همپایى قرآن و عترت حاوى این نکته است که تفسیر قرآن را باید از عترت جست. همین موضوع ضرورت آشنایى بیشتر با سخنان اهل بیت را آشکار مى سازد و صحیفه سجادیه، خود ترجمان قرآن است. آشنایى بهتر با این کتاب آسمانى از نظر سند، شرحهاى آن، زمان، معارف مندرج درآن، ساختار و سرانجام کتابهاى دیگرى که در حکم جلدهاى بعدى آن هستند، از اهداف این نوشته است و امیدوار است به این پرسش ها پاسخ دهد که صحیفه سجادیه چگونه کتابى است و امام سجاد(ع) چرا معارف بلند الهى را در قالب نیایش بیان کرده است و سرانجام راهبرد نیایش در این زبور آل محمد (ص) چیست؟ مقاله «توصیفى» است و به روش کتابخانه اى تهیه و تدوین گردیده است و اشاره به عناوین معارف بلندى را که در صحیفه موجود است، مى توان از نکته هاى محورى تحقیق بر شمرد، از جمله: ژرفاى توحید، نبوت، امامت، تمسک به قرآن مجید.
مقدمه:
فرهنگ غنى و بى پایان دین جاوید و جهانى اسلام، توانایى اشباع و ارضاى نیازهاى فکرى همه اندیشمندان تا فرجام دنیا را دارد. امام زین العابدین(ع)، از آیات قرآن مجید با عنوان گنجینه هاى اسرار الهى یاد مى کند:
آیاتُ القُرآنِ خَزائِنٌ فَکُلَّما فُتِحَت خَزائِنَهُ یَنبَغى لَکَ اَن تَنظُر مَا فِیهَا.
آیات قرآنى گنجینه هایى است که هر گاه گشوده مى شود شایسته است که در آنها دقت کنى.
رسول خدا(ص) کلیدهاى رمز این گنجینه هاى بى پایان را به «عترت» سپرده و در حدیث قطعى و متواتر «ثقلین» قرآن و عترت را همتایانى نامیده که هرگز از یکدیگر جدا نمى شوند تا در روز رستاخیز کنار حوض کوثر به پیامبر بپیوندند. همتایى قرآن و عترت، موضوعى ظاهرى و شعارى نیست، بلکه حقیقتى است که از زبان پیامبر خدا بیان شده و هیچ فرد دیگرى شایستگى همتایى قرآنندارد، چنان که هیچ پدیده دیگرى جز قرآن، شایسته همتایى عترت نیست. به تعبیر امیر مؤمنان(ع):
نَحْنُ اَهْلَ البَیْتِ لا یُقاسُ بِنا اَحَدٌ؛ فَبِنا نَزَل القُرآن وَ فینا مَعْدِنُ الرِّسالَهِ. ما اهل بیتى هستیم که هیچ کس با ما مقایسه نمى شود، قرآن در میان ما فرود آمده و کانون رسالت نیز در میان ماست.
همپایى قرآن و عترت نیز نکته ظریف و حقیقت دیگرى است که در خور توجه شایان اهل نظر است و آن، این که پیروان عترت باید پا به پاىِ قرآن به تفسیر و تبیین و شرح و اجراى آن بپردازند و حقایق و احکام و گنجینه هاى آن را براى دیگران باز گویند. مفهوم نزول قرآن در میان اهل بیت نیز همین است که دیگران ـ هر اندازه از علم و عقل و نبوغ برخوردار باشند، هرگز نمى توانند مانند اهل بیت، به همه معارف قرآن دست یابند و گنجور گنجینه هاى قرآن کسى جز عترت نخواهد بود.
بهترین دلیل بر مدعاى ما آثار به جاى مانده از عترت معصوم و پاک پیامبر است که جملگى چون درّ شاهوار در میان آثار اسلامى مى درخشد و هیچ کلام و مرامى همسنگ کلام و مرام آنان نبوده و نیست و به تعبیر آیه اللّه حسن زاده آملى «معجزات قولى» است؛
«معجزات قولى علوم و معارف و حقایقى است که به تعبیر حضرت امیر(ع) ـ در خطبه اشباح نهج البلاغه ـ از ملائکه اهل امانت وحى، از حظائر قدس ملکوت بر مرسلین نازل شده است. سرسلسله معجزات قولى، قرآن مجید است و معارف صادر از اهل بیت عصمت و وحى و منطق صواب و فصل خطاب چون نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و جوامع روایى، تالى آن است. و همان گونه که امام معصوم «قران ناطق» است، سخنان آنان نیز ترجمان قرآن است و در میان آنها «صحیفه سجادیه» حضرت سیدالساجدین(ع) از لطافت خاصى برخوردار است.
در این دفتر آسمانى هرگونه جسم و جان عالم را سود است که چون خداشناس شدید، هر خیر و سعادت از او بطلبید به شما عطا مى کند بلکه هر چه به شما عطا کرد، سعادت خیرخود را در آن مشاهده مى کنید. این دفتر، خلاصه درس مقام رضا و تسلیم در مقابل فرمان سلطان حقیقت است و جهان را بر شما بهشت رضوان مى گرداند وهر رنج و آلام عالم را بر شما راحت و نعمت مى سازد و کیمیایى است که هر ناراحتى و سختى و بدبختى را راحتى و خوشبختى مى گرداند و این عالم پر رنج و الم را بر شما بهشت برین مى کند و کار آن جهان ابد و عالم آخرت را هم در صورت علم و عمل به این صحیفه شریفه در کمال خوبى اصلاح مى کند. با این امید نخست بر آستان سراسر قدس و قدیس حضرت زین العابدین(ع) سر مى ساییم سپس با استمداد از روح زیباى بهترین پرستنده اش براى ورود به گلستان توحیدى صحیفه سجادیه استمداد مى طلبیم.
موقعیت استثنایى صحیفه
سوگمندانه باید گفت وضعیت اسلام و مسلمانان در نیم قرن دوم حیات خود بسیار تأسفبار و خطرناک شد، به گونه اى که بى محابا احکام اسلامى بازیچه دست بنى امیه قرار گرفت و جرأت و جسارت آنان به جایى رسید که نوه پیامبر را به شکلى فجیع به قتل رساندندکفر و الحاد خویش را بر ملا ساختند و همگان نیز نظاره گر شدند. ایمان مردم به مبانى دین سست شده بود، دستگاه جبار اموى، مسلک جبر را ترویج مى کرد و هرگونه تفسیر و تبیین صحیح مسائل دینى در طول بیست سال حکومت معاویه ممنوع شده بود. از سوى دیگر فساد و فحشاى درباریان به کل جامعه سرایت کرده، همان گونه شد که امام حسین(ع) تحلیل کرده بودند:
وَ عَلَى الاِسْلامِ السَّلامُ اِذْ قَد بُلیَتِ الُاَمهُ بِراعٍ مِثْلِ یَزیدَ.
هنگام خداحافظى با اسلام فرا رسیده چرا که امت، رهبرى چون یزید دارد؟!.
امام صادق(ع) وضع دینى، فرهنگى و اخلاقى مردم را پس از حادثه عاشورا در یک جمله چنین بیان مى کند:
اِرْتَدَّ الناسَ بَعْدَ الحُسَینِ(ع) اِلاّ ثَلاثَهٌ، اَبُوخالِدٍ الکابُلى، یَحیىَ بنُ اُم الطَّویِل، وَ جُبَیرَ بنَ مُطْعِم. ثُمَّ اِنَّ النَّاسَ لَحقوا و کَثْروا.
مردم پس از (حضرت امام) حسین(ع) از دین خارج شدند جز سه نفر؛ ابو خالد کابلى، یحیى بن ام طویل و جبیر بن مطعم. سپس مردم (بازگشتند و) ملحق شدند و جمعیت مسلمانان فراوان شد. و نیز مردم آن قدر از اهل بیت(ع) فاصله گرفته بودند که از امام سجاد(ع) نقل شده که فرمود: «در شهر مکه و مدینه بیست نفر یافت نمى شود که ما را دوست داشته باشند.»
درچنین وضعیتى، مسئولیت حفظ اسلام، تبیین صحیح معارف دینى و بازگرداندن مردم به سوى دین درحالى برعهده امام سجاد(ع) قرار گرفت که حتى کمترین وسائل وامکانات تبلیغى در اختیار امام نبود و به تعبیر مقام معظم رهبرى ـ حضرت آیه اللّه خامنه اى ـ:
اختناق در آن دوران و نامساعد بودن وضع، اجازه نمى داد که امام سجاد(ع) با آن مردم بى پرده و صریح حرف بزند، نه فقط دستگاهها نمى گذاشتند، مردم هم نمى خواستند، اصلا آن جامعه یک جامعه نالایق و تباه شده و ضایع بود که باید بازسازى مى شد.»
تنها راهى که پیش روى امام باز بود، دعا و نیایش و سخن گفتن با خدا بود و ایشان از هیمن راه به بازسازى جامعه پرداخت و معارف عالى دین را در قالب دعا منتشر ساخت و دلها و ذهن هاى تشنه را از آبشخور وحى سیراب نمود و صحیفه سجادیه ـ نه یک کتاب دعا بلکه ـ دانشگاه عمیق و روحانى و فراگیرى شد که مرزهاى اختناق و تعصب و کفر و الحاد و زور و تزویر را در نوردید و خورشید وش بر آسمان فرهنگ و دانش برآمد و جامعه مرده را نور و گرماى معنویت و دیانت بخشید و یخ هاى جمود و تعصب را ذوب کرد و زمینه بازگشت مردم را فراهم ساخت؛ همانطور که در انتهاى حدیث امام صادق(ع) یاد شد که مردم کم کم روشن شدند و بازگشتند و تعداد انسان هاى فهمیده و روشن بین فزونى گرفت. مرحوم محمد جواد مغنیه در این باره مى نویسد: «صحیفه سجادیه تنها یک کتاب دعا نیست بلکه مدرسه اى است که درس توحید و عقیده و صبر و فداکارى و گذشت و مهربانى مى دهد و آدمى را در برابر بدى و تباهى ـ به هر شکل و رنگى که باشد ـ به انقلاب وا مى دارد» و برخى دیگر از نویسندگان نوشته اند: «مجموعه صحیفه سجادیه ـ که در 19 باب جمع بندى و به صورت فهرست موضوعى ارائه شده، نشان دهنده یک تشکیلات سازمانى انسان ساز است که ظاهرش دعا و باطنش ساختن گروه هاى ویژه مقابله گر با ظلم و ستم است، حتى عنوان اول دعاها نیز پوشش است، یعنى عناوین بازگو کننده محتوا نیست؛ محتوا سازنده است و عنوان دعا و التجا… به نظر مى رسد صحیفه ـ که امام سجاد(ع) آن را بر فرزندانش امام باقر(ع) و زید املاء کرده و پس از آن امام باقر(ع)، امام صادق(ع) زید و یحیى همگى خود را موظف مى دیدند آن را حفظ کنند تا به دست دیگرانخصوص زمامداران نیفتد ـ یک جزوه سازمانى و تشکیلاتى بوده که در صورت دسترسى دشمن به آن، تلاش هاى امام سجاد(ع) و ائمه بعد(ع)، خنثى مى شده است و گرنه دعا به معناى آنچه مرتکز اذهان است (نه به معناى آنچه در صحیفه و امثال آن آمده) دلیلى بر اخفاى آن وجود ندارد… پس باید گفت صحیفه عنوان دعا داشته ولى در حقیقت کار دیگرى را انجام مى داده است.»
مطلب را از منظر دیگر مى توان چنین تحریر کرد که نهایت تعلیم و تربیت الهى و عالى ترین آرمان انبیا و عالمان ربانى، بسط توحید و آشنا کردن مردم با مبانى توحیدى و توجه آنان به ساحت قدس ربوبى است، همان طور که ساختار همه شرایع و مذاهب الهى و به تعبیر قرآنى شاکله اصلى دین چیزى جز توحید ناب نیست و تعالیم و تزکیه، مبارزه، جهاد، شهادت، نیایش، احکام و مقررات و قوانین و… همگى در پرتو اصل توحید معنا پیدا مى کند:
آنچه که انبیا براى او مبعوث شده بودند و تمام کارهاى دیگر، مقدمه اوست بسط توحید و شناخت مردم از عالم است که چطور است؟ ارائه عالم به آن طورى که هست ـ نه به آن طورى که ما ادراک مى کنیم و دنبال این بودند که همه تهذیب ها، تعلیم ها و همه کوشش ها در این باشد که مردم را از این ظلمتکده هایى که همه عالم ظلمت است، نجات بدهند و به نور برسانند، غیر حق تعالى نور نیست، همه ظلمتند…» و خدا خدا کردن امام در صحیفه در حدود چشاندن محبت او به جامعه شرک زده و طاغوت زده و آشنا ساختن آنان با صفات و اسماى حسناى الهى است که سرچشمه اصلاح همه مفاسد و در رأس آنها حکومت فاسد طاغوتى و غیر اسلامى است. اگر بر تاریکخانه دل مردم نور خدا بتابد و ایمان زینت بخش آن گردد طبیعى است که ظلمت فساد و فحشا و ستم و ستم پذیرى و انحراف رخت بربندد و جامعه رو به صلاح و تکامل رود؛
وَ لَـکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الاْءِیمَـانَ وَ زَیَّنَهُو فِى قُلُوبِکُمْ وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیَانَ أُوْلَـآلـءِکَ هُمُ الرَّ شِدُونَ (حجرات: 7) و لیکن خدا ایمان را براى شما دوست داشتنى گردانید و آن را در دلهاى شما بیاراست و کفر و پلیدى و سرکشى را در نظرتان ناخوشایند ساخت، آنان (که چنین اند) ره یافتگانند.
امام سجاد(ع) با زیباترین روش یعنى ارتباط صادقانه همراه با شور و احساس وصف ناشدنى نیایش جانانه با خدا به شکل زنده و عملى، عالى ترین و کامل ترین نوع تکامل را به منصه ظهور گذاشت و به مردم آموخت که چگونه باشند، چگونه بیندیشند، چگونه تصمیم بگیرند و چگونه زندگى کنند و او نماینده خدا بود که ایمان و ارتباط با خدا را در دل مردم محبوب مى ساخت و زینت بخشید تا به رشد کافى برسند و رسم و آیین و حکومت جاهلى را کنار بگذارند وزندگى پاک و نوینى را براساس مترقى ترین قانونى که امکان تدوین یافته ـ یعنى اسلام ـ پى ریزى کنند. در دعاى نخست صحیفه مى خوانیم:
اِبْتَدَع بِقُدرَتِهِ الخَلقَ ابتِداعا و اختَرَعَهُم عَلى مَشِیتِه اِختراعا ثُمَّ سَلَکَ بِهِمْ طَریقَ اِرادَتِهِ وَ بَعَثَهُمْ فى سَبیل مَحبَّتِهِ… او آفریدگان را به شکلى بدیع (و بدون نمونه قبلى) آفرید و در واقع آنها را بر اساس مشیت خویش اختراع کرد و سپس در شاهراه اراده خود به حرکت درآورد و در راه محبت خویش برانگیخت.
سند صحیفه
صحیفه کامله سجادیه از جمله کتابهایى است که انتسابش به امام زین العابدین(ع) ثابت شده و علماى بزرگ شیعه از آن در «اجازات روایت» خویش نام برده و به افراد مورد اعتماد اجازه نقل آن را داده اند.
سند صحیفه معروف به اتفاق آرا از عالى ترین موقعیت برخوردار است و به حضرت امام باقر(ع) و برادر شهیدش ـ زید بن على ـ منتهى مى شود و راویان آن عبارتند از:
1. سید نجم الدین بهاء الشرف محمد بن حسن علوى حسینى.
2. ابو عبداللّه محمد بن احمد بن شهریار خزانه دار آستان مقدس امیر مؤمنان(ع)
3. ابو منصور محمد بن محمد بن احمد بن عبدالعزیز عکبرى.
4. ابوالمفضل محمد بن عبداللّه بن مطلب شیبانى.
5. شریف ابوعبداللّه جعفر بن محمد (از نواده هاى امام حسن مجتبى(ع)).
6. عبداللّه بن عمر بن الخطاب الزیات.
7. على بن نعمان اعلم.
8. عمیر بن متوکل؛ از پدرش
9. متوکل بن هارون.
متوکل بن هارون پس از انجام مناسک حج با یحیى بن زید بن على(امام سجاد(ع)) ملاقات مى کند و پس از پرسش هایى، یحیى از متوکل پرسید: آیا مطلب مکتوبى از پسر عمویم ـ امام جعفر صادق(ع) ـ همراه دارى؟ متوکل برخى از مطالب مهم از جمله مجموعه دعایى را به او نشان داد که از امام صادق(ع) فرا گرفته بود. یحیى نسخه اى از آن دعاها را براى خود نوشت. آنگاه صحیفه اى را از صندوق بسته اى بیرون آورد، آن را بر چشم نهاد، بوسید و گریست و گفت بیم آن دارم که این صحیفه به دست نااهلان بنى امیه بیفتد، این را به عنوان امانت نزد خود نگه دار و به پسر عموهایم ـ محمد و ابراهیم فرزندان عبداللّه بن حسن بن حسن بن على(ع) ـ تحویل بده.
متوکل مى گوید: صحیفه یحیى را نزد خود نگه داشتم. طولى نکشید که یحیى در مبارزه با بنى امیه به شهادت رسید. من به مدینه رفتم و به محضر امام صادق(ع) شرفیاب شدم و داستان یحیى و صحیفه را برایش نقل کردم. امام بر حال یحیى رقت کردو فرمود: خدا پسر عمویم را رحمت کند و با پدرانش محشور سازد. آنگاه صحیفه را طلبید وقتى چشمش بر آن افتاد فرمود: به خدا سوگند به خط عمویم زید و دعاى جدم على بن الحسین است. سپس به فرزندش اسماعیل دستور داد تا صحیفه اى را آورد که شبیه صحیفه یحیى بود. امام نیز آن را بوسید و بر چشمش نهاد و فرمود: این خط پدرم و املاى جدم است که در حضور من نوشته شد.
متوکل مى گوید: از امام صادق(ع) اجازه گرفتم و دو صحیفه را با یکدیگر مقابله کردم، دیدم هر دو یکى است و حتى یک واو با هم تفاوت ندارند. آنگاه امام، محمد و ابراهیم پسران عبداللّه را خواست و صحیفه یحیى را به آنان تحویل دادیم و امام صادق(ع) به آنها سفارش کرد که در شرایط آن روز، صحیفه را از مدینه خارج نسازند چرا که امکان دارد مانند یحیى به دست بنى امیه کشته شوند و صحیفه به دست نا اهلان بیفتد. سپس امام(ع) ادعیه صحیفه را بر من املا کرد و من آنها را یادداشت کردم، مجموع آن دعاها 75 باب بود که 11 باب آن مفقود شد و من تنها 64 باب آن را حفظ کردم.
سند دیگر که به «سند مطهرى» معروف است بدین صورت است. 1. ابوالمفضل 2. محمد بن حسن بن روزبه ـ ابوبکر مدائنى کاتب، 3. محمد بن احمد بن مسلم مطهرى 4. عمیر بن متوکل بلخى از پدرش 5. متوکل بن هارون
گرچه علمایى که صحیفه سجادیه را با دو سند بالا ذکر کرده اند، خدشه اى بر آنها وارد ندانسته اند ولى گفتنى است که متن محکم، معارف بلند، اسلوب زیبا و بدیع و آهنگ عرفانى و عالى هر یک از دعاهاى گویاى آن است که از زبان عصمت تراویده و به عرش اعلا صعود کرده است و کسى جز معصوم را یاراى ابداع چنین دعاهایى نیست. مرحوم مغنیه براى دفع چنین دخل مقدرى گفته است: «ممکن است کسى بگوید: گرچه متن صحیفه جملگى نغز و پر مغز و حق است، ولى ممکن است در نسبت آن به امام سجاد(ع) تردید کرد. پاسخ این است که آنچه در صحیفه آمده بهترین دلیل است که همگى از آن امام همام صادر شده هم از جنبه لفظى هم از جنبه محتوایى چرا که کلمه به کلمه آن دعاها نفس هاى پاک آن امام را با خود دارد و منعکس کننده حالت با صفا و پاک آن امام معصوم است و اگر به جز آن حضرت نسبت دهیم، جاى انکار و استفهام است.»
شیخ آقا بزرگ تهرانى در این باره نوشته است: «صحیفه سجادیه نخستین، سندش به امام زین العابدین(ع) مى رسد و از آن به «اخت القرآن، انجیل اهل بیت و زبور آل محمد(ص)» تعبیر مى شود که به «صحیفه کامله» مشهور است و علماى شیعه به روایت کردن آن و اختصاص دادن آن به اجازه روایت اهتمام مى ورزیدند. صحیفه سجادیه از روایات متواتر است به علت همان اجازه روایت و شیوع آن در هر یک از طبقات راویان در هر زمان و سند روایت منتهى مى شود به امام باقر(ع) و شهید زید بن على(ع) ـ فرزند گرامى امام سجاد(ع) و هر دو برادر از پدرشان امام زین العابدین(ع) روایت مى کنند.
گفتنى است که امام سجاد(ع)، دعاهاى صحیفه را به شکل مکتوب و تصنیف به دو فرزند خویش املا کرده و آن دو آنها را نوشته و نزد خود نگه دارى کرده اند. ابن شهر آشوب گفته است؛ «اولین کسى که (در اسلام) کتاب نوشت حضرت على(ع) بود، دوم سلمان فارسى، سوم ابوذر، سپس اصبغ بن نباته و عبیداللّه بن ابى رافع. آنگاه نوبت به نوشتن صحیفه سجادیه رسید.»
مرحوم میرزا عبداللّه تبریزى اصفهانى، معروف به افندى و فاضل اصفهانى، سومین صحیفه سجادیه را گرد آورى کرد. وى مى نویسد: «دعاهاى امام سجاد(ع) با همه فراوانى از دیگر دعاهاى معصومین(ع) ممتاز است و در آن، اسلوب تضرع و اظهار کوچکى و نیاز به درگاه خدا موج مى زند و باید گفت خداوند، حضرت امام سجاد(ع) را به رقت قلب و سوز و گداز در دعا اختصاص داده به ویژه در دعاهاى صحیفه کامله که حتى از دیگر دعاهاى امام(ع) برجسته تر است چرا که فضایل بى شمار آن حتى الفاظ دعاها بر این گواه است که از سوى آن امام صادر شده، همین طور بروز فصاحت و بلاغت و شکوهى که دارد.»
صحیفه یا صحایف؟
آنچه در میان علما و مردم، مرسوم و مشهور به «صحیفه سجادیه» است، همان صحیفه معروفى است که با سند و اجازه روایت به امام باقر(ع) و برادرش «زید» مى رسد و هر یک از دو نسخه اى که نزد امام صادق(ع) و یحیى فرزند زیده بوده مطابق یکدیگر و عین املاى امام سجاد(ع) به هریک از دو فرزند خویش است.
چنان که از سخنان متوکل بن هارون ـ راوى صحیفه ـ بر مى آید، تعداد ابواب یا دعاهاى صحیفه نخستین 75 باب بوده که 11 باب آن نزد متوکل مفقود شده و او تنها 64 باب آن را حفظ و روایت کرده است ولى صحیفه معروف ـ که به صحیفه کامله موسوم است ـ اینک 54 باب است و اطلاعى از ده باب دیگر آن نیست؛
آیا به مرور زمان، باب ها در یکدیگر ادغام شده است؟ یا ده باب از صحیفه متوکل جدا شده است؟ کسى پاسخ آن را نمى داند. شاید تدوین صحیفه هاى دیگرى ـ غیر از صحیفه کامله ـ در پاسخ به این پرسشها انجام گرفته یا انگیزه هاى مقدس دیگرى سبب تدوین چندین صحیفه دیگر شده است که به معرفى تعداد صحیفه هاى موجود مى پردازیم:
1. صحیفه سجادیه ثانیه: چنان که از نامش پیداست نخستین صحیفه پس از صحیفه سجادیه کامله است که توسط محدث بزرگ، مرحوم شیخ حرّ عاملى ـ مؤلف کتاب پر ارج وسائل الشیعه ـ تدوین یافته است. او دعاهایى را از کتاب هاى مورد اعتماد استخراج کرده و گفته است: اینها دعاهاى امام سجاد(ع) است که در صحیفه سجادیه معروف موجود نیست و نام آن را نیز «اخت الصحیفه» گذاشته است و در ماه رمضان سال 1053 ق آن را به پایان رسانده است.
2. صحیفه سجادیه ثالثه: این صحیفه توسط میرزا عبداللّه افندى ـ شاگرد علامه محمد باقر مجلسى ـ جمع آورى شده و نام آن «الدرر المنظومه المأثوره» است و در سال 1364 ق به چاپ رسیده است.
3. صحیفه سجادیه رابعه: این صحیفه را محدث نورى تدوین کرده و تعداد 77 دعا که در سه صحیفه پیشین یافت نمى شود در آن گرد آورده و به چاپ رسانده است.
4. صحیفه سجادیه خامسه: تدوین این صحیفه در سال 1330 ق انجام گرفته و در همان سال نیز به چاپ رسیده و گردآورنده آن مرحوم سید محسن امین ـ نویسنده پرتلاش اعیان الشیعه ـ است. این صحیفه مجموع دعاهاى صحیفه سوم و چهارم را در خود دارد و 52 دعا نیز خود بر آن اضافه کرده و در مجموع 183 دعا را شامل مى شود: طولانى ترین دعاى آن به «مناجات انجیلیه کبرى» موسوم است و کوتاه ترین دعاى آن نیز یک جمله است که در آخر کتاب آمده. این دعا در مسجد الحرام در کنار کعبه ایراد شده است. عبدالملک ـ خلیفه اموى ـ مشغول طواف خانه خدا بود و امام سجاد(ع) نیز در حال طواف بود و هیچ توجهى به عبدالملک نمى کرد. پس از اتمام طواف، خلیفه امام را طلبید و اظهار داشت: من که قاتل پدرت نیستم، چرا نزد ما نمى آیى تا از دنیاى ما بهره مند شوى؟! امام(ع) نشست و عبایش را روى زمین پهن کرد و گفت: «خدایا منزلت دوستانت را به او نشان بده» در این هنگام عباى ایشان با جواهراتى که از درّ و جواهر پر شد چشمها را خیره ساخت. آن گاه بر عبدالملک گفت: «کسى که چنین منزلتى نزد پروردگار دارد چه نیازى به دنیاى تو باید داشته باشد؟ سپس گفت: خدایا اینها را بردار من نیازى بدانها ندارم.»
مرحوم امین در تاریخ شوال 1323 ق در دمشق، صحیفه پنجم را به پایان رسانده است.
5. صحیفه سجادیه سادسه: گردآورنده این صحیفه مرحوم محمد صالح مازندرانى حائرى است.
6. صحیفه سجادیه جامعه: گرد آورنده این صحیفه محمد باقر ابطحى اصفهانى است. مؤلف در مقدمه آن مى نویسد: «من کوشش کرده ام که دعاهاى امام سجاد(ع) را به گونه اى جمع آورى و تنظیم کنم که نظم دعاهاى صحیفه کامله محفوظ بماند و دعاهایى که با هر یک از ادعیه موجود در صحیفه مناسبت داشته استخراج و بر آن اضافه کرده ام مثلا دعاى 44 و 45 که مربوط به ماه رمضان است، من 27 دعاى دیگر را که مربوط به ماه رمضان بوده در پى آنها آورده ام.»
مجموع دعاهاى این صحیفه به عدد 270 ختم مى شود و علاوه بر شماره گذارى کلى، شماره هاى دعاهاى صحیفه کامله نیز به طور جداگانه مشخص شده است و چاپ دوم آن به تاریخ دوم ذى القعده 1413 ق است.
زبور آل محمد(ص)
«امام» به معناى واقعى کلمه، که همان انسان کامل و معصوم است، در مسیر تکامل بشر و قرب الى اللّه ، همیشه و در هر حال و کمالى پیشتاز و پیشواى همه انسانها است و امکان ندارد که کمال و درجه قرب و منزلتى نصیب کسى جز امام شود و امام فاقد آن باشد.
حتى هر کمال و منزلتى که نصیب دیگران مى شود از طریق انسان معصوم باید برسد و معارف دینى، احکام و شریعت، اخلاق و معنویت و توفیق عرفان و سیر الى اللّه و… جملگى توسط انسان کامل به دیگران مى رسد.
امیر مؤمنان(ع) حتى در مورد سخن گفتن مى فرماید: «اِنّا لَاُمَراءُالکَلامِ» (ما فرمانروایان سخن هستیم) پس هیچ کس مانند امام، سخن نیز نمى تواند بگوید و امام در ایمان، عقیده، عمل، اخلاص، اجراى اسلام… و سخن گفتن امام همه است و دیگران در مرتبه بعد قرار دارند. معصومین در عین اینکه بهترین سخن را به بهترین شیوه ادا مى کنند، حال و موقعیت سطح فکر و اندیشه مخاطبان را نیز در نظر مى گیرند. رسول گرامى اسلام(ص) فرمود:
اِنّا مَعاشِرُ الاَنبِیاءِ اُمِرنا اَنْ نُکَلِّمُ النّاسَ عَلى قَدْرِ عُقُولِهِمْ ما گروه پیامبران فرمان یافته ایم که با مردم به اندازه خردشان سخن بگوییم.
ولى در دعا و سخن گفتن با خدا چنین محذورى در کار نیست ومعصوم(ع) آنچه در دل و توان دارد با خدا در میان مى گذارد و آن را با سوز و گذاز و عشق و احساس مى آمیزد.
آیه اللّه حسن زاده آملى در این باره مى نویسد:
ادعیه مأثور هر یک مقامى از مقامات انشائى و علمى ائمه دین است. لطائف شوقى و عرفانى و مقامات ذوقى و شهودى که در ادعیه نهفته اند و از آنها مستفاد مى شوند در روایات وجود ندارند و دیده نمى شوند، زیرا در روایات، مخاطب مردم اند و با آنان مجاورت داشتند و بر فراخور عقل و فهم و ادراک و معرفت آنان با آنان تکلم مى کردند و سخن مى گفتند نه با کنه عقل خودشان… اما در ادعیه و مناجاتها با جمال و جلال و حسن مطلق، و محبوب و معشوق حقیقى به راز و نیاز بودند، لذا آنچه در نهانخانه سرّ و نگارخانه عشق و بیت المعمور ادب داشتند به زبان آوردند و به کنه عقل خودشان مناجات و دعا داشتند.»
وقتى چنین است، درک و فهم ادعیه ائمه به آسانى درک روایات نیست امام راحل (ره) بر این نکته دقیق اشاره کرده، مى فرماید:
ادعیه ائمه ما(ع)، به حسب تعبیر بعضى مشایخ، «قرآن صاعد» است و هرچه مسائل بخواهید در ادعیه هست، زبان ادعیه با زبان عادى اى که احکام مى خواهند بگویند دو تاست، زبان ادعیه با زبان فلسفه هم دوتاست، با زبان عرفان علمى هم دوتاست، یک زبان دیگرى است مافوق اینها، منتها زبان فهم مى خواهد، باید کسانى که آن زبان را مى فهمند توجه کنند.» با سخن امام، تکلیف این مقاله با صحیفه سجادیه نیز روشن مى شود! و باید گفت.
جایى که عقاب پر بریزد از پشه لاغرى چه خیزد؟! با این وصف از لطف خدا ناامید نمى شویم و در حد توان و گنجایش این مکان، خوشه چین زبان فهم هایى مى شویم که در اقیانوس بیکران معارف اهل بیت(ع) به غواصى پرداخته اند و گوهرهاى بى شمارى را صید نموده اند و برخى از آن معارف را واگویه مى کنیم همان طور که رهبر عزیزمان ـ حضرت آیه اللّه خامنه اى دام عزه ـ فرمودند:
صحیفه سجادیه… در بین قدما به زبور آل محمد(ص) معروف است، دعاهاى این بزرگوار ضمن اینکه در حد اعلا استغاثه به خداست، از معارف اسلامى هم پر است، یعنى صرفا دعا نیست، بلکه در لباس دعا، همه معارف اسلامى؛ توحید، نبوت و… تعلیم داده شده است.
قطعا آنچه در این مقال در پى بیان آنیم، همه آنچه در صحیفه سجادیه آمده، نیست بلکه دورنمایى از آن بوستان باطراوت و همیشه سبز است که در معنویت و شادابى و روح بخشى تنه به بهشت برین مى زند و روح و جان و دل را صفا مى بخشد؛ چرا که با انفاس قدسى فرزند وحى همراه است و قادر است تشنگان معنویت و حقیقت را دمادم سیراب سازد.
معارف صحیفه سجادیه
1. ژرفاى توحیدى
معصوم(ع)، همان گونه که در حیطه اجراى دین خدا و امر و نهى تشریعى او خلیفه و نماینده خداست، در حیطه شناخت و معرفت و حکمت نظرى نیز نماینده اوست. شناخت صحیح معارف الهى نیز تنها از طریق انسان هاى معصوم به دست مى آید چرا که معصومین(ع) به دلیل داشتن افکار صائب و قلوبى پاک شایستگى دریافت معارف عمیق و بلند الهى را دارند و دیگران موظف اند معارف ناب و صواب را از ناحیه ایشان دریافت کنند؛ در غیر این صورت گرفتار شرک و انحراف و التقاط و ارتداد مى گردند و از صراط مستقیم فکرى و عملى الهى فاصله مى گیرند.
نیز غیر معصوم، همان گونه که در عمل مصون از خطا و اشتباه نیست از نظر فکرى نیز کم و بیش دچار لغزش خواهد شد بویژه در موضوعات مهمى چون شناخت ذات و صفات الهى، عالم غیب و آخرت، جهان ملکوت مانند آن. به همین دلیل خداوند چنین مسئولیتى را بر عهده بندگان «مخلص» یا همان معصومین نهاده، و در واقع از دیگران سلب مسئولیت کرده و فرموده است:
سُبْحَـانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ * إِلاَّ عِبَادَ اللَّهِ الُْمخْلَصِینَ
خدا منزه است از آنچه در وصف آورند به استثناى بندگان پاکدل خدا.
امام سجاد(ع) در لابه لاى دعاهاى صحیفه به این مهم پرداخته و مسائل ژرف توحیدى را به خوبى بیان کرده است. در دعاى 47 مى خوانیم:
أَنْتَ الَّذِی قَصُرَتِ الْأَوْهَامُ عَنْ ذَاتِیّتِکَ، وَ عَجَزَتِ الْأَفْهَامُ عَنْ کَیْفِیّتِکَ، وَ لَمْ تُدْرِکِ الْأَبْصَارُ مَوْضِعَ أَیْنِیّتِکَ. أَنْتَ الّذِی لَا تُحَدَّ فَتَکُونَ مَحْدُوداً، وَ لَمْ تُمَثّلُ فَتَکُونَ مَوْجُوداً، وَ لَمْ تَلِدْ فَتَکُونَ مَوْلُوداً.
فیلسوفى چون محى الدین الهى قمشه اى در شرح این فراز دعا چنین آورده است: از درک کنه ذاتت، عقل و فکرتها عاجز و از کیفیت اوصافت فهم و دانشها قاصر است، بصرها و بصیرتها از ادراک انیت ات محروم است، یعنى چون چشم سر و دیده خیال مى خواهد خدادر این و مکان مشاهده کند و نمى داند که «هُوَ فى کُلِ مَکانٍ وَ لا فى شَى ءآٍ مِنَ المَکانِ» خدا در هر مکان هست و در هیچ مکان نیست به این معنا که به نحو احاطه وجودى در هر مکان هست و به نحو محاطیت در هیچ مکان نخواهد بود. او از زمان و مکان مجرد و از ماده و مدت منزه است چنانکه روح ما هم مجرد و حد زمان ومکان در او منطوى است، وجود برتر از محوطه تنگ ماده ومدت است که:
زیر و بالا پیش و پس وصف تن است بى جهت آن جان پاک روشن است
پس چشم حسّ و خیال که خدا را در مکان مى طلبد از دیدن حق متعال، محجوب و محروم است، بلکه چشم و عقل و فکرت هم تا او را به اشاره عقلى محدود گرداند در حجاب ابد خواهد ماند.
هر چه اندیشى پذیراى فناست آنچه در اندیشه ناید، آن خداست تو (اى خدا) آن ذات یکتاى بى حد و نهایتى که در هیچ حدّ محدود نخواهى بود و در اندیشه متمثل نخواهى شد تا موجود (متناهى) شوى و مانند مخلوق چیزى از ماهیات ممکنه که به وجود موجود است باشى بلکه حقیقت ذات یکتایت کل الوجود و وجود کل بى حد و نهایت و فوق بى نهایت است که ابدا به ماهیت محدود نیستى، بلکه صرف الوجود و وجود صرف بلا مهیت و بلاحد و نهایت خواهى بود از چیزى ذات بسیطت تولید نیافته تا مولود و حادث و محتاج به علت باشى، چون خدا علت اولى و مبدأ اول آفرینش است: پس اگر مولود چیزى باشد معلول اوست و محتاج به علت در وجود و حادث ذاتى و متأخر الوجود و ممکن الوجود (خواهد بود) و چنین چیزى البته خدا ـ که مبدأ اول و علت کل آفرینش است ـ نخواهد بود.»
چنانکه ملاحظه مى کنید امام(ع) مسائل مهمى چون؛ أیْن، کیف، ماهیت، حدّ، صرف الوجود، وجود صرف، ذات بسیط، علت اولى، مبدأ اولى، حادث، متأخر الوجود، ممکن الوجود، کل الوجود و… را که از مباحث مهم فلسفى است در عبارتى ساده و رسا و بدون تکلف بیان کرده بدون اینکه نیازى به چنین اصطلاحاتى داشته باشد و یا در صدد بیان فلسفه یا عرفان نظرى باشد.
2. تبیین حقیقت امامت
موضوع جانشینى رسول خدا(ص) و امامت، پس از ارتحال آن حضرت با چالش جدى روبرو شد و منافقان و بدخواهان اسلام ناب آن را از مسیر صحیح خود منحرف کردند و چنین چالشى با قتل حضرت سید الشهداء(ع) در سال 61 هجرى به اوج خود رسید و مى رفت تا در نسل سوم، اسلام به فراموشى سپرده شود. از این رو حضرت امام سجاد(ع) وظیفه خود مى دانست که آن را احیا سازد و دسیسه غاصبان خلافت به ویژه حزب اموى را نقش بر آب نماید به تعبیر رهبر عزیز انقلاب ـ حضرت آیه اللّه خامنه اى ـ:
مسأله امامت که یک مسأله مهجورى شده و کلا از ذهن ها دور شده، باید معنا شده، براى مردم تشریح و در ذهن هاى مردم بازسازى شود؛ امامت یعنى چه؟ کى باید امام باشد؟ امام چه شرایطى دارد؟ امام سجاد(ع) باید براى مردم، معناى امامت را، جهت امامت را، شرایط امامت را، آن چیزهایى که امام ناگزیر از آنهاست، و آن چیزهایى که اگر نباشد، کسى نمى تواند امام باشد، اینها را براى مردم تشریح کند.
براى انجام این مهم، امام در دعاهاى متعدد صحیفه به تبیین حقیقت امامت پرداخت از جمله در دعاى 47 مى گوید:
بار خدایا در هر زمان دین خود را به وسیله امامى تأیید کرده اى که او را براى بندگانت به عنوان علم و نشانه و در شهرهایت به عنوان چلچراغ هدایت برافراشته اى و چنین مهمى پس از آن انجام گرفته که رشته ارتباط او را به رشته خودت پیوند زده اى و او را وسیله خشنودى خود قرار دادى و اطاعتش را واجب و از نافرمانى اش برحذر داشته اى و به فرمانبردارى از اوامرش فرمان دادى و نیز خوددارىنهى اش را و اینکه هیچ کس بر او پیشى نگیرد و از همراهى اش باز نماند. بنابراین او نگهدار پناهندگان، ملجأ مؤمنان، تکیه گاه متمسکان و جمال و زیبایى جهانیان است. و به وسیله او کتاب خود و حدود و شرایعت و سنت هاى پیامبر را ـ که درود تو اى خدا بر او و خاندانش باد ـ بر پاى دار و آنچه را که ستمگران از نشانه هاى دینت از بین برده اند زنده کن و توسط او زنگارهاى جور و ستم را از شریعت خویش بزداى و نیز به وسیله او پیچیدگى هاى راه خویش را برطرف ساز و منحرفان از صراط خود را از میان بردار.
منبع: فصل نامه – حصون – شماره 4
