چکیده

در این مقاله ابتدا به مفهوم شناسی واژه امر ـ نهی ـ معروف ـ منکر و امر به معروف و نهی از منکر می پردازیم آنگاه با بهره گیری از منابع دینی اهمیت آن را از منظر خود ما نقشی که در تحقق هدف ایفا می کند و آثار مختلف مترتب بر آن، مورد بحث و بررسی قرار می دهیم و در خاتمه تحت عنوان«با این همه اهمیت مهجوریت چرا؟» به علل و عوامل مهم ترک این فریضه در جامعه اشاره می نماییم.

مقدمه

دین با هر تفسیری عبارت از مجموعه ای باید و نبایدهاست که از آن به هنجارها و ناهنجاری ها تعبیر می شود و پیروان هر دینی ملزمند که به آن بایدها تن دهند و به نباید ها تن زنند و هدف هر دین تحقق آن بایدها و نحو آن نبایدهاست که در قالب معروف ها و منکرها معرفی می شوند و این نکته هنگامی حساس تر می شود که بپذیریم دین جنبه اجتماعی نیز دارد و در پی تشکیل یک نظام اجتماعی و تنظیم روابط میان افراد آن است که در این صورت حفظ جامعه در گرو وجود قانون و مجموعه قواعدی است که بایدها و نبایدها را تعریف کند و برای آن ضامن اجرایی نیز معین نماید همه این ها در نظام اسلامی به آن ها در امر به معروف و نهی از منکر حضور دارد و آن جا که نیاز به ضمانت اجرایی دارد تشکیلات جسم با وظایف خاص آن شکل می گیرد لذا در روایتی منسوب به امیرالمومین (ع) آمده است«اگر این فریضه (یعنی امر به معروف و نهی از منکر) اجرا شود همه فرایض خرد و کلان و آسان و دشوار دیگر نیز اجرا خواهد شد زیرا امر به معروف و نهی از منکر دعوت به اسلام است… ».

واژگان پژوهش

واژگانی که در این تحقیق به کار رفته عبارتند از: امر ـ نهی ـ معروف ـ منکر و امر به معروف و نهی از منکر.
هر کدام از این واژگان را می توان به اختصار به شرح زیر تعریف کرد.
امر به معنای دستور، فرمان و برانگیختن به چیزی و نهی به معنای بازداشتن و منع کردن از چیزی می باشد
چنانچه در سوره اعراف آیه 29 و فازعات آیات 40 ـ 41 چنین آمده است.
«قل امر بی بالقسط» یعنی بگو پروردگارم به قسط و فرمان داده است.
«اما لن خاف مقام ربه و نهی النفس عن الهوی فان الجنه هی الحاوی» یعنی به آن کس که از مقام پروردگارش بترسد و نفس خود را از هوا و هوس بازدارد بهشت جایگاه اوست.
راغب اصفهانی در«المفردات فی غریب القرآن ص» می گوید
«لمعروف اسم للکل فعل یعرف بالعقل او الشرع حسنه و المنکر ما ینکر بهی»
یعنی، هر کاری که خوبی آن بواسطه عقل یا دین شناخته شود معروف نام دارد و منکر عبارتست از آن چه که بواسطه عقل یا شرع مورد انکار و تقبیح قرار گیرد.
و ادیب بزرگ میر سید شریف جرجانی در«التعریفات ص 16» می گوید:
«المنکر ما لیس فیه رضی ا… من قول او فعل و المعروف ضده» یعنی ؛ منکر عبارتست از سخن یا کاری که مورد رضایت پروردگار نباشد و معروف نقطه مقابل آن است.
شهید ثانی در«الروضه البهیه فی شرح اللمعه الوشیقه کتاب الامر بالمعروف » می گوید: «الامر بالمعروف هو الحمل علی الطاعه قولا او فعالا و النهی عن المنکر هو المنع من فعل المعاصی قولا او فعلا »
یعنی ؛ امر به معروف وادار کردن دیگران به پیروی از اوامر پروردگار است به زبان باشد یا به عمل و نهی از منکر، مانع شدن از انجام گناهان است آن هم به زبان باشد یا به عمل.
با توجه به تعاریف ارائه شده باید گفت: دو سرچشمه برای شناخت معروف و منکر ارائه شد و آن عقل و شرع است که از منظر دین با هم تفاوت محتوایی ندارند بلکه تنها از مرتبه متفاوتند و شرع عقل بیرونی و عقل، شرع درونی است ریشه در حکم عقلی را می توان در شرع یافت و نتیجه هر حکم شرعی را در عقل جست این دو همپا و همراهند در نتیجه با رجوع به متن شرع و یا عقل سلیم می توان معروف ها و منکرها را شناخت.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

اهمیت موضوع امر به معروف و نهی از منکر با استفاده از تعابیر مختلف آیات و روایات از چند منظر به شرح زیر قابل بررسی می باشد.
الف: از منظر خود
قبل از ورود بحث در تعابیر مختلف آیات و روایات که بیانگر موضوعیت داشتن امر به معروف و نهی از منکر است یادآوری یک نکته خالی از ظرافت و دقت نیست و آن این که: نفس وجوب امر به معروف و نهی از منکر خود بیانگر اهمیت بالای آن است چرا که در اسلام احکام پنجگانه ای تحت عنوان«احکام المکلفین» آمده است که عبارتند از: واجب ـ حرام ـ مستحب ـ مباح و مکروه.
این احکام برخاسته از اختلافات موضوعات از حیث مراتب اهمیت است و متفاوت احکام در این است که در واجب و حرام نگاه الزام و اجبار بر انجام و نهفته است در حالیکه در بقیه احکام چنین الزامی حاکم نیست بلکه همراه با دخالت اراده و اختیار مکلف است و در نتیجه موضوعی که انجام یا ترکش همراه با الزام از ناحیه شارع و قانونگذار است خود دلیل بر اهمیت موضوع آن، چه در بعد مثبت (واجب) و چه در بعد منفی (حرام) است.
اما در اهمیت موضوع از این منظر، با عنایت به تعابیر آیات و روایات باید گفت:

1 ـ کار خدایی است

«ان ا… یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون »
یعنی ؛ خداوند به عدل و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و فحشاء و زشتکاری و ستم نهی می کند شما را پند می دهد باشد که پند گیرید.
در این آیه خداوند خود را به عنوان نخستین آمر به معروف و ناهی از منکر معرفی می کند این معرفی یقینا بیانگر وزن و مقدار نفس کار (امر به معروف و نهی از منکر) است.

2 ـ کار انبیاء و پیامبران است

«الذین یتبعون الرسول النبی الامی الذی یجدونه مکتوبا عندهم فی التوریه و الانجیل، یامرهم بالمعروف و یناهم عن المنکر.»
یعنی ؛ مومنین از اهل کتاب کسانی هستند که از پیامبر امی تبعیت و پیروی می نمایند چنان پیامبری که او را در تورات و انجیل می یابند پیامبری که آنان را به معروف می کند و از منکر باز می دارد.»
پیامبران بر اساس این که بار سنگین رسالت و هدایت انسان ها را بر دوش داشتند به طور مستمر و پیگیر امر به معروف و نهی از منکر می کردند و لحظه ای در این راه کوتاهی نکرده و تأخیر را روا نمی دانستند لذا در تورات یهودیان«سفر تعینه باب چهارم» ص 278 ـ 279 آمده است.
«فرایض و احکامی را که من به شما تعلیم می دهم تا آن ها را به جا آورید بشنوید تا زنده بمانید… بر کلامی که من به شما امر می فرمایم چیزی میفزایید و چیزی از آن کم ننمایید… مبادا فاسد شوید و برای خود صورت (بت) تراشیده یا تمثال هر شکلی از شبیه ذکور یا اناث بسازید.

3 ـ شیوه مؤمنان و صالحان است

«یؤمنون با… و الیوم الاخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین.»
یعنی ؛ گروهی هستند که به خداوند و قیامت ایمان دارند و امر به معروف و نهی از منکر از منکر می نمایند و در انجام کارهای خیر شتاب می کنند و آنان از صالحان و شایستگان هستند.

4 ـ ویژگی بهترین امت است

«کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله.»
یعنی ؛ شما بهترین امتی بودید که برای مردم آفریده شدید (و دارای این ویژگی هستید) که امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید.
این آیه گرچه در مقام مقایسه امت اسلامی با دیگر امت هاست ولی باید گفت: در مقام سنجش افراد نیز همین ملاک و معیار حاکم است یعنی فرد یا افرادی که دارای این ویژگی باشند از بهترین ها و نمونه ها و ممتازها شمرده می شوند چنانچه در روایتی (مجمع البیان، ج 2، ص 807 ـ روج البیان، ج 2، ص 74) آمده است«پیامبر (ص) بالای منبر بود مردی خدمت او رسید و پرسید بهترین مردم کیست ؟ پیامبر (ص) فرمود: بهترین مردم کسی است که بیشتر از همه امر به معروف و نهی از منکر بپردازد و بیش از دیگران تقوا را پیشه خویش سازد».

5 ـ بزرگترین فریضه الهی است

امام باقر (ع) می فرماید: «ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فریضه عظیمه…»
(تهذیب الاحکام، ج 6، (ص) 180 ـ 181)
یعنی ؛ همانا امر به معروف و نهی از منکر فریضه بزرگی است.

6 ـ همه کارهای نیک در مقابل آن چون قطره در دریاست

امیر المؤمنین علی (ع) می فرماید: «و ما اعمال ابر کلها و الجملها و فی سبیل ا… عند الامر بالمعروف و النهی عن المنکر الا کنفثه فی بحر لجی» (حکمت، 374، نهج البلاغه)
یعنی ؛ تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خداوند، در برابر امر به معروف و نهی از منکر، همانند رطوبت دهان (و قطره ای) در برابر دریای مواج است.

7 ـ امر به معروف و ناهی از منکر جانشین خدا و پیامبر و قرآن است

پیامبر (ص) فرمودند: «من امر بالمعروف و نهی عن المنکر فهو خلیفه ا… فی ارضه خلیفه رسول ا… و خلیفه کتابه.» (مجمع البیان، ج 2، (ص) 807)
یعنی ؛ هر کس امر به معروف و نهی از منکر کند خلیفه و جانشین خدا در زمین خواهد بود و جانشین رسول خدا و کتاب او خواهد بود.
1 ـ النفثه کالنفحه ایراد، یمازج النفس من الریق عند النفح (صبحی صالح)
و تعابیری چون تارک این فریضه ـ خاین (اهالی صدوقی (ص) 22) بی دین (بحارالانوار ج 100 (ص) 86) مورد خشم و غضب خداوند (معانی الاخبار، (ص) 3444 و بحار ج 100 (ص) 77) و همانند مردگان (وسائل الشیعه، ج 11، (ص) 404، حدیث 4) در عبد سلبی همه و همه بیانگر موضوعیت داشتن نفس امر به معروف و نهی از منکر است.
ب: از منظر نقشی که در تحقق هدف ایفا می کند
امیرالمؤمنین علی (ع) می فرماید: «غایه الدین الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و اقامه المحدود » (غرر الحکم و درر الکلم، ج 4، (ص) 374)
یعنی ؛ غایت دین امر به معروف و نهی از منکر و اجرای حدود است.
امام حسین (ع) به نقل از امیر المؤمنین علی (ع) می فرماید: «هر گاه امر به معروف و نهی از منکر برپا داشته شود همه واجبهای الهی از ساده و دشوار می گردند با ستمگر به مخالفت بر می خیزد فیٌو غنایم را تقسیم می کند و صدقات را از محل آن گرفته و در جای خودش به مصرف می رساند.»
(تحف العقول عن آل رسول، (ص) 237) ج: از منظر آثار ترتب بر آن
در این مورد به دو نوع از روایات می رسیم که بخشی از آن به آثار سازنده و مثبت ترتب بر امر به معروف و نهی از منکر می پردازد و بخشی دیگر به آثار سلبی و تخریبی ترتب بر ترک آن اشاره دارد
اما در ارتباط با آثار مثبت و سازنده، امام باقر (ع) در بخشی از حدیثی بلند می فرماید: «در آخرالزمان گروهی ریاکار و زاهد پیشه پدیدار خواهند شد و سفیهانی تازه به دوران رسیده که امر به معروف و نهی از منکر را واجب نمی دانند مگر آن که از زیان ایمن باشند برای خود در پی بهانه ها و رخصت ها هستند و درصدد عیب جویی عالمان و نادرستی کردارشان به نماز و روزه و آنچه به جان و مالشان زیانی ندارد روی می آورند و اگر نماز به آنچه در مورد اموال و کالبدهای خود آزادانه انجام می دهند زیان بزند آن را فرد خواهند نهاد همچنان که والاترین و شریف ترین فریضه ها را فرد گذاشته اند. امر به معروف و نهی از منکر فر یضه سترکی است که دیگر فر ایض با آن پا می گیرد راه ها ایمن، کسب ها حلال و مظالم به صاحبان آن ها بازگردانده و از دشمنان انتقام گرفته می شود و کارها استوار می گردد پس به دل هایتان انکار و بر زبان هایتان آشکار کنید و به چهره هاشان بکوبید و در راه خدا از نکوهش نکوهشگران می هراسید. (فروع کافی، ج 5، (ص) 55 ـ 56)
جهت اجتناب از تطویل، خلاصه آثار مثبت ترتب بر امر به معروف و نهی از منکر یا از روایات به شرح زیر است:
1 ـ موجب برقراری امنیت و ایمنی راه ها و نهایتاً کشور و جامعه
2 ـ موجب اصلاح امور اقتصادی و حلال شدن درآمدها و مشروعیت مشاغل
3 ـ موجب آبادانی کشور و اصلاح امور عمرانی
4 ـ موجب بازپس گرفتن حقوق پایمال شده افراد و رساندن حق به حقدار
5 ـ موجب تقسیم عادلانه ثروت
6 ـ موجب گردآوری مالیات های اسلامی و صرف آن در مجاری درست
7 ـ موجب مبارزه با مفسدان، ظالمان و دشمنان جامعه
8 ـ موجب فراهم آوردن زمینه برای دعوت به اسلام
9 ـ موجب زدودن موانع دعوت به اسلام
10 ـ موجب فراهم شدن زمینه برای اجرای دیگر قوانین اسلام
11 ـ موجب اصلاح همه امور دین جهانی و آن جهانی
12 ـ موجب فراهم شدن زمینه تشکیل حکومت اسلامی و ادامه آن
اما در ارتباط با آثار تخریبی و منفی ترتب بر ترک این فریضه، پیامبر اسلام (ص) می فرماید: «لا یزال الناس بخیر ما أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و تعاونوا علی البر، فاذا لم یفعلوا ذالک نزعت عنهم البرکات سلط بعضهم علی بعض و کم بین لهم ناصر فی الارض و لا فی السماء. » (تهذیب الاحکام، ج 6، (ص) 181، حدیث 22)
یعنی ؛ تا زمانی که مردم امر به معروف و نهی از منکر نموده و یکدیگر را بر نیکی یاری کنند همواره در خیر و سعادت به سر خواهند برد و در غیر این صورت، برکت ها و خیر الهی از آنان گرفته خواهد شد و برخی اشرار بر دیگران مسلط خواهند شد و یاوری نه در زمین و نه در آسمان نخواهند داشت.
امیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند: «.. ان ا… سبحانه کم یلعن القرآن الماضی بین ایدیکم الا بترکهم الامر بالمعروف و النهی عن المنکر نلعن ا… السفها لرکوب المعاصی و الحکماء لترک التناهی.» (نهج البلاغه، خ 192 ـ بحارالانوار، ج 100، (ص) 90)
یعنی ؛ خداوند مردم زمان های گذشته را از رحمت خویش دور نساخت مگر جهت ترک امر به معروف و نهی از منکر.
خداوند افراد سفیه و کم خرد را به خاطر انجام گناهان و افراد عاقل را به خاطر بازنداشتن آنان از گناه لعنت نموده است.
مرحوم نراقی می گوید: «… این فریضه (یعنی امر به معروف و نهی از منکر) به هر دلیلی واگذاشته شود دیانت نابود، نبوت فروگذاشته، فتوت فراگیر، گمراهی همه گیر، نابخردی گسترده، احکام دین گم، آثار شریعت پروردگار عالمیان فرسوده، بندگان تباه و آشوب کشور گیر می شود.» (جامع السادات، ج 2، (ص) 232)
منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 12و13