یا من تحل به عقد المکاره، و یا من یفثا به حد الشدائد، و یا من یلتمس منه المخزج الی روح الفرج، ذلت لقدرتک الصعاب، و تسبیت بلطفک الاسباب و جری بقدرتک القضا، و مضت علی ارادتک الاشیا فهی بمشیتک دون قولک مؤ تمره و بارادتک دون نهیک منزجره.
انت المدعو للمهمات، و انت المغزع فی الملمات لا یندفع منها الا ما دفعت، و لا ینکفشف منها الا ما کشفت.
و قد نزل بی یا رب ما قد تکاذنی ثقله و الم بی ما قد یهظنی حمله، و بقدرتک اوردنه علی، و بسلطانک وجهته الی فلا مصدر لما اوردت و لا صارف لما وجهت، و لا فاتح لما اغلقت و لا مغلق لما فتحت، و لا میسر لما عسرت و لا ناصر لمن خذلت.
فصل علی محمد و آله و افتح لی یا رب الفرج بطولک و اکسر عنی سلطان الهم بحولک، و انلنی حسن النظر فیما شکوت و اذقنی حلاوه الصنع فیما سالت، و هب لی من لدنک رحمه و فرجا هنیئا، و اجعل لی من عندک مخرجا وحیا.
و لا تشغلنی بالاهتمام عن تعاهد فروضک و استعمال سنتک، فقد ضقت لما نزل بی یا رب ذرعا، و امتلات بحمل ما حدث علی هما و انت القادر علی کشف ما منیت به و دفع ما وقعت فیه. فافعل بی ذلک، و ان لم استوجبه منک یا ذالعرش العظیم.
فراز اول
یا من تحل به عقد المکاره، و یا من یفثا به حد الشدائد، و یا من یلتمس منه المخرج الی روح الفرج، ذلت لقدرتک الصعاب، و تسببت بلطفک الاسباب. ای کسی که پیچیدگی ناگواری ها فقط به وسیله او حل می شود، ای کسی که برندگی سختی ها را او می شکند و ای آن که روی آوردن به سوی آسایش را از او تمنا می کنیم ! فقط به قدرت تو هر دشواری هموار است و تنها سبب ساز، لطف عام تو می باشد.
شرح:
عقده های روحی انسان آن چنان پیچیده است که در روان شناسی جدید بعضی را غیر قابل حل و بعضی را بسیار مشکل تشخیص داده اند و توان علاج آن ها را در مرزی دانسته اند که از عهده بسیار کمی از متخصصین بر می آید. پیچیدگی بسیاری از گرفتاری ها پیچش نظام روحی افراد است، ولی خدای متعال گره های کوری که به دست هیچ کس باز نمی شود را به آسانی می گشاید و می داند که چگونه باید بندگان مبتلا و گرفتار را به سامان برساند.
این جاست که یاس و ناامیدی انسان زایل می شود، زیرا با کرم او همه چیز حل می گردد و کمترین نگرانی در کار نخواهد بود. زیرا کلید همه اسرار گره خورده عالم در ارتباط با تدبیر حکیمانه خداوند قرار دارد.
ای دل آر سیل فنا بنیاد هستی بر کند
چون ترا نوح است کشتیبان ز طوفان غم مخور
این دل غمدیده حالش به شود دل بد مکن
این سر شوریده باز آید به سامان غم مخور
پس، گذشته از آن که گشایش هر در بسته ای به ید قدرت اوست، شکنندگی مصائب و حاد بودن آنان نیز در برابر قدرت و پشتیبانی او کند گردیده و از کنار زندگی بدون هیچ گونه اصطکاکی عبور خواهد کرد، و به همین دلیل حضرت فرموده که فقط به وسیله تو خروج از وادی غم میسور است و هیچ چیز برای تو مشکل نیست.
عبارت آخر این فراز از دعا، جالب ترین قسمت آن است که فرمود: تسببت بلطفک الاسباب ؛ یعنی نظام جبری علت و معلولی در سلطه ی قدرت تو ضرورت و جبر پیدا کرده و همه سبب ها و علت ها به تو باز می گردد؛ به دیگر بیان: خدای متعال خود سبب ساز است، یعنی علت و معلول و رابطه ای بین این دو جملگی در قبضه قدرت اوست و هیچ چیز یا کس دیگر بر آن حاکم نمی باشد. تنها اوست که محکوم هیچ ضرورتی نخواهد بود، بلکه هم چنان که قرآن کریم فرموده: و انا فوقهم قاهرون[1] بدین سان است که در قلب و خاطر بندگان صالح خدا یاس و نومیدی از بن و ریشه خشکیده و هیچ گاه بن بست در زندگی آنان معنی ندارد.
فراز دوم
و جری بقدرتک القضا و مضت علی ارادتک الاشیا، فهی بمشیتک دون قولک مؤ تمره و بارادتک دون نهیک منزجره انت المدعو للمهمات، و انت المفزع فی الملمات لا یندفع منها الا ما دفعت، و لا ینکشف منها الا ما کشفت. تنها به قدرت تو و حاکمیت تو همه چیز برقرار است و بر حسب اراده تو تمام موجودات در مجاری خود جاری هستند و در صورت اراده تو، جملگی آن ها بدون آن که نهی شان کرده باشی از کار باز می ایستند! در مهمات زندگی و گرفتاری های درد آور آن فقط تو فریاد رس هستی ! فقط آنچه را که تو سامان دهی و موانعی را که تو بر طرف کنی رهایی از آن ها حاصل می شود.
شرح:
قضا در اصطلاح علم کلام، عبارت از حتمیت نظام موجود عالم است ؛ امری است که باید باشد و تخلف ناپذیر است. به طوری که با احکام و روابط و قواعد حتمیه آن به مبارزه و مقابله نمی توان پرداخت و هرگونه مبارزه ای با واقعیات آن محکوم به شکست است. پس، قضا به معنی حتمیت و قطعی بودن موجودات و جریان های گوناگون و روابط بین آن هاست که امورات آن فقط به دست خداوند متعال است و هیچ کس دیگری را در این فعل و انفعالات تکوینی سهمی نیست.
اراده خدا نیز عبادت از مبدئیت موجودات است که دارای نظام اصلح است و غیر اصلح بر حسب سایر موجودات را اداره نمی فرماید. پس وجوب و حتمیت موجودات عالم از جناب حق است که با علم به نظام احسن آن ها، یکایک را در مجرای اصلی خود قرار داده است.
پس موجودات به محض وجوب مصلحت، در خارج یافت شوند؛ بدون آن که هیچ حاجتی به قول داشته باشند و با نداشتن مصلحت لازم، متحقق نمی شوند، بدون این که به نهی و بازدارندگی نیازی وجود داشته باشد.
اصول زندگی ما دارای آن چنان امتیازاتی است که با نبودن هر یک از آن ها، جز پریشانی چیز دیگری نصیب نخواهد بود. پس در مهمات زندگی جز از او حاجتی نخواهیم داشت، برای استحکام همان اصول است که آنکه دارای بینش و آگاهی بیشتری است جز به سوی خدای بزرگ که منشا تمامی خرد و کلان هستی است حرکت نمی کند. لذا اگر انسان این واقعیت را شناخت، در بر طرف شدن نابسامانی ها جز به مبدئیت متعالی به کس دیگری متوسل نمی گردد.
فراز سوم
و قد نزل بی یا رب ما قد تکاذنی ثقله و الم بی ما قد یهظنی حمله، و بقدرتک اوردته علی، و بسلطانک وجهته الی فلا مصدر لما اوردت و لا صارف لما وجهت، و لا فاتح لما اغلقت و لا مغلق لما فتحت، و لا میسر لما عسرت و لا ناصر لمن خذلت. خدایا، گرفتاری های وارد شده بر من، سخت مرا به زحمت انداخته و باری که بر دوشم فرود آمده وامانده ام ساخته، و تو با تمام قدرت و تسلط خود آن ها را متوجه من ساخته ای. و هرگز آنچه را که تو اراده فرمایی، کس را نرسد که مانع آن باشد و هر در را که تو بسته ای، هرگز بازکننده ای ندارد و آن دری را که تو باز فرمایی بستن آن در توان کسی نیست و هر چه را تو آسان فرمایی، مشکل نباشد و هر فردی که تو پریشان سازی یاری نخواهد داشت.
شرح:
شداید و گرفتاری ها و حوادث ناگوار گاهی چنان انسان را خسته و ناتوان می کنند که تمام توان خود را از دست داده و تحمل کمترین فشار درونی و بیرونی را ندارد، و در مسیر زندگی خود جز تاریکی و یاس و ناامیدی چیزی نمی بیند و درهای نجات را بر خود بسته می انگارد.
پریشانی ایام نیز گاهی بدان جا می انجامد که کسانی که به خدا ایمان ندارند و یا توکل مناسبی در آنان نیست را به خودکشی و خاتمه دادن به زندگی می کشاند؛ یعنی آنان ترک زندگی را بر خود زندگی ترجیح می دهند؛ ولی آنان که به خدای متعال یعنی قدرت حکیمانه برتر و نیروی لایزال غیر متناهی امیدوارند، هرگز شداید زندگانی بر آنان غالب نمی گردد. لذا به هر مقدار که حوادث ناگوار آنان را احاطه کند، نه تنها امیدشان به یاس تبدیل نمی شود، بلکه قدرت فوق العاده ای از ایمان به دست می آورند که آن را سپر حوادث قرار می دهند. همین نکته است که سبب تقویت ضریب نیرو در افراد با ایمان می شود و لذا قرآن کریم فرموده: … ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا ماتین …[2] نیروی بیست نفر انسان مؤ من متوکل، بیش از نیروی دویست نفر و غالب بر آنان خواهد بود، زیرا آنان در مکتب اهل بیت تربیت شده اند و معتقدند که و لا صارف لما و جهت و لا مغلق لما فتحت[3] آنچه را او به سویی حرکت دهد هرگز مانعی بر سر راهش نخواهد بود و آن در را که او ببندد، هرگز کلیدی نخواهد داشت. و لا ناصر لمن خذلت[4] و آن کس را که در حریم نصرت و یاری تو قرار نگیرد، هرگز یاوری نخواهد داشت. و لذا در آیه کریمه آمده است: ان ینصرکم الله فلا غالب لکم و ان یخذلکم فمن ذالذی ینصرکم من بعده.[5] فراز چهارم
فصل علی محمد و آله و افتح لی یا رب باب الفرج بطولک و اکسر عنی سلطان الهم بحولک، و انلنی حسن النظر فیما شکوت و اذقنی حلاوه الصنع فیما سالت، و هب لی من لدنک رحمه و فرجا هنیئا، و اجعل لی من عندک مخرجا وحیا. خدایا، بر محمد و آلش درود فرست و به قدرت خود گشایش را نصیبم فرما. فراگیری پریشانی و غم را در هم شکن و به شکوه های من حسن نظر بفرما و شیرینی اجابت درخواست هایم را به من بچشان و از درگاه منیع خود رحمت و گشایش گوارایی نصیب فرموده و گشایش دشواری ها را بر من سریع و آسان بگردان.
شرح:
در فراز قبل، امام علیه السلام توجه گرفتاری و شدت نگرانی ها به خویش را بر شمرد و ضعف خود را نسبت به تحمل آنان بیان داشت. در این فراز، حضرت بر محمد و آلش درود فرستاده و از خدای متعال درخواست فرج و گشایش و رفع غم و هم از خویش را فرموده است.

@#@ اما این که قبل از بیان حاجت بر محمد و آلش درود فرستاده سرش آن است که خداوند متعال حتما درود بر پیامبر را به اجابت می رساند؛ زیرا قابلیت از طرف پیامبر و اهل بیت آن بزرگوار تمام شده است و فاعلیت نیز در خدای متعال کامل می باشد. از این رو اجابت حتمی خواهد بود، و خدای متعال اجل و اکرم از آن است که از میان دو سؤ ال، یکی را مقرون به اجابت و دیگری را مردود فرماید. از این رو بسیاری از ادعیه مقرون به درود بر پیامبر و آلش می باشد.
امام علیه السلام برای برطرف شدن گرفتاری ها تعبیرات مختلفی آورده است، از قبیل فتح باب، فرج و شکستن سلطه هم و غم، طلب و حسن نظر جناب حق، چشیدن شیرینی در بخش رحمت و گشایشی گوارا و بیرون رفتن سریع از گرفتاری ها. البته بعید نیست که هر یک از این عنوان ها در ارتباط با نوعی خاص از گرفتاری ها باشد؛ خروج از بعضی مصائب، شکستن سلطه هم و غم است، مانند فقر و قرض و دشمن غدار و مکار. و بعضی دیگر مانند چشیدن شیرینی است، مانند عافیت از دردها و مرض ها، که پس از بهبودی آرامش پیدا شده و بسیار لذت آور است. طلب حسن نظر در مواردی است که تقاضای نعمت بیشتر و لطف زاید است، و گشایش گوارا مانند از غربت نجات یافتن و راه گم کرده را پیدا کردن و یا دوست از دست رفته را باز یافتن.
خروج سریع هم در مواردی همچون در بند دشمن افتادن و به همدم ناجنس مبتلا گردیدن مصداق دارد که در حقیقت، امام معصوم علیه السلام به خوبی همه آن ها را تعلیم داده و به ما آموخته که چگونه در موارد مختلف از خدای متعال درخواست یاری کنیم.
فراز پنجم (آخرین فراز)
و لا تشغلنی بالاهتمام عن تعاهد فروضک و استعمال سنتک، فقد ضقت لما نزل بی یا رب ذرعا، و امتلات بحمل ما حدث علی هما و انت القادر علی کشف ما منیت به و دفع ما وقعت فیه. فافعل بی ذلک، و ان لم استوجبه منک یا ذالعرش العظیم. خدایا، به سبب دشواری های زندگی مرا از به جای آوردن تکالیف واجب و فرامین مستحب باز مدار! اکنون، گرفتاری طاقتم را از دست برده و دل و جانم آکنده از غم و اندوه گشته ؛ تو توانایی که تمام ناگواری ها و غم های مرا برطرف کنی ! تقاضایم آن است که با تلطف خود مرا به عافیت برسانی، اگر چه لایق فضل و عنایت تو نیستم، ای کسی که بر عرش قرار داری !
شرح:
در این فراز، امام علیه السلام از خدای متعال عافیتی را درخواست می فرماید که در پناه آن بتواند به عهد بندگی پایبند باشد و رسوم عبودیت را چنان که باید انجام دهد و تکالیف خود را به انجام رساند؛ زیرا شرط اول در رسیدن به نقطه مقصود عافیت است ؛ شرطی که با نبود آن، حرکت به طرف مطلوب میسور نیست. لذا گاهی یک فرد در تمام عمر خود همدم رنج و تعب و مرض و آفت است و نمی تواند کمتر قدمی برای پیشرفت خود بردارد.
البته به خوبی روشن است که آن که گرفتاری ها طاقتش را طاق کرده و قلب و خاطرش مالامال از غم و غصه است، نمی تواند به وظایف خود به درستی عمل کند؛ زیرا توان او در تقابل با گرفتاری ها به صفر رسیده و از کار و عمل به تنگ آمده است ؛ به قول آن شاعر:
به گرداگرد خود چندان که بینم
بلا انگشتری و، من نگینم !
معلوم است که در چنین موقعیتی، فرصتی برای کسی وجود نخواهد داشت !
البته کسانی هم هستند که در شرایط دشوار، در امتحان های سخت قرار گرفته اند و سربلند بیرون آمده اند اینان بهترین زمینه رشد را در هنگام گرفتاری های متعدد یافته اند.
من از درمان و درد و وصل و هجران
پسندم آنچه را جانان پسندد
چنین افرادی، پیوسته درد را بهتر از عافیت و فقر را بهتر از غنا می دانند، زیرا یگانه عامل رشد خود را در این ورطه هولناک و سهمگین دیده اند. البته چنین اشخاصی بسیار کم هستند و از نوادر روزگار به شمار می آیند؛ همانند حضرت زینب علیها السلام که پس از جریان عاشورا با کمال قدرت در مقابل یاوه گویی های ابن زیاد خبیث فرمود: و ما زایت الا جمیلا.
البته آنچه امام در این فراز فرموده اند، جملگی مربوط به مردم متوسط و دینداران معتقد به مبدا و معاد است که در مراتب وسط هستند، نه مربوط به انسان های کامل !
آیت الله حسن ممدوحی – شهود و شناخت، ص 321