سوره اعراف، آیه 165
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«فلما نسوا ما ذکّروا به انجینا الذین ینهون عن السوء و أخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما کانوا یفسقون»
امّا هنگامی که تذکراتی را که به آنها داده شده بود فراموش کردند، (لحظه عذاب فرا رسید و) نهی کنندگان از بدی را رهایی بخشیدیم، و کسانی را که ستم کردند، به خاطر نافرمانیشان به عذاب شدیدی گرفتار ساختیم.
1- ناظر به یکی از شرائط وجوب امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. (احتمال تأثیر) (مجمع البیان)
2- ناظر به نهی ا زمنکر زبانی است. (مجمع البیان)
3- معذور بودن در پیشگاه خداوند را از جمله تأثیرات امر و نهی به حساب آورده‌اند.
4- بعضی مواقع امر به معروف و نهی از منکر واجب می‌شود در صورتی که حکمی از احکام خداوند به دست فراموشی سپرده شود اگر چه تأثیرات دیگری نداشته باشد. (جامع البیان)
5- نجات از عذاب پروردگار پاداش آمرین به معروف و ناهین از منکر می‌باشد. (تفسیر اختصاصی عیاشی)
اعراف198
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و إن تدعوهم إلی الهدی لا یسمعوا و توئهم ینظرون إلیک و هم لا یبصرون»
و اگر آنها را به هدایت فرا خوانید، سخنانتان را نمی‌شنوند؛ و آنها را می‌بینی به تو نگاه می‌کنند، امّا در حقیقت نمی‌بینند.
اعراف199
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«خذ العفو و أمر بالعرف و أعرض عن الجهلین»
(به هر حال) با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، و به نیکیها دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان (و با آنان ستیز مکن)
1- اشاره به یکی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر دارد (روی برگرداندن از مراتب قلبی ) (مجمع البیان)
2- احتمال تأثیر، شرط وجوب امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. (مجمع البیان)
3- در امر و نهی نباید مفسده و ضرری برای آمر و ناهی وجود داشته باشد. (مجمع البیان)
4- آمر به معروف باید خود عامل به آن چیزی که دیگران را به آن امر و نهی می‌کند باشد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
5- امر باید به صورت سنتی و عرفی و سیره‌های جاری در جامعه باشد که عقلای جامعه آنرا می‌شناسند؛ به خلاف آن اعمال نادر و غیر مرسوم که عقل اجتماعی آنرا انکار می‌کند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
6- آمر به معروف باید به تمام معروفها و نیکیها امر کند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
7- امر کردن باید به نحو معروف باشد نه به نحو و روش ناپسند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
8- در این آیه به سه تا از وظایف پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) تصریح می‌کند که گویای وظایف آمران و ناهیان هم می‌باشد. چون پیامبر (صلی الله علیه وآله) خود آمر و ناهی بود. (جامع البیان)
9- «خذ العفو» را باید بهترین طریقه برای به نتیجه رساندن امر به معروف و نهی از منکر برگزیده تا مثمر ثمر باشد. (جامع البیان)
10- «و امر بالعرف»، تنها با شناخت معروفها و منکرها می‌توان مردم را به معروف و منکر امر کرد. (جامع البیان)
11- «و اعرض عن الجاهلین» این قسمت از آیه هم به سختیها و مشکلات در راه امر به معروف و نهی از منکر اشاره دارد و هم به مرتبه‌ای از مراتب امر به معروف و نهی از منکر (رتبه قلبی)
12- احتمال ضرر بر آمر وناهی در انجام امر به معروف و نهی از منکر مانع از انجام این فریضه نمی‌شود.(جامع البیان)
1- همواره باید راه میانه و اعتدال را در پیش گرفت.
2- تکلیف باید به اندازه طاقت افراد باشد نه بیشتر از آن (در صورتی که عفو را به معنای حدّ وسط بگیریم)
3- خوب بودن تنها کفایت نمی‌کند، بلکه باید امر به خوبی نیز (در جامعه) نمود
4- تنها منکرات را انجام ندادن پذیرفته نیست بلکه باید نهی از منکر نیز نمود.
5- مخاطب آیه تنها پیامبر (صلی الله علیه وآله) نیست بلکه تمام مسلمانان و مصلحان جامعه مورد خطاب آیه می‌باشد.
6- هم باید امر به معروف کرد و هم شیوه‌ی امر به معروف باید پسندیده معروف و نیکو باشد.
7- واژه «جاهل» در برابر «عاقل» است و جاهل در فرهنگ قرآنی یعنی نابخردان نه بی‌سوادان…
8- در شیوه‌ی عفو و اعراض و گذشت (در باب امر به معروف و نهی از منکر) باید محکم و استوار بود.
9- امر به معروف در جامعه نباید متروک شود و معروف، عرف و عارفه هر سه به معنای هر صفت نیکوئی است که عقل انسان آنرا در می‌یابد.
الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی
انفال 24
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یایها الذین ءامنوا استجیبوا لله و للرُّسول إذا دعاکم لما یحییکم و اعلموا أن الله یحول بین المرء و قلبه و أنّه إلیه تحشرون»
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید هنگامی که شما را به سوی چیزی می‌خواند که شما را حیات می‌بخشد. و بدانید خداوند میان انسان و قلب او حایل می‌شود. و (همه شما در قیامت) نزد او گردآوری می‌شوید.
توبه 67
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«المنفقون و المنفقت بعضهم من بعض یأمرون بالمنکر و ینهون عن المعروف و یقبضون أیدیهم نسوا الله فنسیهم إنّ المنفقین هم الفسقون »
مردان منافق و زنان منافق، همه از یک گروهند آنها امر به منکر و نهی از معروف می‌کنند؛ و دستهایشان را (از انفاق) می‌بندند؛ خدا را فراموش کردند، و خدا (نیز) آنها را فراموش کرد (و رحمتش را از آنها قطع نمود) به یقین، منافقان همان فاسقانند.
1- امر به منکر و نهی از معروف جزء اوصاف منافقین به حساب می‌آید. (جامع البیان فی تفسیر القرآن)
2- با شناخت معروف و منکر می‌توان راههای مناسب امر و نهی کردن را برگزید. (جامع البیان)
3- بر آمران و ناهیان لازم است که معروفها و منکرها را خوب بشناسند تا بر اثر جهالت امر به منکر و نهی از معروف نکنند. (مجمع البیان)
4- امر به منکر کردن و نهی از معروف کردن سبب دوری از رحمت خدا می‌شود. (ترجمه تفسیر المیزان)
5- امر و نهی نکردن نوعی اعراض از یاد خداست. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
6- امر به معروف و نهی از منکر ذکر خداست. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
7- امر به منکر نشانه‌ی فسق و خروج از اعتدال است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
توبه 71
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و المؤمنون و المؤمنت بعضهم أولیآء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصّلوه و یؤتون الزّکوه و یطیعون الله و رسوله أولئک سیرحمهم الله إن الله عزیز حکیم»
مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، نماز را بر پا می‌دارند؛ و زکات را می‌پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت می‌کنند؛ به زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار می‌دهد؛ خداوند توانا و حکیم است.
1- امر به معروف و نهی از منکر جزء مقدمات و شرایط ایمان می‌باشد. (جامع البیان)
2- مقدم شدن امر به معروف و نهی از منکر دلیل بر اهمیت این فریضه می‌باشد. (جامع البیان)
3- علت تقدم امر به معروف و نهی از منکر شاید به این خاطر باشد که بر پایی نماز، پرداخت زکات و اطاعت خداوند و رسول (صلی الله علیه و آله) با عملی شدن این دو فریضه تحقق می‌یابد. (جامع البیان)
4- زحمت آمران و ناهیان بی‌پاداش نخواهد بود و رحمت خداوند پاداش این زحمات می‌باشد. (جامع البیان، ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
5- دلالت بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دارد. (مجمع البیان)
6- در تشخیص معروف و منکر یکی از دو وسیله شناخت (شرع و عقل) لازم و ضروری است. (مجمع البیان)
7- عاقبت کسانی که امر و نهی نمی کنند جهنم و خلود در جهنم است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
8- یکی از نشانه‌های ایمان امر و نهی کردن است. (ترجمه‌ی تفیسر المیزان)
9- استمرار امر و نهی (یعنی امر و نهی کردن باید مستمر و مدام باشد.) (ترجمه‌ی تفسیرالمیزان)
10- امر به معروف و نهی از منکر کردن مؤمنان، همدیگر را به خاطر داشتن ولایت در امور یکدیگر است آن هم ولایتی که تا کوچکترین افراد اجتماع راه دارد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
11- طاعت هم آن نیست که بر مهر نهی پیشانی. لذا امر به معروف و نهی از منکر بر نماز مقدم شمرده شده است. (ترجمه‌ی تفسیرالمیزان)
12- امر و نهی نکردن نشانه‌ی بی‌ایمانی است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
توبه 112
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«التّئبون العبدون الحمدون السئحون الرکعون السجدون الآمرون بالمعروف و النّاهون عن المنکر و الحفظون لحدود الله و بشّر المؤمنین»
توبه کنندگان، عبادت کاران، سپاسگویان، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده آوران آمران به معروف، نهی‌کنندگان از منکر، و حافظان حدود (و مرزهای) الهی، (مومنان حقیقی‌اند). و بشارت ده به (اینچنین) مومنان
1- ذکر امر به معروف و نهی از منکر در کنار توبه کنندگان، عبادت کاران، سپاس گویان، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان نشانه‌ی اهمیت این مسئله است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
2- آمرین به معروف و ناهین از منکر حافظان حدود و مرزهای الهی هستند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
3- امر به معروف و نهی از منکر کردن نشانه ایمان است و بشارت پروردگار را به همراه دارد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- این آیه تهدیدی است برای افرادی که منکری را می‌بینند و نسبت به آن ساکتند و هیچ واکنشی نشان نمی‌دهند. (تفسیر عیاشی)
5- امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای عمومی و اجتماعی است. (جامع البیان)
6- ثمرات امر به معروف و نهی از منکر گاهی در افراد ظاهر می‌شود و گاهی در اجتماع. (جامع البیان)
7- قوام و پایداری یک جامعه در گرو برپایی امر به معروف و نهی از منکر است. (جامع البیان)
8- هدایت یافتن و عمل نتیجه‌ی محقق شدن امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. (جامع البیان)
9- آگاهی یافتن آمران به معروف و ناهیان از منکر نسبت به محدوده‌وظایفشان. (جامع البیان)
10- اگر بخواهیم امر و نهی ما مثمر ثمر باشد باید بین قول و عمل خود هماهنگی به وجود آوریم. (جامع البیان)
هود 88
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«قال یقوم أرءیتم إن کنت علی بینه من ربی و رزقنی منه رزقاً حسناً و مآ أرید أن أخالفکم إلی مآ أنهاکم عنه إن أرید إلاّ الإصلح ما استطعت و ما توفیقی إلاّ بالله علیه توکّلت و إلیه أنیب»
گفت: ای قوم! به من بگویید هرگاه من دلیل آشکاری از پروردگارم داشته باشم، و رزق (و موهبت) خوبی به من داده باشد (آیا می‌توانم بر خلاف فرمان او رفتار کنم) من هرگز نمی‌خواهم چیزی که شما را از آن باز می‌دادم، خودم مرتکب شوم! من جز اصلاح ـ تا آنجا که توانایی دارم ـ نمی‌خواهم! و توفیق من جز به خدا نیست بر او توکل کردم! و به سوی او باز می‌گردم.
هود 116
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«فلولا کان من القرون من قبلکم أولوا بقیه ینهون عن الفساد فی الأرض إلاّ قلیلاً مِمن أنجینا منهم و اتّبع الذین ظلموا مآ أترفوا فیه و کانوا مجرمین»
چرا در قرون (و اقوام) قبل از شما، دانشمندان صاحب قدرتی نبودند که از فساد و زمین جلوگیری کنند! مگر اندکی از آنها که نجاتشان دادیم! و آنان که ستم می‌کردند از تنعّم و کامجویی پیروی کردند، و گناهکار بودند (و نابود شدند)
1- آیه بر وجوب نهی از منکر دلالت دارد. (تفسیر اختصاصی مجمع البیان)
2- ترک نمودن نهی از فساد و منکر را خداوند مذمت کرده است. (مجمع البیان)
3- آمران به معروف و ناهیان از منکر نجات پیدا می‌کنند. (تفسیر اختصاصی مجمع البیان)
4- ترک کنندگان امر به معروف و نهی از منکر هلاک می‌شوند. (تفسیر اختصاصی مجمع البیان)
رعد 36
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و الذین ءاتینهم الکتب یفرحون بمآ أنزل إلیک و من الأحزاب من ینکر بعضه قل إنّما أمرت أن أعبد الله و لا أشرک به إلیه أدعوا و إلیه مئاب»
کسانی که کتاب آسمانی به آنان دادیم، از آنچه بر تو نازل شده، خوشحالند و بعضی از احزاب (و گروهها) قسمتی از آن را انکار می‌کنند؛ بگو: من مأمورم که «الله» را بپرستم؛ و شریکی برای او قائل نشوم! به سوی او دعوت می‌کنم؛ و بازگشت من به سوی اوست.
نحل 76
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و ضرب الله و مثلاً رجلین أحدهما أبکم لا یقدر علی شیء و هو کلّ علی مولئه أینما یوجهه لایأت بخیر هل یستوی هو و من یأمر بالعدل و هو علی صراط مستقیم»
خداوند مثالی (دیگر) زده است، دو نفر را که یکی از آن دو، گنگ مادر زاد است، و قادر بر هیچ کاری نیست و سربار صاحبش می‌باشد؛ او را در پی هر کاری بفرستد، خوب انجام نمی‌دهد؛ آیا چنین انسانی که امر به عدل و داد می‌کند؛ و بر راهی راست قرار دارد، برابر است.
1- صفات آمران به معروف و ناهیان از منکر را بیان می‌کند. (جامع البیان)
2- زبان گویا در انجام این دو فریضه نقش مهمی دارد. (جامع البیان)
3- پیوستگی، مداومت و استمرار در انجام این دو فریضه بر بهتر محقق شدن و داشتن ثمرات نیاز و ضروری است. (جامع البیان)
4- آمدن فعل مضارع دلیل بر استمرار می‌باشد. (امر به معروف و نهی از منکر باید مستمر باشد.) (جامع البیان)
نحل 90
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«إن الله یامر بالعدل و الإحسن و إیتآی ذیالقربی و ینهی عن الفحشآء و المنکر و البغی یعظکم لعلّکم تذکّرون»
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد؛ و از فحشا و منکر و ستم نهی می‌کند؛ خداوند به شما اندرز می‌دهد، شاید متذکّر شوید.
1- خداوند هم امر به معروف و نهی از منکر می‌کند و کسی که امر و نهی می‌کند، نوعی صفت پروردگار را داراست. (المیزان)
2- از تمام منکرات و فحشاء و ستمها باید نهی نمود. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
3- ما مأموریم نهی از منکر کنیم؛ منکر کاری است که مردم در جامعه آنرا به خاطر زشتی‌اش یا به خاطر جرم و گناه ترک کرده باشند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- امر و نهی پروردگار مستمر و دائمی است پس امر و نهی ما نیز باید دائمی و مستمر باشد. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
5- نهی خداوند از انجام منکرات- فحشاء- بغی؛ دلیل بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. (مجمع البیان)
6- با مراجعه به قرآن و سنت، نسبت به منکرات، شناختی که از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر است حاصل می‌شود.
مریم 55
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و کان یأمر أهله بالصّلوه و الزکوه و کان عند ربه مرضیاً»
او همواره خانواده‌اش را به نماز و زکات فرمان می‌داد و همواره مورد رضایت پروردگارش بود.
1- برای آنکه امر به معروف و نهی از منکر سودمند باشد و اثرگذار شود باید در تحقق آن پافشاری و اصرار داشته باشیم و پیوسته امر و نهی نمائیم. (جامع البیان)
2- پاداش آمران به معروف و ناهیان از منکر رضایت پروردگار می‌باشد. (جامع البیان)
طه 44
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«فقولا له قولاً لّینا لعلّه یتذکّر أو یخشی»
اما به نرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذکر شود، یا (از خدا) بترسد.
1- آیه بر شرائط تأثیر امر به معروف و نهی از منکر دلالت می‌کند و برای اینکه امر و نهی مؤثر باشد، باید با زبان خوش و مهربانی باشد تا فرد مقابل آنرا بپذیرد و در وی تنفّر بوجود نیاورد. (مجمع البیان)
2- پیامدهای جهل به نیازهای امر به معروف و نهی از منکر، در نتیجه بد عمل کردن می‌باشد و نفرت به دنبال خواهد داشت. (مجمع البیان)
3- داشتن شناخت و علم و آگاهی نسبت به نیازهای امر به معروف و نهی از منکر در سریعتر مورد قبول واقع شدن آن کمک می‌کند و محققّ می‌یابد. (مجمع البیان)
1- آمر به معروف و ناهی از منکر باید دلسوزانه برخورد کند که با خشونت راه به جایی نمی‌برد.
2- در امر به معروف و نهی از منکر ناامید نشویم.
3- ما مأمور به وظیفه‌ایم نه مأمور به نتیجه.
4- هدف از امر به معروف و نهی از منکر کردن ارشاد است نه انتقام جویی و مسائل دیگر
5- در امر و نهی کردن اول سراغ رهبران و کسانی که نبض جامعه را در دست دارند برویم لذا فرمود اول برو سراغ فرعون نه بنی اسرائیل چرا که عامل پیشرفت یا عقب افتادگی، خوشبختی، یا بدبختی یک ملّت قبل از هر چیز رهبران و سردمداران آن ملّت‌اند.
6- فرق میان «یتذکر» و «یخشی» در اینجا این است که اگر با سخن نرم و ملایم با او روبرو شوید و در عین حال مطالب را با صراحت و قاطعیت بیان کنید، یک احتمال این است که او دلایل منطقی شما را از دل بپذیرد و ایمان آورد. احتمال دیگر این است که لااقل از ترس مجازات الهی در دنیا و آخرت و بر باد رفتن قدرتش، سر تسلیم فرود آورد و با شما مخالفت نکند.
7- در امر و نهی کردن همیشه صرف تنفر و انزجار قلبی و اخم کردن کفایت نمی‌کند. بلکه در برخی موارد باید زباناً وارد شد.
8- گاهی اثر امر و نهی کردن تعلّم و یادگیری است. گاهی یادآوری مسائلی است که شخص فراموش کرده.
9- با وجودی که خداوند متعال علم داشت که فرعون ایمان نمی‌آورد (مؤمن و خاشع نمی‌شود) باز حضرت موسی(علیه السلام) را مأمور کرد تا او را ارشاد نماید این به خاطر این است که درس به موسی و هارون و رهبران الهی بدهد. درس: (در امر و نهی کردن ناامید نشویم)
10- رضایت خدا بر رضایت غیر خداوند ترجیح دارد. (با وجودی که حضرت موسی (علیه السلام) در خانه‌ی فرعون بزرگ شد. امّا باز هم امر و نهی فرعون نمود.)
11- آمر به معروف و ناهی از منکر را در اثرپذیری از امر و نهی‌اش امیدوار کنیم و از همان ابتدا او را ناامید نکنیم.
12- در امر و نهی کردن در برخی موارد انفرادی عمل نکنیم (فقولا) لذا حضرت موسی (علیه السلام) درخواست وزیر و پشتیبان نمود.
13- فرعونی که ادعای خدایی می‌کند و آن موقعیت اجتماعی در میان بنی اسرائیل دارد باید شخصی مثل موسی و هارون برای ارشاد او فرستاد.
14- در امر و نهی کردن در بعضی مواقع گفتن یک نفر کفایت نمی‌کند. (فقولا)
15- اثر امر و نهی باید دائمی باشد. مستمر و بی وقفه باشد «یتذکر» و «یخشی» فعل مضارع رمز تداوم است.
16- وظیفه انبیاء ابلاغ است و قابل هم باید در قابلیت تام باشد لذا خداوند می‌فرماید: (قل)
تفسیر نمونه
1- آمر به معروف و ناهی از منکر باید با طرف مقابل خود با نرمی و لطافت سخن بگوید و امر و نهی نماید.
2- در امر به معروف و نهی از منکر تنها انزجار قلبی کفایت نمی‌کند بلکه در بعضی مواقع باید با زبان این امر صورت پذیرد و سخن نیز گفته شود.
3- آمر به معروف و ناهی از منکر باید امیدوار باشد به امر و نهی خود شاید مؤثر واقع گردد.
4- وظیفه‌ی آمر به معروف و ناهی از منکر تذکر دادن است خواه اثر گذار باشد خواه تأثیری نداشته باشد.
5- گاهی آمر به معروف و ناهی از منکر با امر و نهی خود فرد یا افراد مقابل را متذکر می‌شود و گاهی مرحله‌ی بالاتری رخ می‌دهد و آنها را خاشع می‌کند.
6- تأثیر سخن گفتن با نرمی و لطافت به مراتب بیشتر از غلظت و خشونت است لذا قرآن کریم تعبیر به «لین» می‌کند. حتی در برابر فرعون که ادّعای خدایی می‌کرد، این واژه را بکار می‌برد که جای تأمّل است.
الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی
طه 132
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و أمر أهلک بالصّلوه و اصطبر علیها لا نسئلک رزقاً نّحن نرزقک و العقبه للتّقوی»
خانواده‌ی خود را به نماز فرمان ده؛ و بر انجام آن شکیبا باش، از تو روزی نمی‌خواهیم؛ (بلکه) ما به تو روزی می‌دهیم، و عاقبت نیک برای تقواست.
1- همانگونه که رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) مأمور شد تا دعوت خودش را از خانواده و خویشاوندان خود شروع نماید، آمران به معروف و ناهیان از منکر نیز باید آنگونه عمل نمایند. (جامع البیان)
2- اول باید آمر به معروف و ناهی از منکر خود نسبت به آنچه می‌گوید عمل نماید بعد امر و نهی کند. (جامع البیان)
3- از جمله شرایط تأثیر امر به معروف و نهی از منکر یکسان بودن قول و عمل آمر و ناهی است. (مجمع البیان)
حج 41
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«الذین إن مّکّنّهم فی الأرض أقاموا الصّلوه و ءاتوا الزکوه و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عقبه الأمور»
همان کسانی که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم نماز را بر پا می‌دارند و زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و پایان همه کارها از آن خداست.
1- به پاداشتن امر به معروف و نهی از منکر نیازمند شرایط و ویژگیهایی است که در تحقّق آن قدرت و توانایی آمر و ناهی جایگاه ویژه‌ای دارد. (جامع البیان)
2- خطاب آیه عمومیت دارد و شامل تمام انسانهاست و مربوط به زمان مشخص و فرد مشخصی نمی‌باشد. (مجمع البیان)
3- آیه دلالت بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دارد. چون صیغه امر و نهی، ظهور در وجوب دارد. (مجمع البیان)
4- ذکر امر به معروف و نهی از منکر در کنار زکات و نماز، نشانه‌ی اهمیت و ارزش این مسئله است. (مجمع البیان)
5- آرزوی مؤمنان این است که در زمین قدرت یابند تا بتوانند جلوی منکرات را بگیرند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
حج 72
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و إذا تتلی علیهم ءایتنا بینت تعرف فی وجوه الذین کفروا المنکر یکادون یسطون بالذین یتلون علیهم ءایتنا قل أفأنبئکم بشر من ذلکم النّار وعدها الله الذین کفروا و بئس المصیر»
و هنگامی که آیات روشن ما بر آنان خوانده می‌شود، در چهره کافران آثار انکار مشاهده می‌کنی، آنچنان که نزدیک است برخیزند و با مشت به کسانی که آیات ما را بر آنها می‌خوانندحمله کنند! بگو: آیا شما را به بدتر از این خبر دهم؛ همان آتش سوزنده [دوزخ] که خدا به کافران وعده داده و بد سرانجامی است.
مؤمنون 71
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و لو اتّبع الحق أهوآءهم لفسدت السموات و الأرض و من فیهن بل أتینهم بذکرهم فهم عن ذکرهم معرضون»
و اگر حق از هوسهای آنها پیروی کند، آسمانها و زمین و همه کسانی که در آنها هستند تباه می‌شوند ولی ما قرآنی به آنها دادیم که مایه یادآوری برای آنهاست، امّا آنان از (آنچه مایه) یاد آوریشان (است) رویگردانند.
مؤمنون 72
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«أم تسئلهم خرجاً فخراج ربک خیر و هو خیر الرازقین»
یا اینکه تو از آنها مزد و هزینه‌ای (در برابر دعوتت) می‌خواهی؛ با اینکه مزد پروردگارت بهتر، و او بهترین روزی دهندگان است.
مؤمنون 73
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و إنّک لتدعوهم إلی صراط مستقیم»
بطور قطع، تو آنان را به راه راست دعوت می‌کنی.
نور 21
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یا أیها الذین ءامنوا لا تتبعوا خطوت الشّیطن و من یتّبع خطوت الشّیطن فإنّه یأمر بالفحشآء و المنکر و لو لا فضل الله علیکم و رحمته ما زکی منکم من أحد أبداً و لکن الله یزکّی من یشآء و الله سمیع علیمـا»
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از گامهای شیطان پیروی نکنید هر کس پیرو گامهای شیطان شود (گمراهش می‌سازد زیرا) او به فحشا و منکر فرمان می‌دهد و اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، هرگز احدی از شما پاک نمی‌شد، ولی خداوند هر که را بخواهد تزکیه می‌کند؛ و خدا شنوا و داناست.
1- امر نمودن به فحشاء و منکرات از کارهای شیطان است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
2- شیطان در امر به منکرات و نهی از معروفها خسته نمی‌شود و پیوسته بد کار خود مشغول است. پس ما نیز باید در امر به معروف و نهی از منکر پیوسته و مدام مشغول باشیم. (ترجمه‌ی تفیسر المیزان)
3- امر به معروف و نهی از منکر، نشانه‌ی ایمان است. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- امر به معروف و نهی از منکر نکردن، باعث می‌شود انسان و اجتماع به تدریج منحرف شوند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
شعراء 214
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و أنذر عشیرتک الأقربین»
و خویشاوندان نزدیکت را انذار کن
نمل 18
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«حتّی إذآ أتوا علی واد النّمل قالت نمله یأیها النّمل ادخلوا مسکنکم لا یحطمنّکم سلیمن و جنوده و هم لا یشعرون»
(آنها حرکت کردند) تا به سرزمین مورچگان رسیدند؛ مورچه‌ای گفت:«ای مورچگان! به لانه‌های خود بروید تا سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند در حالی که نمی‌فهمند.
عنکبوت 45
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«اتل ما أوحی إلیک من الکتب و أقم الصلوه إن الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله أکبر و الله یعلم ما تصنعون»
آنچه را از کتاب (آسمانی) به تو وحی شده تلاوت کن، و نماز را بر پا دار، که نماز (انسان را) از زشتیها و گناه باز می‌دارد و یاد خدا بزرگتر است؛ و خداوند می‌داند شما چه کارهایی انجام می‌دهید.
1- «صلاه» به عنوان آمر و ناهی معرفی شده است و این عظمت و اهمیت کار آمران و ناهیان را می‌رساند.(مجمع البیان)
2- آمران به معروف و ناهیان از منکر با انزجار قلبی، لسانی و یدی به این امر می‌پردازند و نماز هم با اذکاری که دارد، امر به معروف و نهی از منکر می‌کند. (مجمع البیان)
3- این آیه بنابراین تفسیر بر یکی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر (مرتبه‌ی لسانی) دلالت دارد. (مجمع البیان)
لقمان 17
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یبنی أقم الصّلوه و أمر بالمعروف و انه عن المنکر و اصبر علی مآ أصابک إن ذلک من عزم الأمور»
پسرم؛ نماز را بر پادار، و امر به معروف و نهی از منکر کن و در برابر مصایبی که به تو می‌رسد شکیبا باش که این از کارهای مهمّ است.
1- اگر کسی خواسته باشد خود اهل معروف باشد باید امر به معروف و نهی از منکر نماید. (نور الثقّلین)
2- حضرت لقمان (علیه السلام) فرزند خود را مورد خطاب قرار می‌دهد و این از باب نمونه و مثال می‌باشد و خطاب وی شامل همه‌انسانها است. (نور الثّقلین)
3- امر به معروف و نهی از منکر آزار و اذیت‌هایی را به دنبال دارد که تنها با صبر می‌توان این مشکلات را تحمّل کرد. (نور الثّقلین- مجمع البیان- ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
4- امر به معروف و نهی از منکر در کنار نماز قرار گرفته و این دلیل بر اهمیت این دو فریضه‌الهی می‌باشد. (مجمع البیان)
5- حکم نماز وجوب است و از کنار هم قرار گرفتن این فرایض در آیه وجوب امر به معروف و نهی از منکر استفاده می‌شود. (مجمع البیان)
6- معروف و منکر دو کلمه عام هستند که شامل تمام طاعات و معاصی می‌شوند. (مجمع البیان)
7- مصائب و مشکلاتی که در اجرای امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد، مانع از انجام این دو فریضه نمی‌شود. (جامع البیان)
8- قرآن کریم انسان را به صبر در برابر مشکلات سفارش نموده است که مشکلات امر به معروف را هم شامل می‌شود. (جامع البیان)
9- در انجام امر به معروف و نهی از منکر باید صابر باشیم. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
10- از جمله وصیت‌های پدر به فرزند خود این است که فرزند را به امر به معروف و نهی از منکر نمودن سفارش کند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
11- در اینکه امر به صبر در کنار امر به معروف و نهی از منکر آمده است، می‌فهمیم که نباید توقع داشته باشیم که فرد مقابل(به طور کامل) مطیع ما باشد.(ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
12- ما مأمور به وظیفه‌ایم، نه مأمور به نتیجه. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان)
1- اولین سفارش به فرزندان سفارش به نماز است.
2- در امر به معروف و نهی از منکر کردن دلسوزانه برخورد نمائیم. (بنی)
3- خود که عامل به نیکیها شدید، بعد دیگران را امر کنید.
4- در برابر مصائب و مشکلات باید صابر و شکیبا باشیم که این از کارهای اساسی و از وظایف هر انسانی است.
5- در امر به معروف و نهی از منکر در مقابل مشکلات و سودپرستان سلطه جو و گنهکاران آلوده و خود خواه که به آسانی تسلیم نمی‌شوند و حتی در مقام اذیت و آزار و متهّم ساختن آمران به معروف برمی‌آیند باید صبر و استقامت ورزید.
6- باید معروف و منکر را شناخت بعد نسبت به آن امر کرد چه بسا بعضی مواقع امر به منکر و نهی از معروف نمائیم (در صورت نشناختن امر به معروف و نهی از منکر)
7- در امر به معروف و نهی از منکر کردن توقع نداشته باشیم شخص مقابل تسلیم محض ما باشد چه بسا در برخی موارد عکس‌العمل از خود نشان دهد، لذا باید صبر کرد.
8- فرزندان را با نماز و امر به معروف و نهی از منکر آشنا کنیم و به جای سفارش به اموری که چه بسا خیر و دنیا و آخرت در آن نیست امر به مواردی که مرضّی خداست کنیم.
تفسیر نمونه
سبأ 46
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«قل إنّما أعظکم بواحده أن تقوموا لله مثنی و فرادی ثم تتفکّروا ما بصاحبکم من جنّه إن هو إلاّ نذیر لکم بین یدی عذاب شدید»
بگو:«شما را تنها به یک چیز اندرز می‌دهم، که: دو نفر دو نفر یا به تنهایی برای خدا قیام کنید، سپس بیندیشید این دوست و همنشین شما ]محمد] هیچ گونه جنونی ندارد؛ او فقط بیم دهنده شما در برابر عذاب شدید (الهی) است.
فصّلت 33
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و من أحسن قولاً ممن دعآ إلی الله و عمل صلحاً و قال إنّنی من المسلمین»
چه کسی خوش گفتارتر است از آن کسی که دعوت به سوی خدا می‌کند، و عمل صالح انجام می‌دهد و می‌گوید: من از مسلمانانم.
1- هماهنگی قول و عمل. (جامع البیان)
2- قول نیکو و زبان خوش در امر و نهی تأثیر زیادی دارد. (جامع البیان)
1- اسلام با کمیت کار ندارد بلکه با کیفیت سر و کار دارد.
2- خوب حرف زدن ملاک است نه زیاد حرف زدن.
3- آمر به معروف و ناهی از منکر باید مردم را متوجه خدا کند نه متوجه دیگران یا نفس خودش.
4- وراث و افراد در برخی موارد به صورت سؤالی مطرح شود تا اثر بیشتری داشته باشد. مثل :«هل یستوی الذین و الذین لایعلمون»
5- در دعوت به سوی خداوند از سخنان زیبا و کلام نیکو استفاده نمائیم.
6- بهترین کلام‌ها و بهترین سخن‌ها، سخنی است که در آن ارشاد و تذکر باشد.
7- این آیه با صراحت بهترین گویندگان را کسانی معرفی کرده که دارای این سه وصفند: 1- دعوت به الله 2- عمل صالح 3- تسلیم در برابر حق
8- آمر به معروف و ناهی از منکر باید هم خوب حرف بزند و هم حرف خوب بزند.
تفسیر نمونه
شوری 14
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«و ما تفرقوا إلاّ من بعد ماجاءهم العلم بغیا بینهم و لولا کلمه سبقت من ربک إلی أجل مسمی لّقضی بینهم و إن الذین أورثوا الکتب من بعدهم لفی شک منه مریب»
آنان پراکنده نشدند مگر بعد از آنکه علم و آگاهی به سراغشان آمد؛ و این تفرقه جویی بخاطر انحراف از حق بود؛ و اگر فرمانی از سوی پروردگارت صادر نشده بود که تا سرآمد معینی (زنده و آزاد) باشند در میان آنها داوری می‌شد؛ و کسانی که بعد از آنها وارثان کتاب شدند نسبت به آن در شک و تردیدند؛ شکی همراه بابدبینی.
شوری 15
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«فلذلک فادع و استقم کمآ أمرت و لا تتّبع أهوآءهم و قل ءامنت بمآ أنزل الله من کتب و أمرت لأعدل بینکم الله ربنا و ربکم لنآ أعملنا و لکم أعملکم لا حجه بیننا و بینکم الله یجمع بیننا و إلیه المصیر»
پس به همین خاطر تو (نیز آنان را) دعوت کن و آن چنان که مأمور شده‌ای استقامت نما و از هوی و هوسهای آنان پیروی مکن و بگو:«به هر کتابی که خدا نازل کرده ایمان آورده‌ام و مأمورم در میان شما عدالت کنم، خداوند پروردگار ما و شماست؛ نتیجه اعمال ما از آن ماست و نتیجه اعمال شما از آن شما؛خصومت شخصی در میان ما نیست، و خداوند ما و شما را در یک جا جمع می‌کند، و بازگشت (همه) به سوی اوست.
محمد 21
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«طاعه و قول معروف فإذا عزم الأمر فلو صدقوا الله لکان خیراً لّهم»
(ولی) اطاعت و سخن سنجیده برای آنان بهتر است، و اگر هنگامی که فرمان جهاد قطعی می‌شود به خدا راست گویند (و از در صدق و صفا در آیند) برای آنها بهتر می‌باشد.
صف 2و 3
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«یأیها الذین ءامنوا لم تقولون ما لا تفعلون – کبر مقتاً عند الله أن تقولوا ما لا تفعلون»
ای کسانی که ایمان آورده‌اید. چرا سخنی می‌گوئید که عمل نمی‌کنید. – نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگوئید که عمل نمی‌کنید.
علق 9
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«أرءیت الذی ینهی»
به من خبر ده کسی که نهی می‌کند.
1- آیه در مورد ابی لهب (لعنه الله علیه) نازل شده است که نهی از معروف (نماز خواندن پیامبر (صلی الله و علیه وآله) نمود.
2- همان گونه که کسانی امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند در مقابل کسانی نیز هستند که امر به منکر و نهی از معروف می‌کنند.
3- کسی که نماز خواندن را نهی می‌کند، در ردیف ابولهب هاست و با آنها محشور می‌گردد.
4- آمران به منکر و ناهیان از معروف مدام به این موضوع می‌پردازند و آمران به معروف و ناهیان از منکر نیز باید در این مهم تداوم و استمرار داشته باشند.
5- یکی از راههای امر به معروف و نهی از منکر کردن اقامه و بر پاداشتن نماز است.
الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی
علق 11و 12
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«أرءیت إن کان علی الهدی – أو أمر بالتّقوی»
به من خبر ده اگر او به راه هدایت باشد.- یا (مردم را) به تقوا فرمان دهد (آیا نهی او سزاوار است)
عصر 3
أعوذ بالله من الشیطان الرجیم
«إلاّ الذین ءامنوا و عملوا الصّلحت و تواصوا بالحق و تواصوا بالصّبر»
مگر آنان که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند، و یکدیگر را به حق سفارش کرده و به استقامت توصیه نموده‌اند.
1ـ صبر,کلید و حلّال مشکلات است.(مجمع البیان)
2ـ صبر, زمینه ساز تحقّق امربه معروف ونهی از منکر می باشد.(مجمع البیان)
1- آمر به معروف و ناهی از منکر باید در انجام وظایف خود مصرّ باشد.
2- آمر به معروف و ناهی از منکر باید ابتدا خود عامل و اهل اصلاح باشد تا بتواند دیگران را امر به معروف و نهی از منکر نماید.
3- بنا به نقلی این دو آیه که در آن صحبت از توصیه به حق و صبر است، عموماً به معنی امر به معروف و نهی از منکر عمومی گرفته نشده است بلکه این آیات مربوط به الگو سازی است واین آیات به درون سازی تشکل‌های اسلامی مربوط است.
4- عوامل نفسانی یا بیرونی دائماً می‌خواهد ایمان و عمل را از انسان بگیرد، لذا باید امر و توصیه به صبر و استقامت نمود.
5- مؤمنان بعنوان یک نهاد و گروه اسلامی، اوّل باید خود را حفظ کنند و این عقیده‌ی خود را با برهان تقویت نمایند و بعد هم معلّم باشند و هم متعلّم یعنی برای دیگران نیز الگو باشند.
6- این آیه اشاره دارد به اینکه مؤمنان باید مواظب مؤمنان باشند.
7- روایت شده وقتی اصحاب و یاران پیامبر (صلی الله علیه وآله) به یکدیگر می‌رسیدند، پیش از آن
که از یکدیگر جدا شوند سوره‌ی والعصر را می‌خواندند و محتوای آنرا یاد آور می‌شدند، آنگاه هر کس پی‌کارش می‌رفت.
منبع: الکشف والبیان فی تفسیر القرآن ثعلبی
