الف – تذکرات اخلاقی

1) توجه :
زائران گرامی که به سفر حج تمتع یا عمره مفرده مشرف می شوند، قبل از هرچیز باید به عظمت و معنویت این سفر روحانی، توجه داشته باشند. توجه به اینکه به چه سفری می روند واین سفر عرفانی چه برکات و فوائدی را می تواند برای آنان به همراه داشته باشد، ضروری است. «توجه داشتن و غافل بودن»، اولین گام در سیر و سلوک است. بدین ترتیب زائر خانه خدا باید با هوشیاری و توجه کامل، از فریضه انسان سازحج، کمال بهره برداری را بنماید تا علاوه بر اینکه عبادت او مورد پذیرش حضرت حق واقع شود، پیشرفت قابل ملاحظه ای نیز در سیر و سلوک داشته باشد.

2) تفکر :
سفر معنوی حج، فرصت بسیار مناسبی برای تفکر است. تفکر، در آموزه های دینی از اهمیت والایی برخوردار است. خداوند تعالی، در آیات متعددی از قرآن کریم، فلسفه نزول قرآن را، تفکر بر می شمارد. چنانکه در آیات متعددی، انسان را به سبب بی توجهی و عدم تفکر مواخذه می کند. هم چنانکه در آیات متعددی، تفکر را ویژه انسان های خردمند و خردپیشه می داند.
انسان باید با سلاح تفکر به مبارزه با شیطان بپردازد. خصوصاً کسی که به حج مشرف می شود باید بیش از دیگران خود را به سلاح تفکر مجهز نماید. گاهی اوقات عدم تفکر موجب می شود حج گزار از ناحیه ی عباداتی که انجام می دهد، فریب شیطان را بخورد. اساساً کسی که اهل تفکر نباشد، نمی تواند توجه و آگاهی پیدا کند و به ورطه غفلت کشانده می شود. بنابراین زائر خانه خدا باید در شبانه روز،ساعتی یا ساعاتی را به تفکر اختصاص دهد و با خود بیندیشد که هدف از خلقت او چیست؟ برای چه در این دنیا آمده است؟ و به کجا خواهد رفت؟ باید در مورد حرکتی که به سوی خدا دارد فکر کند. به زاد و توشه ای که در این راه پر مشقت لازم دارد، بیندیشد. در مورد اسرار و رازهای شگفت نهفته در فریضه انسان سازحج تفکر کند تا اعمالی که به جا می آورد علاوه بر صحت فقهی، از حقیقت و کمال معنوی نیز برخوردار شود و دارای صحت اخلاقی نیز باشد و مقبول درگاه پروردگار متعال گردد.

3) محاسبه نفس :
کسی که می خواهد به حج یا عمره مشرف شود، باید قبل از سفربه محاسبه نفس بپردازد. یعنی از اعمال و احوال خود، بازرسی دقیقی به عمل آورد و بنگرد که آیا عباداتی نظیر نماز، روزه، خمس، صله رحم ونیکی به دیگران و سایر عبادات را به نحو صحیح انجام داده است؟ آیا اموال و دارایی او حلال است؟ آیا دیگران به ویژه نزدیکان و وابستگان او از وی راضی هستند؟ و بدین صورت قبل از سفر به سوی خداوند متعال، متوجه اعمال خویش گردد و ضمن محاسبه آن اعمال با خود بیندیشد که اگر به جای سفر حج، به عالم برزخ وارد می شد، وضع او چگونه بود؟
«یا ایها الذین امنو اتقو الله و لتنظر نفس ما قدمت لغدٍ و اتقوا الله ان الله خبیرٌ بما تعملون – ای کسانی که ایمان آورده اید، تقوای الهی پیشه کنید و هر کس باید بنگرد که برای فردا، چه عملی پیش فرستاده است. تقوای الهی پیشه کنید که خداوند به اعمال شما آگاه است.» (حشر/18).
بنابراین آیه شریفه، هر انسانی باید بنگرد که آیا در محضر خداوند قادر می تواند پاسخگوی رفتار، گفتار و کردار خویش باشد؟ و سپس براین اساس به اصلاح اعمال خود بپردازد و سعی کند خداوند متعال و بندگان خداوند را از خود راضی نموده و آنگاه آماده سفر حج یا عمره شود و به تعبیر زیبای امیرمومنان (ع): «به حساب اعمال نفس خود رسیدگی کنید و از آن بخواهید که وظایف و مسئولیت های خود را انجام دهد و ازآنچه رفتنی و تمام شدنی است برای آنچه ماندنی و جاودان است بهره برگیرد، و پیش از آنکه برانگیخته شوید، توشه راه و سفر را بردارید وخود را آماده و مهیا سازید.» (غررالحکم، 4779)

4) توبه :
کسی که می خواهد عازم مکه شود، نباید در نامه اعمال خود، هیچ گناهی را باقی گذارد. «یا ایها الذین امنوا توبوا الی الله توبه نصوحاً- ای کسانی که ایمان آورده اید! به درگاه خداوند توبه کنید؛ توبه ای نصوح و خالصانه.» (تحریم /8) اگر زائر خانه خدا قبلاً از شیطان و هواهای نفسانی پیروی کرده و مرتکب گناه شده است، قبل از تشرف به حج شایسته است که از معاصی گذشته توبه نماید و در برابر رحمت خداوند رحمان و رحیم شرمسار و خجالت زده باشد. و مطمئن باشد که اگر واقعاً توبه نماید، خداوند گناهان او را می آمرزد و پرونده سیاه و پر از گناه او را به پرونده ای روشن و درخشان – که صفحه اول آن مزین به توبه است – مبدل می سازد:
«الا من تاب و آمَنَ و عمل عملاً صالحاً فاولئک یبدل الله سیئاتهم حسناتٍ و کان الله غفوراً رحیماً- کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دهند، خداوند بدی هایشان را به نیکی ها تبدیل می کند و خداوند آمرزنده و مهربان است.» (فرقان/70) و انجام حج یا عمره با چنین پرونده درخشانی بهتر و بیشتر مورد قبول خداوند واقع می شود، چرا که بنابر فرموده رسول خدا (ص) «نزد خداوند هیچ چیز محبوب تر از مرد یا زن توبه کننده نیست». (بحارالانوار، ج6، ص 21)

5) اجتناب از گناه :
پس از آنکه زائر خانه خدا از گناهان گذشته خود توبه کرد و مشرف به سفر حج یا عمره شد، باید مراقبت و مواظبت کامل ازاعمال و رفتار خود داشته باشد. از هرگونه گناه و معصیتی اجتناب نماید و خداوند سبحان را ناظر براعمال خود ببیند. نکته مهمی که باید توجه داشت این است که اگر کسی متّقی شود و تقوا را در عمق جان خود رسوخ دهد، بنابر فرمایش قرآن کریم به مقام فرقان دست می یابد. یعنی حالتی در او به وجود می آید که ناخودآگاه بین حق و باطل تمیز می دهد و الهامات رحمانی را از وسوسه های شیطانی تشخیص می دهد. و به این ترتیب می تواند وظیفه و مسئولیت «مراقبه» را به خوبی انجام دهد. چنین کسی وقتی درمراسم حج و عمره، لبیک می گوید، می تواند پاسخ دلنشین خداوند متعال را باگوش دل و جانِ خویش بشنود. بنابراین زائرخانه خدا باید متقی شود و توجه داشته که گناه موجب سقوط و ظلمت است و این ظلمت، مانع رسیدن رحمت خداوند متعال به او می شود. از این رو باید از همه گناهان مخصوصاً گناهانی نظیر سوء ظن، بداخلاقی، غیبت، تهمت، استهزاء، سخن چینی، اهانت و … پرهیز کند و اگر خدای نخواسته گناهی برای او پیش آمد، فوراً به فکر جبران و تدارک آن باشد، یعنی از رحمت خداوند مایوس نشود و مجدداً توبه نماید و با حفظ توبه مایوس نشود و مجدداً توبه نماید و با حفظ توبه خود مراقبت کند که در سراشیبی گناه واقع نشود. گناه متعدد و گناه روی گناه و خصوصاً توجیه گناه، آدمی را سیاه بخت و حج و عمره او و بلکه همه اعمال او را ضایع خواهد کرد.

6) ذکر :
دوام ذکر واستمرار ارتباط با خداوند متعال و قطع ارتباط با غیرخداوند، در این سفر معنوی از اهمیت فراوانی برخوردار است. چرا که باعث می شود، انسان مورد توجه خداوند واقع شود «فاذکرونی اذکرکم- مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.» (بقره /152) کسی که به حج یا عمره مشرف می شود باید دنیا و تعلقات دنیوی و مادی مربوط به آن را رها کند و دائماً در حالت ذکر و به یاد خداوند سبحان باشد و او را تحمید و تسبیح نماید و به این وسیله، آمادگی و آرامش لازم برای درک معنویت حج و عمره را به دست آورد و از اضطراب ها و تشویش های مادیت و دنیاگرایی رهایی پیدا کند. نماز و دعا و تلاوت قرآن در ایجاد و استمرار این ارتباط و حالت ذکر، نقش برجسته ای دارد. بنابراین حج گزار نباید از خواندن نماز اول وقت و نماز شب و سایر نمازهای مستحب غافل شود. و نیز نباید از تلاوت قرآن غفلت نماید و دست کم در این سفر روحانی، یک دوره قرآن کریم را تلاوت و ختم نماید و در مفاهیم و آیات شریفه، تا حدی که برای او ممکن است دقت و تدبر کند و چنانکه رسول خدا (ص) فرموده اند: «علیک بتلاوه القران و ذکر الله کثیراً فانه ذکر لک فی السماء ونور لک فی الارض – برتو باد به تلاوت قرآن و بسیاری ذکر و یاد خداوند؛ زیرا که آن در آسمان برای تو نام و آوازه خواهد بود و در زمین موجب نور و روشنایی برای توخواهد شد.» (الخصال، ص 525).
البته نکته مهم در مساله «ذکر»، توجه به حقیقت ذکر است. رسول خدا (ص) دراین باره می فرماید: «من اطاع الله عز و جل فقد ذکر الله و ان قلت صلاته و صیامه و تلاوته للقرآن – هر کس خداوند را اطاعت و فرمانبرداری کند، به درستی که ذکر خدا کرده است، هر چند نماز خداوند و روزه گرفتن و قرآن خواندنش، اندک باشد.» (بحارالانوار، ج77، ص 86) و باید توجه داشته باشیم که روی گردانی از یاد و ذکر خداوند تعالی آثار و تبعات وحشتناک و شکننده ای دارد که مهم ترین آن، همنشینی و همراهی شیطان با انسان است: «و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطاناً فهو له قرین- هر کس از یاد خداوند رحمان، روی گرداند، شیطانی را بر او می گماریم تا همدم و همراه او باشد.» (زخرف/36)

7) دعا :
دعا، مغزعبادات و خواسته و محبوب الهی و بهترین عبادت و کلید رستگاری و چراغ تاریکی و سلاح مومن و قائمه دین و به تعبیر بلند قرآن کریم، وسیله جلب توجه خداوند تعالی است: «قل ما یعبوا بکم ربی لولا دعاوکم …- بگو اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی کند» (فرقان/77)
و حتی امام باقر (ع) در پاسخ به این سئوال که زیاد تلاوت قرآن کریم بهتر است یا زیاد دعا کردن؟ با استناد به همین آیه شریفه فرمودند: دعا کردن. (بحار الانوار، ج93، ص 299) بهترین دعاها که باید در مواقع استجابت دعا به آن اهمیت داده شود، دعا برای ظهور و فرج حضرت ولی عصر «ارواحنافداه» است که استجابت همه دعاهای دیگر را نیز در بر دارد بعد از آن می توان به دعا برای عافیت، حسن عاقبت، کسب تقوا، رفع صفات رذیله و تقرب الی الله به عنوان بهترین دعاها اشاره نمود. همچنین زائران گرامی باید دعا برای دیگران را مقدم بر دعای برای خود بدانند و برای رفع گرفتاری ها و رنج های شخصی و اجتماعی مومنان دعا نمایند. امام صادق (ع) نقل فرموده اند که حضرت زهرای اطهر (س) هرگاه به دعا بر می خاست، برای مردان و زنان مومن دعا می کردند و برای خودشان دعا نمی فرمود. در این باره از آن حضرت سئوال شد حضرت زهرا (س) فرمودند: اول همسایه سپس خانه. (بحارالانوار، ج93، ص 388).

8) توسل :
توسل به عترت طاهره (س) وسیله ارتباط با خداوند است: «یا ایها الذین امنوا اتقوا الله و ابتغوا الیه الوسیله- ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه کنید و برای تقرب ونزدیکی به او، وسیله و واسطه بجویید.» (مائده/35) و رسول خدا (ص) هم فرموده اند: «امامان و رهبران این امت از نسل حسین بن علی (ع) هستند. هر که آنان را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده وهر که آنان را نافرمانی کند، خداوند را سرپیچی کرده است. آنان دستگیره محکم اند و آنان وسیله تقرب و نزدیکی به خداوند عزوجل هستند» (عیون اخبار الرضا (ع)، ج2، ص 52) بنابراین باید با توسل به واسطه اهل بیت (ع) به درگاه خداوند رفت. توسل به آن ذوات مقدس در استجابت دعا و استغفار و قبولی حج و عمره تاثیر فراوانی دارد و ازبرترین توسلات، دعا و استغفار در مراقد و مزارات مطهر آنان است که در حقیقت دعا و استغفار در محضر آن ها است. ازاین رو به زائران محترم توصیه می شود خصوصاً زمانی که در مدینه منوره به سر می برند، از توسل به حضرات معصومین (ع) غفلت نمایند.

9) اخلاص :
حج و عمره باید تنها و تنها، برای رضا خداوند متعال به جا آورده شودو هیچ رنگی جز رنگ خدا که بهترین رنگ هاست نداشته باشد. کسی که به مکه می رود باید ناخالصی ها را از نیت و قصد خود پاک کند و حج یا عمره خود را فقط برای اطاعت فرمان الهی انجام دهد. چراکه اگر غیر از این باشد، به تعبیر رسول خدا (ص) مورد قبول خداوند واقع نخواهدشد: «اذا عملت عملاً فاعمل لله خالصا لانه لا یقبل من عباده الاعمال الا ما کان خالصاً- هرگاه عملی را انجام دادی، آنها را تنها برای خداوند انجام ده، زیرا او تنها، اعمالِ خالص بندگانش را می پذیرد.» (بحارالانوار، ج77، ص 103).
اگر حج یا عمره کسی جنبه تفریحی پیدا کند یا برای به دست آوردن عنوان و شهرت یا برای تجارت و استراحت و مانند این ها باشد، یا تکرار آن از شان او بالاتر باشد، حقیقتِ عبادیِ خود را از دست می دهد و به ظاهری بدون مغز و قالبی پوچ تبدیل می گردد و به این ترتیب نابود می گردد و به تعبیر امیرمومنان (ع): «ضاع من کان له مقصد غیرالله- هر کس مقصد و هدفی غیر از خداوند داشته باشد، ضایع و تلف و نابود می شود. (غررالحکم، 5907)
بنابراین شایسته است مومنین به جای حج استحبابی متعدد یا عمره های مکرر، از همنوعان به ویژه بستگان ونزدیکان خویش دستگیری کنند و آنان را در مشکلات و رنج هایشان یاری نمایند.

10) اغتنام فرصت :
شایسته است زائران گرامی در این مدت کوتاه، فرصت ها را غنیمت دانسته و از دست ندهند و نسبت به حضور همراه با توجه و ادب در حرم های شریفه و انجام اعمال و مستحبات مکه مکرمه و مدینه منوره و احیاء و شب زنده داری در ایام حج و عمره غفلت نورزند و وقت خود را به بطالت نگذرانند و به جای حضور بیش از اندازه در بازار و محل اقامت و مکان های دیگر، به عبادت در حرمین مشغول باشند. و از برکات معنوی آن دو مسجد شریف بهره بگیرند و فرصت کوتاه و زودگذراین سفرمعنوی را غنیمت بشمارند و از آن به خوبی بهره برداری نمایند. امیر مومنان (ع) می فرمایند: «انتهزوا فرص الخیر فانها تمر مر السحاب- فرصت های خوب را دریابید، زیرا فرصت ها همچون ابر می گذرند.» (غررالحکم، 2501)

11) حضور قلب :
زائر مکه و مدینه، باید بیش از هر زمان دیگر، در استمرار و افزایش حضور قلب خود، سعی نماید و توجه داشته باشد که در محضر خداوند تعالی و معصومین (ع) است و گفتار وکردار و افکار و نیات او در محضر آن بزرگواران می باشد و از این جهت باید با دلی پاک، ضمیری خالص و با آمادگی کامل به دو حرم شریف و قبرستان بقیع وارد شود و ادب حضور را مراعات نماید و بداند که خداوند متعال فرموده است: «و قل اعملوا فسیری الله عملکم و رسوله و المومنون – و بگو عمل کنید! خداوند و رسول او و مومنان (که اهل بیت (ع) هستند)، اعمال شما را می بینند.» (توبه/105) لذا با حضور قلبِ هر چه بیشتر از فیض آن اماکن مقدس برای سلوک معنوی خود بهره گیرد. چنانکه در زیارت جامعه کبیره خطاب به آن بزرگواران می گوییم: «بکم یسئلک الی الرضوان» و در دعای ندبه می خوانیم: «فکانوا هم السبیل الیک و المسلک الی رضوانک.» از آن ذوات مقدس برای سیر و سلوک و کمک و مساعدت بطلبد.

12) حسن خلق :
زائران خانه خدا باید از نظر اخلاقی، نمونه و اسوه باشند و در عمل، موجب اعتلای آبروی اسلام و مسلمانان وتشیع و نیز مایه زینت و فخر ائمه طاهرین (ع) باشند. امام صادق (ع) خطاب به شیعیان می فرمایند: «ای جماعت شیعه! مایه آبروی ما باشید نه باعث بدنامی ما. با مردم به زیبایی و خوبی، سخن بگویید. زبان هایتان راحفظ ومواظبت کنیدو آن ها را از بیهوده گویی و سخنان زشت، باز دارید.» (الامالی صدوق، ص 327) بنابراین لازم است زائرین گرامی به حکم آیه مبارکه «انما المومنون اخوه…» (حجرات/10) با یکدیگر رفتاری همراه با گذشت و بردباری، ایثار و فداکاری، حُسن خلق و مهربانی داشته باشند و عطوفت و مهرورزی و محبت در میان آنان حکمفرما باشد. و بدانند که به فرموده امام حسن عسکری (ع): «شیعه علی (ع) هم الذین یقتدون بعلی (ع) فی اکرام اخوانهم المومنین – شیعیان علی (ع)، آنانند که در اکرام و احسان وگرامی داشت برادران مومن خویش به علی (ع) اقتدا می کنند.» (بحارالانوار، ج68، ص 162) و در حقیقت همانگونه که خداوند تعالی همیشه به بندگان خویش نیکی و خوبی می کند، آنان نیز به همدیگر نیکی و خوبی می نمایند و به دنبال فسادانگیزی و شر و بدی نیستند چرا که خداوند مفسده انگیزان را دوست نمی دارد: «و احسن کما احسن الله الیک و لا تبغ الفساد فی الارض ان الله لایحب المفسدین» (قصص/77)

ب – تذکرات فقهی
13) رعایت عفاف و پوشش اسلامی و اخلاقی برای همگان اعم از مردان و زنان لازم و ضروری است. به ویژه بانوان محترمه باید با چادر مشکی که نشانه و نمادِ بارز عفاف است، باشند و ارتباط آنان با نامحرم به اندازه متعارف و به قدر ضرورت باشد.
14) انجام هر عملی که موجب وهن شیعه و بی احترامی به پیشوایان دین و اولیاء معصومین (ع) و هتک شیعیان می شود، جایز نیست؛ بنابراین زائران باید از اموری نظیر دست کشیدن و بوسیدن در و دیوار حرمین شریفین، ضریح پیامبر اکرم (ص) و نرده های بقیع و یا نماز خواندن در قبرستان های بقیع وابوطالب و نیز برداشتن خاک از بقیع یا سایر امکان متبرکه و اعمالی ازاین قبیل جداً پرهیز نمایند.
15) شایسته است انسان به نیابت از انبیای عظام و حضرات ائمه معصومین (ع) و اولیای الهی و بزرگان دین، حج مستحب یا عمره مفرده یا طواف مستحب به جا آورد.
16) یکی از شرایط قبولی حج و عمره، استفاده از مال حلال و اداء واجبات مالی برای این سفر معنوی است و اگر کسی بامال غصبی یا با مالی که خمس یا زکات آن را نداده است، به حج یا عمره مشرف شود، هر چند حج و عمره او صحیح است، ولی گناه بسیار بزرگی مرتکب شده که ثواب حج و عمره نمی تواند موجب جبران آن گناه شود و خداوند سبحان چنین حج و عمره ای را قبول نمی کند.
17) کسی که تاکنون مقلد هیچ یک از فقهای عظام نبوده، برای انجام اعمال حج یا عمره باید از یک مجتهد جامع الشرایط زنده تقلید کند و اعمال گذشته را حمل بر صحت نماید.
18) کسی که حجه الاسلام «حج واجب» برذمه اش باشد و موفق به انجام آن نشده باشد، واجب است پیش از مرگ خود به انجام آن وصیت کند. و بر ورثه او واجب است حج او را از اصل باقیمانده اموال وی ادا کنند، هر چند وصیت نکرده باشد.
19) بیرون بردن قرآن و دیگر اشیاء از مسجدالحرام و مسجد النبی (ص) جایزنیست و موجب ضمان می باشد.
20) برداشتن سنگ از صفا و مروه جایز نیست و به طور کلی برداشتن هر شیئی که بدون اجازه، از آن دومسجد شریف و یا سایر مکان های مکه و مدینه برداشته شود، موجب ضمان است.
21) مستحب موکد است که نمازهای پنجگانه در مسجد الحرام و مسجدالنبی خوانده شود و سزاوار نیست مومنین فضیلت نماز در این دو مسجد گرانقدر را از دست بدهند.
22) شرکت در نماز جماعت اهل سنت که در حرمین شریفین برگزار می شود، مستحب است و زائرین گرامی باید نماز را به همان صورتی که آنان می خوانند، بخوانند. ولی اکتفا کردن به آن نماز صحیح نیست و باید اعاده کنند.
23) هنگام اقامه نماز جماعت مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) خروج از این دو مسجد جایز نیست همچنین سزاوار نیست زائرین، هنگام برگزاری نماز جماعت به کارهای دیگری نظیر مراجعه به بازار و نظایر آن بپردازند.
24) سجده بر انواع سنگ هایی که در مسجد الحرام و مسجد النبی (ص) به کار رفته است، صحیح می باشد.
25) استفاده از مهر،حصیر، کاغذ و نظائر آن برای سجده در مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) موجب انگشت نما شدن و وهن شیعه می شود و جایز نیست.
26) در راه رفت و برگشت سفر حج و عمره، در هواپیما، اگر وقت نماز واجب تنگ باشد، زائرین می توانند به همان صورتی که در صندلی نشسته اند، نماز خود را بخوانند و رعایت قبله و سایر موارد لازم نیست. بلکه اگر مسئولین هواپیما اجازه ندهند، قبله یابی، ایستادن و … جایز نیست.
27) زائران می توانند نماز خود را در تمام شهر جدید و قدیم مکه و مدینه و مکان هایی که بعداً به این شهرها افزوده می شود، به صورت تمام بخوانند، بلکه تمام خواندن نمازها، افضل و بهتر است.
28) روزه مستحب مسافر صحیح است و نیاز به قصد ده روز ندارد. بنابراین کسی که در مکه یا در مدینه حضور دارد، می تواند بدون قصد یا نذر، روزه مستحب بگیرد، هر چند روزه قضا بر عهده داشته باشد.
29) هر غسلی – چه واجب و چه مستحب- کفایت از وضو می کند و می شود با آن، طواف و نماز واجب و مستحب را به جا آورد، مگر غسل استحاضه. بنابراین اگر کسی با غسل احرام یا غسل زیارت یا غسل طهارت و نظائر آن طواف کند یا نماز بخواند، طواف و نماز او صحیح است، گرچه بهتر است وضو هم بگیرد.
30) کسی که از ترک محرمات حج یا از به جا آوردن اعمال حج به طور متعارف معذور است، نظیر اینکه باید در حال احرام، زیر سایه برود یا در طواف و رمی نایب بگیرد، یا به ناچار باید بعد از نیمه شب از مشعر به مِنی برود، می تواند نایب شخص دیگری شود و حجّی که مطابق وظیفه و طبق فتوای مرجع تقلید خودش به جا می آورد، کافی از حجّ منوبٌ عنه می باشد. همچنین نایب شدن مرد از طرف زن یا زن از طرف مرد در حج یا عمره یا برخی اعمال، اشکال ندارد.
31) انجام حج در هر سال برای کسانی که حجّ واجب خود را به جا آورده اند، مستحب است، بلکه ترک حج را به جا آورده اند، مستحب است، بلکه ترک حج در پنج سال متوالی مکروه است. ولی در شرایطی که عزیمت به حج موجب تاخیر نوبت کسانی می شود که تاکنون به حج مشرف نشده اند، سزاوار است به جای حجّ مستحب، عمره مفرده یا کار خیر دیگری انجام شود.
32) انجام حجّ مستحب یا عمره مفرده برای زن شوهردار یا زنی که در عده طلاق رجعی است، نیاز به اذن شوهر دارد. ولی اذن شوهر برای زنی که در عده طلاق بائن یا وفات است، شرط نیست.
33) اگر انجام حجّ مستحب یا عمره مفرده فرزند، موجب آزار و اذیت پدر و مادر شود و یا او را از رفتن نهی نمایند، رفتن او اشکال دارد.
34) حجّ مستحب و عمره مفرده را می توان به نیابت ازافراد بی شماری به جا آورد و فرقی نمی کند که آن افراد قبلاً حج یا عمره به جا آورده باشند یا خیر. همچنین می توان ثواب حج وعمره را به دیگران هدیه نمود، گرچه در حین عمل یا بعد از اتمام آن باشد.
35) عمره مفرده بر کسی واجب نیست، گرچه استطاعت آن را داشته باشد یا برای حجّ نایب شده باشد، ولی به جا آوردن آن خصوصاً در ماه رجب مستحبّ است.
36) در هر زمانی – حتی در ایّام حجّ تمتّع- می شود عمره مفرده به جا آورد. و فرقی نمی کند کسی که می خواهد عمره مفرده به جا بیاورد. اهل مکّه باشد یا نباشد و قبل از عمره تمتّع باشد یا بعد از آن. و بالاخره در هر زمانی انجام عمره مفرده جایز است.
37) لازم نیست فاصله ای بین دو عمره مفرده یا عمره تمتّع و عمره مفرده باشد. بنابراین هر روز می شود به نیّت خود یا دیگران، عمره مفرده به جا آورد. بلکه در شبانه روز می توان چندین عمره مفرده به جا آورد و قصد رجاء هم لازم نیست.
38) حجّاج باید برای تعیین روز عرفه و عید قربان و سایر ایّام حج، تابع اعلام کشور سعودی باشند وهماهنگ باسایر حجّاج عمل کنند. و لازم نیست شیعیان در این امور تحقیق کنند و نباید به شک یا گمان خود اعتنا نمایند، بلکه اگر بر فرض نادر یقین به خلاف کنند، انجام اعمال در همان ایّام صحیح است.
39) حدودی که اهل سنّت برای عرفات و مشعر و منی و مسلخ و مانند اینها تعیین کرده اند، کفایت می کند و لازم نیست شیعیان در این امور تحقیق کنند و نباید به شک یا گمان خود اعتنا نمایند بلکه بر فرض نادر یقین به خلاف پیدا کنند، انجام اعمال درهمان حدود تعیین شده کفایت می کند.
40) همه جای مسجد الحرام مطاف است. بنابراین طواف – چه واجب و چه مستحب – در پشت مقام ابراهیم (ع) و مکان های دورتر مسجد و در طبقات بالا هم صحیح است. گرچه بهترین مکان برای طواف، بین خانه کعبه ومقام ابراهیم (ع) است.
41) کارهایی که اهل وسواس برای به دست آوردن محاذات حجرالاسود انجام می دهند، مثل اینکه توقف می کنند یا عقب و جلو می روند چه قبل از شروع طواف باشد و چه در بین طواف، حرام است.
42) در حال طواف لازم نیست در همه حالات، شانه چپ طواف کننده به طرف کعبه معظّمه باشد و اگر در موقع دور زدن به واسطه رسیدن به حجر اسماعیل یا رسیدن به گوشه های خانه کعبه و نظائر آن شانه چپ طواف کننده قدری از سمت کعبه خارج و یا متمایل به پشت شود، اشکال ندارد. و به طور کلّی طواف کننده باید به طور متعارف و همان طور که همه مسلمین طواف می کنند، دور بزند و از کارهایی که اهل وسواس می کنند، پرهیز نماید.
43) اگر طواف کننده به واسطه کثرت جمعیت، بی اختیار به این سو و آن سو کشیده شود یا در حال اقامه نماز طواف قدری جابه جا شود، طواف و نماز طواف او صحیح است.
44) نماز طواف واجب باید پشت مقام ابراهیم (ع) خوانده شود. ولی لازم نیست حتماً نزدیک مقام ابراهیم (ع)باشد، بلکه نماز طواف در پشت مقام ابراهیم (ع) و دو طرف آن تا آخر مسجدالحرام و در همه طبقات مسجد صحیح است. هر چند بهتر است در صورتی که امکان آن باشد و مزاحمتی برای نمازگزار و دیگران ایجاد نشود، نماز طواف در پشت مقام ونزدیک به آن خوانده شود.
45) نماز طواف مستحبّ رادر همه جای مسجدالحرام می شود خواند، گرچه بهتر است در صورت امکان و در صورتی که مزاحمت برای دیگران ایجاد نشود، پشت مقام ابراهیم (ع) و هرچه نزدیک تر به آن خوانده شود.
46) نماز طواف واجب را می توان به جماعت خواند. به شرط آنکه امام جماعت هم مشغول خواندن نماز طواف واجب یا سایرنمازهای واجب یومیّه باشد.
47) لازم نیست در نماز طواف مرد جلوتر از زن بایستد و اگر زن برابر مرد یا جلوتر بایستد، نماز هر دو صحیح است.
48) کثیرالشّک، در عدد شوط های (دورهای) طواف و سعی، نباید به شک خود اعتنا کند و باید بنا را بر آنچه به نفع اوست بگذارد.
49) قطع طواف مستحب به جهت رفع حوائج مسلمانان، جایز بلکه مستحب است وقطع طواف واجب به جهت رفع حوائج مسلمانان، اگر قبل از شرط چهارم باشد، جایز بلکه مستحب است، ولی بعد از اتمام شوط چهارم، جایز نیست.
50) انجام طواف نساء و نماز آن در حجّ تمتّع و عمره مفرده بر همه – اعمّ از مرد و زن، پیر و جوان و بالغ و نابالغ – واجب است.
51) سعی مستحبّ نداریم و شاسته است کسانی که سعی واجب خود را انجام داده اند، مکان سعی را برای سایرین که سعی واجب دارند، ترک نمایند.
52) مکان سعی، حدّ فاصل دو کوه صفا و مروه است. و فرقی نمی کند که در طبقه اوّل باشد یا در طبقات بالا و اگر در آینده طبقات فوقانی اضافه شود یا زیرزمین در این مکان احداث شود، سعی از آنجا هم صحیح است. و همچنین اگر مکان سعی عریض ترشود، گرچه از دو کوه صفا و مروه بگذرد، سعی در آنجا نیز صحیح است.
53) کسی که سعی صفا و مروه به جا می آورد، لازم نیست در هر شوطی روی کوه صفا یا مروه برود و همین مقدار که از ابتدای سراشیبی صفا شروع و به ابتدای سراشیبی مروه ختم کند و یا به عکس، یک شوط محسوب می شود.
54) مُحرم می تواند قبل از تقصیر خودش، مو یا ناخن دیگری را به عنوان تقصیر کوتاه نماید و ضرری به احرام خود یا دیگری نمی زند.
55) محلّ احرام حج، شهر مکّه مکرّمه است و در هر موضع از شهر مکّه حتّی نقاط تازه ساز، انجام احرام کفایت می کند. ولی مستحبّ است در مسجد الحرام و نزد مقام ابراهیم (ع) یا در حجر اسماعیل (ع) باشد.
56) مرد مُحرم اگر در روز مسیر میقات تا مکّه را طی می کند یا در حال مسافرت دیگری باشد، نمی تواند در ماشین سقف دار بنشیند ولی سایه قرار دادن او در مکّه یامکان دیگری که برای استراحت و … اسکان می کند و یا در شب (بین راه مکّه) اشکال ندارد و کفّاره هم ندارد همچنین سایه قرار دادن زن ها و بچه های مُحرم – اعمّ از دختر و پسر – در هر زمانی اشکال ندارد.
57) افراد دائم السّفر که به واسطه شغل خود، زیاد از مکّه خارج می شوند نظیر راننده ها و متصدّیان امور حجّاج، می توانند بدون احرام از میقات گذشته و وارد مکّه شوند.
58) احرام عمره درهمه مکان های توسعه یافته ای که امروزه به عنوان مسجد شجره شناخته می شود، صحیح است و لازم نیست حتماً در مکان مسجد قبلی باشد. همچنین لازم نیست که احرام در مسجد شجره یا سایر مواقیت باشد، گرچه بهتر است. بنابراین اشخاص جنب و حائض باید نزدیک مسجد و یا در حال عبور از مسجد محرم شوند.
59) پوشیدن چیزهایی که به آن ها لباس نمی گویند نظیر کمربند، زانوبند، مُچ بند، فتق بند، همیان، کوله بار، ساعت و مانند اینها برای محرم مانعی ندارد، هر چند دوخته باشد.
60) کسی که در اثر بیماری، قادر به نگهداری از پول خود نیست می توانند لباس کوچکی که برای نگهداری ادرار استفاده می شود بپوشد، هر چند آن لباس دوخته باشد.
61) کسی که در اثر بیماری، قادر به نگهداری بول یا باد معده خود نیست، یک وضو یا غسل برای انجام طواف و نماز طواف او کفایت می کند، هر چند آن طواف، طواف واجب باشد. همچنین اگر بدن و لباس او نیز مرتباً نجس می شود، می تواند با همان بدن و لباس، طواف را ادامه دهد.
62) طواف با چیز نجسی که جزو لباس طواف کننده نیست، صحیح است. مثل دربغل گرفتن بچه با بدن و لباس نجس یا همراه داشتن انگشترو عینک و دستمال نجس و نظائر آن.
63) رطوبت هایی که در اثر شستشوی کف مسجدالحرام یا مسجد النبی (ص) ایجاد می شود، محکوم به طهارت است و اجتناب از آن ها لازم نیست.
64) گره زدن لباس احرام اشکال ندارد، گرچه گره نزدن آن مخصوصاً گره نزدن لنگ بهتر است. همچنین قرار دادن سنگ و اشیاء مانند آن در لباس احرام و بستن آن با نخ و کش و امثال آن و یا وصل کردن دو طرف جامه احرام با سنجاق و نظایر آن به همدیگر، اشکال ندارد.
65) کفّارات انجام محرّمات احرام مربوط به وقتی است که آن محرّمات با علم و عمد و با اختیار و بدون عذر، انجام شود.ولی اگر از روی جهل یا نسیان یا عذر واقع شود، به صحّت عمره ضرری نمی رساند وکفّاره نیز ندارد.
66) رمی تمامی دیواری که در مِنی ساخته اند و دیواری که احیاناً در آینده اضافه می شود و رمی از طبقه دوم و طبقات که احیاناً در آینده اضافه می شود، جایز است.
67) قربانی در هر نقطه از مِنی – مسلخ جدید و قدیم – و حدودی که اهل سنت برای مسلخ تعیین کرده اند، جایز است، ولی در مکان دیگری خارج از مِنی جایز نیست.
68) ذبح قربانی با کاردهای استیل که آهنی بودن آن مشخص نیست و نیز ذبح قربانی با وسایل ماشینی – در صورت رعایت احکام ذبح- جایز است.
69) در عمره مفرده و عمره تمتّع، فقط تقصیر (کوتاه کردن موی سر)، جایز است و حَلق (تراشیدن سر) جایز نیست، ولی در حجّ واجب، مردها بین حلق و یا تقصیر مخیّرند، هر چند سال اوّل حجّ آن ها باشد یا نایب باشند. ولی زن ها باید تقصیر کنند و حلق برای آن ها کافی نیست.
70) کسانی که از حجّ تمتّع یا عمره مفرده به وطن خود باز می گردند، باید از نظر رفتار و گفتار و روش و منش و خلاصه در اخلاق فردی و اجتماعی، سرمشق و نمونه برای دیگران بشوند. حُسن خلق و مهربانی و گذشت و ایثار و فداکاری را سرلوحه اعمال خود قرار دهند و با اهتمام به فرائض دینی نظیرنماز خصوصاً نماز جماعت، اهمیّت این فرائض را به طور عملی به دیگران بیاموزند. غفلت از نماز و سایر واجبات یا اهمیّت ندادن و کوچک شمردن خمس و زکات، یا عدم رسیدگی به همنوعان یا عدم اجتناب از گناه و یا عدم پرهیز از رذائل و مفاسد اخلاقی، بعد از اتمام حج یا عمره، حاکی از این است که زائر بهره ای از حج یا عمره خود نبرده است. همچنین بانوان باید پس از بازگشت از حج یا عمره، در حجاب و عفاف اسوه و نمونه دیگران واقع شوند.