نظارت همگانی، سازوکار کنترل دولتمردان
برپایی حکومت و نظام صالح، مردمی و کارآمد نه تنها آرزو و خواسته تمامی مصلحان و مبارزان در طول تاریخ بوده بلکه تحقق این مهم هدف بعثت همه پیامبران الهی و امامان معصوم (علیهم السلام) نیز بوده است. جوامع بشری برای اداره امور خود و جلوگیری از بروز هرج و مرج، ناگزیر از داشتن نظام و حکومتی هستند، حال اگر این حکومت صالح و مردمی باشد، سعادت دنیا و آخرت را برای آن جامعه به ارمغان می آورد و اگر غیرصالح باشد، عقب افتادگی و تباهی را به مردم تحت سیطره خود تحمیل خواهد کرد.
پیامبر عظیم الشأن اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) با توجه به این نیاز ضروری، نظامی الهی و مردمی را برای امت اسلامی تأسیس و پایه گذاری کرد و برای حفظ و بقای آن، میراث گرانقدر «غدیر» را به ارمغان گذاشت تا بعد از خویش، شایسته ترین و صالح ترین فرد، زمام حکومت را به دست گیرد و بدینوسیله سعادت و خوشبختی امت اسلامی تضمین گردد، شخصیتی والا که به قول جرداق مسیحی، کشتن او جنایت بر همه بشریت بوده است.
از سویی تجربه تاریخی نشان داده است چه بسا ملت هایی با فداکاری و ایثار و تحمل سختی های فراوان، نظام ایده آل و مورد نظر خویش را روی کار آورده ولی بعد از مدتی همان نظام به یک نظام ضدمردمی بدل گردیده و آمال و آرزوهای آن ملت را بر باد داده است.
بحث مهمی که وجود دارد این است که با توجه به این تجارب تلخ تاریخی، چگونه و با چه ابزاری می شود از انحراف و طغیان حکومت ها و نظام ها جلوگیری کرد و با عوامل و بسترهای آن مقابله نمود؟
در دنیای پیشرفته کنونی، یکی از سازوکارهای مهمی که برای کنترل نظامهای حکومتی پیش بینی کرده اند همانا مشارکت عمومی و نظارت همگانی مردم است که به اشکال مختلف خود را بروز و ظهور می دهد.
در مکتب حیاتبخش اسلام، سازوکار مهمی که برای نظارت بر کارگزاران و دولتمردان و نظام حکومتی پیش بینی شده همان فریضه عظیم امر به معروف و نهی از منکر است که همچون سایر فرایض دینی از قبیل نماز و روزه، عمل به آن بر مسلمانان واجب شمرده شده است. براساس آنچه از آیات و روایات به دست ما رسیده، این فریضه بزرگترین واجب دینی بوده و سایر فرایض در مقایسه با آن همچون قطره ای در برابر دریاست.(1)
بنا به فرموده معصوم (علیه السلام) امر به معروف و نهی از منکر فریضه بزرگی است که به سبب آن سایر فرایض برپا، راهها امن، کسب ها حلال، زمین آباد، حق از دشمنان گرفته شده و امر حکومت تحکیم می یابد؛ و از نگاه پیغمبر(ص) آمر به معروف و ناهی از منکر، جانشین خدا و رسول او در زمین دانسته شده است.(2) در بیان اهمیت این فریضه همین بس که سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) هدف از قیام خود را امر به معروف و نهی از منکر اعلام فرمود تا جائی که در راه انجام این تکلیف و واجب الهی، جان خویش، فرزندان و بهترین یاران خود را فدا کرد.

چگونگی اجرای امر به معروف و نهی از منکر
حال سؤال جدی این است که فریضه ای با این میزان از اهمیت و تاثیرگذاری، چگونه باید اجرا شود که آثار مهم آن در اجتماع مشهود و ملموس گردد؟ آیا این همه تاکید اسلام بر اهمیت این فریضه به خاطر آن است که مثلا جلوی بیرون آمدن چند تار موی سر گرفته شود؟ یا برای این است که صرفا از چند مزاحمت خیابانی جلوگیری گردد؟ یا چند نوار مبتذل جمع گردد؟ آیا در صورت اصلاح این چند مورد، زمین آباد، راهها امن و حکومت تحکیم می یابد؟ آیا منظور حضرت امام (رحمه الله علیه) و رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی) از اجرای این فریضه مهم، همین چند مورد بوده است؟ آیا تشکیل ستاد احیاء امربه معروف و نهی از منکر و گسترش آن در سراسر کشور برای نهی از چند منکر خیابانی و دم دستی بوده است؟
به نظر می رسد اهمیت این فریضه بخاطر امر به چند معروف و نهی از چند منکر عمومی و دم دستی نبوده و اهداف آن بسیار بالاتر از آن چیزی است که در حال حاضر در بسیاری از جاها اجرا و به آن پرداخته می شود.
احساس می شود هم در اولویت بندی و هدف گذاری و هم در شیوه اجرایی این فریضه مهم، یکسری غفلت ها، بی توجهی ها و کم دقتی ها صورت گرفته که به برخی از آنها اشاره می گردد:

الف- در اولویت بندی:
متأسفانه در چند سال اخیر که ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر تشکیل گردیده بجای اینکه به وظیفه اصلی خویش که همانا احیا و نهادینه کردن این فریضه بزرگ الهی در جامعه و تبدیل کردن آن به یک فرهنگ غالب در اجتماع، بپردازد؛ وقت خود را مصروف چند منکر عمومی و درجه دوم که تأثیر چندانی بر سرنوشت جامعه و نظام ندارد، کرده است.
تذکر لسانی به چند دختر جوان بدحجاب و یا چند جوان سهل انگار و جمع آوری چند نوار مبتذل، ساده ترین کاری است که می توان انجام داد. به نظر می رسد مسئولین محترم ستاد احیاء و عوامل دیگر مرتبط با آن علاوه بر اینکه وظیفه ا صلی خویش را فراموش کرده اند، در پرداختن به مصادیق نیز به اولویت ها و ضرورت ها عنایت کافی نداشته اند.
امر به معروف و نهی از منکر دارای لایه های متعدد و پیچیده ای است و آنچه الان انجام می شود صرفا پرداختن به لایه قشری و ظاهری این فریضه است و در رابطه با منکرهای بزرگی همچون تبعیض، بی عدالتی، گران فروشی، ثروت اندوزی، تجمل گرایی دروغ، غیبت، بردن آبروی دیگران، تنبلی، عدم تکریم ارباب رجوع، عدم انضباط اجتماعی و اقتصادی، اسراف، سوءاستفاده از بیت المال، رابطه بازی، پارتی بازی، رشوه ، بکارگیری افراد ناصالح و ناتوان در ادارات، سوءاستفاده از مقدسات و دهها مورد دیگر که برای نظام و جامعه همچون سمی مهلک بوده و وجود آنها بنیان یک جامعه و نظام را به شدت متزلزل می نماید، اثری از حضور این فریضه مشاهده نمی شود.
خلاصه کردن این واجب الهی به چند مورد ظاهری و عوام پسند که اتفاقاً آثار آن بسیار ناچیز و موقتی است حاصلی جز کوچک کردن و بدنام نمودن کارکرد این ساز و کار مؤثر نظارتی اسلام ندارد.
هیچ تردیدی وجود ندارد که پدیده هایی همچون بدحجابی، مزاحمت های خیابانی، نوارهای مبتذل، پوشیدن لباس های غیرمتعارف و نمونه هایی از این دست منکر بوده و نسبت به آنها در جای خود باید عکس العمل مناسب انجام پذیرد، اما آنچه لازم است به آن توجه شود اینست که اولا: همه مأموریت و کارکرد فریضه امربه معروف و نهی از منکر فقط منحصر به این چند مورد ساده نیست. ثانیا: این منکرهای درجه دوم، ریشه در وجه منکرهای بزرگ و بزرگتری دارد که اگر آن ریشه ها قطع گردد، این شاخ و برگ ها نیز به تدریج خشک خواهد شد.
با عنایت به آنچه عرض شد به نظر می رسد ضرورت در اولویت قراردادن منکرهای بزرگ و اساسی که ریشه در عملکرد افراد صاحب منصب و مسئولیت در رده های مختلف نظام حکومتی و اجتماع دارند، احساس می شود. به تعبیر دیگر در تقدم بین اصلاح افراد و جامعه یا کارگزاران و نظام حکومتی اصلاح دسته دوم، با توجه به نتایج و آثار گسترده آن براجتماع و افراد امری انکارناپذیر است.

ضرورت اصلاح کارگزاران حکومتی
پشتوانه این نظر و ادعا دلایلی عقلی و نقلی وجود دارد که مختصراً به آنها اشاره می شود:
1- در روایات متعدد از نبی مکرم اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) آمده است: اصلاح و فساد جامعه ارتباط مستقیم با اصلاح و فساد علما و حکمرانان دارد، از جمله پیامبر گرامی فرمود: دو گروه از امت من هستند که اگر اصلاح شوند امت من اصلاح می شود و اگر فاسد گردند امت من نیز فاسد می گردند، یکی علما و دیگری دولتمردان.
و در جای دیگری فرموده است: مردم بر آیین و مذهب حکمرانان خویشند.
همچنین فرزند برومند ایشان حضرت امام صادق(ع) فرمود: مردم را به غیراز زبانتان به خدا دعوت کنید زیرا هرگاه آنان از شما تقوی و تلاش در راه خدا و اقامه نماز و… را ببینند به راه حق گرایش پیدا خواهند کرد.
2- حضرت امام خمینی(ره) بنیانگذار و معمار نظام مقدس جمهوری اسلامی در ماه های اول پیروزی انقلاب اسلامی طی فرمانی خطاب به شورای عالی انقلاب، خواستار تشکیل اداره ای مستقل از دولت بنام «اداره امر به معروف و نهی از منکر» گردید که یکی از وظایف مهم آن نظارت بر اعمال دولت و ادارات دولتی است، متن آن فرمان به شرح زیر است:
«شورای انقلاب اسلامی به موجب این مرقوم مأموریت دارد که اداره ای به اسم امر به معروف و نهی از منکر در مرکز تاسیس نماید و شعبه های آن در کنار دولت انقلابی اسلامی است و ناظر به اعمال دولت و ادارات دولتی و تمام اقشار ملت است و دولت انقلاب اسلامی مأمور است که اوامر صادره از این اداره را اجرا نماید که در سراسر کشور از منکرات به هر صورت که باشد جلوگیری نماید و حدود شرعیه را تحت نظر حاکم شرعی یا منصوب از قبل او، اجرا نماید و احدی از اعضای دولت و قوای انتظامی حق مزاحمت با متصدیان این اداره را ندارند و در اجرای حکم و حدود الهی، احدی مستثنی نیست، حتی اگر خدای نخواسته رهبر انقلاب یا رئیس دولت مرتکب چیزی شد که موجب حد شرعی است باید در مورد او اجرا شود.» (3)
3- رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در سخنان خویش در خطبه های نماز جمعه مهمترین حوزه امر به معروف و نهی از منکر را حوزه مسئولان و دولتمردان دانسته اند:
«البته امر به معروف و نهی از منکر حوزه های گوناگون دارد که باز مهمترینش حوزه مسئولان است، یعنی شما باید ما را به معروف امر و از منکر نهی کنید، مردم باید از مسئولان کار بخواهند، این مهمترین حوزه است.» (4)
4- جای دوری نرویم، تجربه 28 ساله نظام مقدس جمهوری اسلامی پیش روی ماست. یادمان نمی رود در مقاطعی که مسئولان و کارگزاران این نظام، روحیه مردمی پررنگی داشتند، مثل مردم زندگی می کردند، خود را قشر ممتاز جامعه حساب نمی کردند و از افتادن در ورطه تجمل گرایی پرهیز داشتند. آثار پربرکت این رفتار مردمی و ارزشی در خانه های مردم، در سیمای کوچه ها و خیابان های این مرز و بوم کاملا محسوس بوده و در عوض آمار جرائم و منکرات در سطح جامعه روبه کاهش گذاشته است.
تجمل گرایی، بروز برخی منکرات و بازگشت به مظاهر قبل از انقلاب، از زمانی دراین جامعه خود را نشان داد که بسیاری از مسئولان از آن «زی مردمی و انقلابی خویش» فاصله گرفته و در استفاده از امکانات و بهره مندی از لذایذ دنیا با یکدیگر به رقابت افتاده و برای خود حد و مرزی نشناخته اند.

ب- در شیوه انتخاب:
در انتخاب شیوه ها و روش های اجرای این فریضه نیز با غفلت ها و عدم دقت هایی روبرو هستیم. علی رغم اینکه جامعه به سرعت در حال تغییر و تحول است و فاصله گفتمانی نسلها روز به روز بیشتر می شود و بسیاری از روابط اجتماعی دگرگون گردیده است، ما همچنان با روش های سنتی و قدیمی، امر به معروف و نهی از منکر می کنیم.
تذکر لسانی آن هم با شرایط و ظرافت های خاص خود یکی از روش های انجام این فریضه است. امروزه آمر به معروف و ناهی از منکر نباید از شیوه های دیگر همچون شیوه های هنری، نوشتاری، مستقیم و غیرمستقیم، فردی و اجتماعی و ارایه جایگزین ها که هر کدام بحث مفصلی را می طلبد، غفلت کند.
ضمن اینکه آمرین به معروف و ناهیان از منکر در بکارگیری هر کدام از شیوه ها چنانچه به اصولی همچون منطقی بودن، دلسوز بودن، پندآمیز بودن، ملایمت به خرج دادن، ظرفیت افراد را در نظر داشتن توجه نکنند، نمی توانند انتظار تاثیر را در مخاطب خویش داشته باشند.

شیوه های صحیح اجرای فریضه مهم
همچنین عملا دیده شده است که از میان همه اقشار جامعه، فعالیت آمرین به معروف و ناهیان از منکر فقط روی جوانان متمرکز گردیده و آنها را به عنوان یک «جامعه هدف» قرار داده که آن هم به دلیل عدم شناخت کافی از روحیه جوانان، با موفقیتی همراه نبوده است.
در امر به معروف و نهی از منکر این قشر از جامعه، معمولا از موضع قدرت و تحکم وارد می شویم و این چیزی است که جوان با غروری که دارد در مقابل آن مقاومت می کند. در صورتی که در مواجهه با جوانان باید با «اقتدار» که همانا «قوت استدلال»، «منطق» و «عظمت شخصیت» آمر به معروف و ناهی از منکر است، برخورد نماییم.
جلب محبت جوانان نیز عامل مهمی است که کمتر به این نکته توجه می شود که البته این مهم بستگی زیاد به میزان مقبولیت و محبوبیت آمر به معروف و ناهی از منکر دارد. او باید از چنان شخصیتی برخوردار باشد که کلام او بر روح و جان مخاطب بنشیند و او را دگرگون نماید.
در پایان ضمن تشکر از زحمات همه دست اندرکاران ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر، پیشنهاد می شود با توجه به اینکه هر ساله از اول تا هفتم محرم، هفته احیاء امر به معروف و نهی از منکر نامیده شده است، مسئولین محترم آن ستاد به جای آنکه در این هفته وقت خویش را صرف دیدار با مسئولین و یا ارائه گزارش کار نمایند، با دعوت از افراد متخصص و صاحب نظر و تشکیل کمیته های تخصصی نسبت به بررسی نقاط قوت و ضعف عملکرد خود در طی 15 سال گذشته اقدام نموده و راههای عملی کاربردی کردن این فریضه مهم و ابزار نظارتی موثر اسلام، در رده ها و لایه های مختلف نظام و اقشار مختلف اجتماع، را پیدا کنند تا بدینوسیله پاسخی در خور تقدیر به مطالبات و انتظارات رهبر معظم انقلاب نسبت به اجرای این فریضه داده شود.
کوتاه سخن آنکه انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر تنها منحصر به ستاد احیاء نیست و همه افراد جامعه که خود را مسلمان می دانند لازم است در برابر منکر ساکت ننشینند و به انجام معروف ترغیب و تشویق نمایند.

پی نوشت ها:

1- نهج البلاغه حکمت 374
2- مجمع البیان- جلد 2- صفحه 807
3- صحیفه امام- جلد 9- صفحه 213
4- خطبه های نمازجمعه- رمضان سال1379