معنای اعتکاف
اعتکاف به معنای ماندن در جایی یا همراه بودن با چیزی است. در شرع مقدس اسلام، اعتکاف به عمل خاصی گفته می‌شود که در آن انسان به انگیزه نزدیکی جستن به خداوند متعال، دست کم سه روز در مساجد معینی مانند مسجدالحرام و مسجد النبی و مسجد جامع هر شهر اقامت کند. به کسی که این عمل نیکو و عبادت خالصانه را انجام دهد، مُعْتَکِف می‌گویند.

آمیزه‌ای از چند عبادت
اعتکاف را می‌توان آمیزه‌ای از چند عبادت یا فضیلت به حساب آورد. روزه یکی از شرایط اعتکاف است و نماز یکی از آداب آن و حضور در مسجد به هنگام اعتکاف، خود عبادتی دیگر است. اعتکاف انگاره‌ای از حج است؛ به ویژه محرمات اعتکاف که طبق نظر برخی از فقها، همان محرمات هنگام احرام در حج است. بنابراین، این سنت نیکوی محمدی می‌تواند نقش مهمی در بر آورده ساختن نیازهای روحی و تکامل معنوی انسان داشته باشد.

پیشینه تاریخی اعتکاف
اعتکاف از عبادت‌های مخصوص به دین اسلام نیست و در ادیان گذشته هم مرسوم بوده است. در حقیقت‌اسلام‌استمرار دهنده این عمل نیک است. اطلاعات شایان توجهی درباره حدود و شرایط این عبادت درامت‌های گذشته در اختیار نداریم. با این حال شواهدی بر وجود اعتکاف در آن زمان‌ها موجود است. آشکارترین آنها گواهی قرآن کریم است که در سوره بقره، آیه 125 می‌فرماید: «به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم تا کعبه را برای طواف کنندگان، معتکفان و نمازگزاران پاک کنند».
بسیاری از مفسران معتقدند منظور از اعتکاف در این آیه، ماندن در مسجدالحرام است.

اعتکاف، فرصت مناسب
خلوت و تنهایی اعتکاف برای یک مسلمان، فرصت خوبی است، تا به فرا خور توان خود، برای مدتی از مردم وجامعه جدا شود و به درون خود روی آورد. این خلوت کردن با خود و اندیشه در نقطه‌های ضعف و قوت خود،ره‌آورد بسیار خوبی برای انسان است.
معتکف در فضای روحانی مسجد و خلوت خود، فرصت می‌یابد با معبود خویش اُنس بیشتری یابد و زمینه‌مناسبی برای کاوش در انگیزه‌ها و توانایی‌های روحی و معنوی خود پیدا کند و بال و پری برای اوج گرفتن به‌سوی معنویات به دست آورد.

اهتمام پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) بر اعتکاف
رسول گرامی اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) با وجود مسئولیت‌های بزرگ اجتماعی، نسبت به آیین روحانی اعتکاف بی‌توجه نبود.وچنان که سیره نویسان نوشته‌اند، ایشان در دهه آخر ماه مبارک رمضان خیمه‌ای در مسجد به پا کرده، درآنجا معتکف می‌شدند و به عبادت می‌پرداختند. در روایتی معتبر از امام صادق(علیه السّلام) آمده است: «جنگ بدر دررمضان واقع شد و پیامبر در آن سال موفق به اعتکاف نشد؛ در سال بعد، دو دهه به اعتکاف نشست: یک دهه‌برای همان سال و یک دهه قضای سال پیش».

فضیلت اعتکاف
رسول اکرم(ص) علاوه بر مشارکت عملی در اعتکاف، با بیان ثواب و فضیلت آن، مسلمانان را به مراسم اعتکاف‌تشویق می‌نمود. حضرت می‌فرمایند: «اعتکاف از روی ایمان و اخلاص باعث آمرزش گناهان گذشته‌می‌شود».

جدیّت پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)
محمد بن ابوبکر که والی مصر از طرف امیرمؤمنان علی(علیه السّلام) بود، نامه‌ای به امام می‌نویسد و سؤالاتی چند ازحضرت می‌پرسد؛ از جمله درباره اعتکاف. حضرت در جواب می‌فرماید: «رسول خدا همه ساله، دهه آخر ماه‌مبارک رمضان را اعتکاف می‌نمودند. گاه می‌شد باران از سقف مسجد بر سر و روی حضرت می‌بارید و گل ولای از سجده گاه به پیشانی مبارک می‌مالید وحضرت همچنان مشتاقانه به عبادت می‌پرداختند».

اعتکاف رهبانیّت نیست.
شاید برخی تصور کنند که اعتکاف، نوعی رهبانیّت است. رهبانیت هم مورد مذمت اسلام است ومعصومین(علیهم السّلام)، در روایات متعدد، رهبانیت را از اسلام جدا دانسته‌اند. پس اعتکاف در تعالیم دینی جایگاهی‌ندارد. امّا این شبهه در حقیقت ناشی از درنیافتن معنای رهبانیت است. آنچه مورد مذمت اسلام واقع‌شده است، کناره‌گیری از جامعه و گوشه‌نشینی است. اما خلوت نشینی، انس و توجه به خدا در تنهایی، نه‌تنها مذمت نشده است، بلکه سیره پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و معصومان بوده است.

روزهای اعتکاف
اعتکاف از نظر زمانی محدودیت خاصی ندارد. در هر زمانی می‌توان معتکف شد؛ ولی در بعضی از روزهافضیلت بیشتری دارد. در دهه آخر ماه رمضان بسیار مناسب است که انسان اعتکاف کند. پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) همه ساله، این دهه را اعتکاف می‌نمودند و امام حسن(علیه السّلام) و امام حسین(علیه السّلام) نیز با او همراه بودند. یکی‌دیگر از زمان‌هایی که در روایات بر اعتکاف در آن سفارش شده است، روزهای 13، 14 و 15 رجب است که‌در روز پانزدهم با به جا آوردن عمل امّ داوود پایان می‌پذیرد و معتکف با خواندن چندین سوره از قرآن ونمازهای مخصوص این روز، روح و روان خود را صفا می‌دهد.

اهمیت اعتکاف
در فضیلت اعتکاف همین بس که همتای طواف خانه خدا و رکوع و سجود به شمار آمده است. در قرآن کریم بایادآوری داستان حضرت ابراهیم(علیه السّلام) و حضرت اسماعیل(علیه السّلام)، و نوسازی و تطهیر خانه خدا توسط این دو پیامبربزرگوار آمده است: « ما آن دو را مأمور کردیم تا خانه کعبه را برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان‌پاک گردانند». و این‌چنین اعتکاف را در ردیف طواف خانه خدا و رکوع و سجده کنندگان قرار داده است.لذا اعتکاف از بارزترین مصادیق بندگی در پیشگاه خداست.

دیدگاه علی(علیه السلام) درباره معتکف
علی(علیه السّلام) در باب آداب اعتکاف می‌فرمایند: «معتکف باید در طول اعتکاف مسجد را ترک نکند؛ پیوسته به ذکرخدا و تلاوت قرآن و نماز مشغول باشد؛ درباره مسائل دنیوی سخن نگوید؛ سخنان زشت بر زبانش جاری‌نشود؛ جدال و خودنمایی نکند و هر اندازه بتواند از سخن گفتن لب فرو بندد، بهتر است».

حرمت مسجد
یکی از چیزهایی که معتکف باید مراقبت نماید، توجه به این است که در چه مکان با عظمتی حضور یافته است.او در خانه‌ای مأوی گزیده است که خداوند آن را بزرگ داشته و به دیگران فرمان داده است تا بزرگی آن راپاس دارند. مسجد مکان مقدسی است که مردان وارسته الهی در آن به ذکر خدا مشغول می‌شوند. بنابراین‌حضور در آن، آداب مخصوص به خود را می‌طلبد. بلند سخن گفتن، غیبت کردن، گفت‌وگو درباره اموردنیوی و سخنان بی جا به زبان آوردن هرگز با مسجد سازگار نیست.

پند و اندرز سید بن طاووس به معتکفان
کمال اعتکاف آن است که انسان عقل و دل و دیگر اعضای بدنش را تنها به اعمال صالح متوجه سازد. معتکف‌باید فکر و جان خود را با مراقبه به خوبی کنترل کند و از چیزهایی که روزه‌دار باید از آن‌ها بپرهیزد، کاملاخودداری نماید؛ بلکه دقت و مراقبه معتکف باید به مراتب بیشتر از روزه‌دار باشد؛ زیرا او هم روزه‌دار است‌و هم معتکف. او با خدای خود عهد کند که با تمام وجود به او روی آورد و رویگردانی و غفلت از او را کنارنهد.
برگرفته از : گلبرگ :: شهریور 1380، شماره 19
منبع : حوزه