نویسنده: حسین قاضی زاده

نگاهی دوباره به نهج البلاغه یا چطور نهج البلاغه بخوانیم

کلام نهج البلاغه بیانات قرآن ناطق است و او قرآن صامت را بهترین تفسیر خواهد بود. اما چرا به این میراث ارزشمند بهای شایسته داده نمی شود و این کتاب شریف در جایگاه واقعی خودش قرار نمی گیرد؟ آیا احترام گذاشتن به این کتاب شریف و صاحب بزرگوار آن در برگزاری همایش و نامگذاری اماکن است؟ یا اینکه احترام واقعی، آوردن آن در متن کتاب های درسی از دبستان تا دانشگاه- به فراخور سن- است یا استفاده از مضامین آن در رسانه و فیلم؟ آیا غیر از این است که بسیاری، از نهج البلاغه فقط نام امام علی (ع) را می شناسند و تمام؟ هدف این مقاله این است که آشنایی مختصر و اولیه ای با این کتاب و کلام ارزشمند فراهم آورد.
نزدیک به هزار سال است که ابوالحسن محمد بن حسین طاهر ذوالمناقب مشهور به سید رضی، دست به تدوین کتاب گرانسنگ نهج البلاغه زده و اکنون این کتاب برادر قرآن، همراه و مفسر آن شناخته می شود.

الف- نسخه های نهج البلاغه

تعداد نسخه های نهج البلاغه تقریبا به 20 نسخه اصلی می رسد که معروفترین آنها در بین مردم ما نسخه بسیار وزین مرحوم محمد دشتی است و در جامعه مسلمانان جهان، نسخه مرحوم شیخ محمدعبده- از شاگردان سید جمال الدین اسد آبادی- و صبحی صالح معروف ترین ها هستند.
نسخه مرحوم دشتی مزایای متعددی دارد، مثل ترجمه روان، داشتن فهرست موضوعی مفصل، ترجمه توضیحات سید رضی، شماره گذاری متن عربی و فارسی، توضیح نکات تاریخی و جغرافیایی- که در فهم خطبه یا نامه امام بسیار مؤثر است- و بررسی تطبیقی برخی فرازهای این کتاب با مکاتب و اندیشه های روز دنیا.

ب- ترجمه ها و شرح های نهج البلاغه

در بین ترجمه های نهج البلاغه می توان به شرح و ترجمه مرحوم علامه جعفری در 25 جلد اشاره کرد که شرحی بسیار عالمانه و دقیق است. علامه فقید دکتر شهیدی نیز ترجمه بسیار روانی با حالت آهنگین و سجع فارسی دارند که معروف و قبول است اما در این میان، تقریبا اولین ترجمه نهج البلاغه به زبان فارسی را باید از آن مرحوم علی نقی فیض الاسلام دانست که در حدود 70-60 سال قبل این کار را به پایان رسانده است و در روزگار خود قدم مؤثری در جهت آشنایی فارسی زبانان با این کتاب برداشته است.
شرح ابن الحدید معتزلی از شروح بسیار معروفی است که یکی از عالمان اهل سنت بر نهج البلاغه نگاشته است، چنان که مرحوم شیخ عبده-که دوران زندان با نهج البلاغه آشنا شده بود-ترجمه و شرح گونه ای بر آن کتاب نوشت و سهم بزرگی در آشنایی جامعه اهل سنت با این کتاب ایفا کرد.

ج- قسمت های مختلف نهج البلاغه

همان طور که مرحوم سید رضی در مقدمه خود بر نهج البلاغه می گوید، کتاب از سه بخش اصلی تشکیل شده است.
خطبه ها: شامل 241 خطبه می شود که برخی کامل و برخی تنها بخشی از یک خطبه هستند.
نامه های امام: شامل 79 نامه می شود.
حکمت ها یا جملات قصار: 480 حکمت را در بر می گیرد.
در بخش اول، امام در خطبه ها متعددی مثل خطبه قاصعه، خطبه متقین (همام)، خطبه شقشقیه، خطبه های امام در جنگ های سه گانه (جمل، صفین، نهروان) و سایر خطبه ها، شناخته می شود. ساختار خطبه ها نوعا با حمد و تسبیح خداوند متعال و بیان نعمت های او و در ادامه ویژگی های رسول اکرم (ص) و اهل بیت ایشان آغاز می شود؛ امام (ع) به تناسب در ادامه، موضوع اصلی را بسط و توضیح می دهند و با آوردن مثال های متعددی از قرآن کریم و سنت نبوی، کلام خود را تایید می کند. خطبه هایی که سید رضی جمع آوری کرده است، در پایان با برخی صفات حق تعالی یا نکات مهم دیگری به تناسب زمان و مکان خاتمه می یابد.
در بخش دوم، امام (ع) در نامه های متعدد به افرادی مثل معاویه یا فرمانداران خود در ایالات اسلامی، حقیقت اسلام را نشان می دهد. نامه های امام (ع) به فرزندش امام حسن مجتبی (ع) نمونه کاملی از الگوی تعلیم و تربیت اسلامی است و نامه مشهور امام (ع) به مالک اشتر نخعی- فرمانده سپاه امام (ع) و حاکم مصر- نمونه عمل یک حاکم اسلامی را نشان می دهد و اکنون به عنوان یک سند در سازمان ملل متحد به ثبت رسیده است. توصیه های دقیق و جامع امام (ع) در نامه به مالک در رفتار با طبقات گوناگون اجتماعی بسیار قابل توجه است.
در نامه های امام (ع) ارزش های اخلاقی، امتیازات اسلام و اهل بیت (ع)، مسائل تاریخی، خلافت حضرت و مسائل مربوط به آن، ویژگی های برخی از یاران و ارزش احکام دینی مورد بحث و امعان نظر امام (ع) قرار گرفته است. فصل مهمی از نامه های امام (ع) مربوط به برخوردهای قاطع ایشان با زمامداران و حکام منصوب از سوی حضرت است که در مقابل تخلفات آنها می ایستد و نسبت به برخورد قاطعانه با آنها تسامح نمی کند.
در بخش پایانی که می تواند شروع بسیار خوبی برای نسل جوان در مطالعه نهج البلاغه باشد، جملات بسیار کوتاه اما دقیق و لطیف امام (ع) آورده شده است. برخی از جملات چنان است که سید رضی تعریف و تمجید برخی ادبا در مورد آنها را ذیل حکمت مربوطه آورده است؛ مثل جاحظ- ادیب مشهور عرب- که گفته است این جمله «قیمه کل امری ما یحسنه» را باید طلا گرفت و عرب کلامی شیواتر از آن ندارد.
مسائل مهمی در روان شناسی، جامعه شناسی، اقتصاد، مدیریت، حقوق، انسان شناسی، خداشناسی، مظلومیت و فضایل امام (ع) و اهل بیت (ع)، فلسفه احکام دین، مکارم اخلاقی، ملاحم (رویدادهای آینده و پیشگویی های امام) در این کلمات و جملات قصار آمده است.
برای بهره بردن از نهج البلاغه پیشنهاد می شود ابتدا با مطالعه کتاب «سیری در نهج البلاغه» اثر استاد شهید مرتضی مطهری یا کتاب «پیام جاودانه» استاد محمد رضا حکیمی، آشنایی کلی ای با فضای نهج البلاغه به دست آید و بعد برای پیگیری موضوع خاص، از فهرست موضوعی نسخه مرحوم دشتی استفاده شود.
منبع: ماهنامه فرهنگی همشهری آیه- شماره 4