و کاملاً ًآگاه است که حاجی با چه نیتی آمده و با چه انگیزه ای بر می گردد و به آن شهادت می دهد.

پی نوشت:

1-کافی، ج4، ص 224.
2-سوره بقره/ 125.
3-ر.ک: (حدیث شبلی).
4-مفاتیح الجنان: دعای کمیل.
5-وسائل الشیعه، ج10، ص28.
6-بحارالانوار، ج96، ص 261.
7-سوره طه، آیه 7.
8-بحار الانوار، ج96، ص259 .متن کامل این حدیث در صفحات 441-443 خواهد آمد.
9-بحار الانوار، ج74، ص402.
10-مفاتیح الجنان، دعای کمیل.
11-سوره همزه، آیات 6-7.
12-“جبل الرحمه”، جدای از کوه های اطراف خود، در سرزمین عرفات واقع است. رسول اکرم(ص) بر تخته سنگی از این کوه ایستاد و خطبه معروف عرفات را ایراد فرمود. همچنین سالار شهیدان امام حسین(ع) دعای بلند روز عرفه را در دامنه این کوه خواندند. بر قله جبل الرحمه، قبه ای به نام حضرت آدم(ع) قرار دارد که نمازگزاردن در آنجا مکروه است.
13-باید توجه داشت آنچه در متن درباره صعود بر “جبل الرحمه” بیان شده ناظر به حدیث شبلی است وگرنه بنابر مشهور بین فقها، در روز عرفه بالا رفتن از این کوه مکروه است. در حدیث است که از امام کاظم(ع) سؤال شد: آیا وقوف بر جبل الرحمه در نظر شما محبوب تر است یا وقوف در دامنه و زمین های پایین کوه؟ آن حضرت فرمودند: وقوف در دامنه. (وسائل الشیعه، ج10، ص11) امام صادق(ع) فرمود: همه سرزمین عرفات، محل وقوف است، لیکن بهترین مکان برای وقوف، پایین کوه است: “عرفات کلها موقف و أفضل الموقف سفح الجبل.”(کافی، ج4، ص 463) همچنین در روایت دیگری فرمود: هر چه به جبل الرحمه نزدیکتر باشد بهتر است:”عرفات کلها موقف و ما قرب من الجبل فهو أفضل.”(وسائل الشیعه، ج10، ص19).
14-مفاتیح الجنان، اعمال روز عرفه.
15-سوره کهف، آیه 44.
16-سوره اعراف، آیه 156.
17-سوره انعام، آیه 54.
18-سوره اعراف، آیه 156.

منبع:کتاب صهبای حج
منبع:نشریه روشنان، شماره12