نویسنده: صدیقه شاکری/ حمید سلیم گندمی

زندگینامه مختصر حضرت زینب(س)

نام: زینب؛ در لغت، به معنی درخت نیکو منظر و مرکب از دو کلمه «زین » و «اب » به معنای زیور پدر، توسط پیامبر(ص)بر او نهاده شد.
تولد : پنجم جمادی الاول سال پنجم یا ششم هجری، حدود دو یا سه سال پس از ولادت برادرش امام حسین(ع).
محل : مدینه
کنیه ها : ام کلثوم، ام الحسن، ام عبدالله.
القاب: بیش از 40 لقب برای ایشان ذکر شده است: عالمه غیر معلمه، نائبه الزهراء، ملیکه الدنیا، سر ابیها، البلیغه، الفصیحه، الصدیقه الصغری، عقیله النبوه، صابره محتسبه، محبو به المصطفی، عابده آل علی، الباکیه، أمنیه الله، محدثه.
ازدواج : سال هفده هجری با پسر عموی خود عبدالله بن جعفر بن ابی طالب
فرزندان : جعفر (محمد)، عون، علی، ام کلثوم و در برخی منابع عباس نیز ذکر شده است.
خطبه ها: خطبه در کوفه، شام، مجلس ابن زیاد و مجلس یزید.
علاقه به برادر: این علاقه به قدری زیاد بود که مورد تعجب اطرافیان بود و پیامبر با شنیدن این علاقه با مادرش فاطمه(ع) فرمودند:‌زینب با حسین (ع)به کربلا می رود و در رنج و سختیها با او شریک است.
صفات و ویژگیها: در پارسایی، عبادت، فصاحت و بلاغت مانند پدرش علی (ع) و در فضائل اخلاقی، جلال، علم، عمل، عصمت و عفت، وارث صفات مادرش فاطمه زهرا(ع) بود.
واقعه کربلا: حضور در واقعه کربلا و همدلی با امام حسین (ع) به گونه ای که از او به عنوان بطله کربلاء (قهرمان کربلا) و پیام رسان عاشورا یاد می شود.
وفات در سال 62 هجری، یک سال و اندی پس از واقعه کربلا.
محل دفن : بنا بر اقوال مختلف: 1. مقام معروف و مشهور در قریه واقع در منطقه غوطه دمشق 2. در مدینه منوره کنار قبور خاندان اهل بیت (ع) در قبرستان بقیع، 3. قاهره مصر.

پژوهشهای قبلی

درباره شخصیت بزرگواری چون حضرت زینب(س) پژوهشها و تحقیقات گسترده ای به صورت مستقل و یا غیرمستقل در قالب کتاب مقاله و پایان نامه انجام شده است که در مقالات زیر به معرفی برخی از این تحقیقات و پژوهشها پرداخته شده است:
-کتابشناسی زینب کبری(س) ناصرالدین انصاری قمی.آینه پژوهش شماره 13و14، مرداد 1371، ص 154 – 160.
– کتابشناسی حضرت زینب کبری (س) محمد حسین محمدیان. زائر، شماره 60، مرداد 1378، ص 86-88.
با توجه به تأثیر و نقش حضرت زینب(س) در واقعه کربلا، به جرئت می توان گفت که در همه کتابهای مربوط به واقعه کربلا نیز بخشهایی به حضرت زینب(س) و نقش ایشان در واقعه کربلا اختصاص دارد. همچنین در بسیاری از کتابهایی که مربوط به امام حسین (ع) و شخصیت آن بزرگوار است، اشاراتی نیز به شخصیت ایشان شده است. شمار کتابشناسیهای مذکور بالغ بر پنجاه است؛ برخی از آنها عبارت اند از:
– کتابشناسی عاشورا: محمد حیدری قاسمی. تهران : اطلاعات، 1378.
– بخشی از این اثر از صفحه 294-308 با عنوان « زینب(س)» به معرفی کتابهای مربوط به حضرت زینب(س) پرداخته است.
– عاشورا نگاران: پژوهش و تحقیق در منابع، مقاتل و مآخذ عاشورایی. محمد رضا سنگری. تهران : خورشید باران، 1386.
– سومین امام (ع): زندگی، شخصیت، حکایات و کرامات امام حسین (ع)، همراه با پژوهشی در زندگی حضرت زینب(س) و حضرت ابوالفضل العباس(ع). حمید قلندری بردسیری. قم: فراگفت، 1385.
– کتابشناسی امام حسین (ع): نجفقلی حبیبی. [تهران:] مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375.
– کتابشناسی امام حسین (ع): حشمت الله صفر علی پور و همکاران ؛ تهیه کننده: پژوهشکده تحقیقات اسلامی، تحقیقات عاشورا. قم: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، پژوهشکده تحقیقات اسلامی. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، مرکز تحقیقات اسلامی، 1377.
– کتابشناسی تاریخی امام حسین (ع) به ضمیمه امام حسین (ع) در الذریعه. محمد اسفندیاری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات،1380.
– مقاله شناسی امام حسین (ع): فهرست مقالات نشریات ایران. قم : مؤسسه اطلاع رسانی مرجع، 1383.
بخشی از این اثر از صفحه 177-179 به معرفی مقالات در موضوع حضرت زینب(س) پرداخته است.
– فهرست موضوعی تراجم: راهنمای منابع شرح حال پیامبران، ائمه اطهار(ع)، امامزادگان، صحابه و… موجود در کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (قده).
علی اکبر ایرانی قمی. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1371.
در بخشی از این مجموعه با عنوان «زینب و سایر بانوان کربلا» پنجاه کتاب درباره بانوان کربلا- که در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است- معرفی شده است.

سه نکته

*در موضوع زندگی و شخصیت حضرت زینب(س) کتابهای مستقلی نیز تدوین شده است که طبق جستجو در برخی از کتابشناسیها تعداد آنها بالغ بر 300 است که به زبانهای مختلف از جمله فارسی، عربی، انگلیس، اردو، ترکی و… به رشته تحریر درآمده اند.
*در موضوع شخصیت و زندگی حضرت زینب(س) مقالات متعددی نگاشته شده و در روزنامه ها و مجلات به چاپ رسیده است. در موضوعات مرتبط نیز حتی در بسیاری از روزنامه ها و مجلات در فاصله زمانی نزدیک به واقعه عاشورا مطالب زیادی در این زمینه نگاشته می شود. بر اساس جستجوی به عمل آمده در بانک اطلاعات نشریات کشور، کتابشناسی ملی ایران، پایگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران، پایگاه مجلات تخصصی، پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی، بانک مقالات اسلام، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی و برخی از کتابشناسیهای دیگر از جمله مقاله شناسی امام حسین: فهرست مقالات نشریات ایران و… بالغ بر 400 مقاله در موضوع حضرت زینب(س) به زبانهای فارسی، عربی و انگلیسی بدست آمد که پس از مطابقت با مقالات منتشره در 13 نشریه مرتبط با معارف اسلامی که دارای رتبه علمی – پژوهشی و 6 نشریه که دارای رتبه علمی ترویجی اند، متأسفانه فقط تعداد اندکی حدود 2% مقالات در نشریات معتبر به چاپ رسیده است. از جمله:
– رساله عصمتیه. جویا جهانبخش. آینه میراث، ش 41، تابستان 1387: ص 284-247
– جلوه های عزت و افتخار در ادبیات فارسی. تقی آل یاسین. معرفت، ش 59، (آبان 1381): ص 55-59.
– حضرت زینب(س) شخصیت و نقش ایشان در نهضت کربلا. خادم حسین فاضلی. معرفت، ش 114، خرداد 1386: ص 75-94.
– پیامدهای اجتماعی نهضت حسینی. شمس الله مریجی، معرفت، ش 59، (آبان 1381): ص 31-42.
با توجه به آمار ارائه شده از یک طرف و اهتمام محققان و پژوهشگران در استناد به مقالات معتبر علمی چاپ شده در نشریات علمی – ترویجی و علمی- پژوهشی از طرف دیگر، ضروری است که تحقیقات در حوزه معرفتی اهل بیت(ع) و معارف ایشان به گونه ای علمی تر انجام شود و محققان و پژوهشگران، فعالیت در این حوزه موضوعی خاص را در شأن و موقعیت کارهای علمی تلقی کنند و از طرفی، نشریات منتشره در حوزه های علوم اسلامی نیز باید با ارتقاء سطح علمی خود به صورت جدی، به دنبال کسب درجه علمی – ترویجی و یا علمی – پژوهشی باشند.
* طبق جستجوهای صورت گرفته، منبع، تحقیق و پژوهشی که در آن فهرستی از پایان نامه های مربوط به حضرت زینب(س)، به صورت مستقل، گردآوردی و معرفی شده باشد، یافت نشد. بنابراین، این مقاله از این حیث، سرآغازی است برای انجام تحقیقات و پژوهشهای آتی که امید است صاحب نظران با بررسی کمی و کیفی که از دیدگاههای متفاوت انجام می دهند، در تکمیل این پژوهش آغازین همت کنند.

در باره این پژوهش

در این پژوهش، تلاش بر این بوده است تا پایان نامه ها و رساله های دانشگاهی در مقاطع مختلف مرتبط با موضوع حضرت زینب(س) شناسایی و به صورت توصیفی [عنوان(زبان)؛ پدید آور؛ مقطع؛ دانشگاه؛ سال] چکیده، محل نگهداری و شماره بازیابی معرفی شود. متأسفانه در ذیل برخی از عناوین، اطلاعات کامل به دست نیامد و امید است در تحقیق و پژوهش تکمیلی اطلاعات کامل تری ارائه شود.
در مجموع، تعداد 20پایان نامه، شامل12 پایان نامه مستقل (پایان نامه هایی که به طور کامل به موضوع حضرت زینب(س) پرداخته اند) و 8 پایان نامه مرتبط (پایان نامه هایی که بخشی از آنها به موضوع مورد نظر اختصاص یافته است) از کتابخانه ها، پایگاهها، مراکز اطلاع رسانی، فهرستهای پیوسته برخی از کتابخانه های دانشگاهی و سایر منابع، شناسایی و در دو قسمت پایان نامه های مستقل و مرتبط به ترتیب الفبای عناوین، معرفی شدند.
در قسمت پایانی پژوهش حاضر، بررسی آماری مختصری درباره پایان نامه ها به لحاظ موضوع، زبان، سال و مقطع تحصیلی ارائه شده است.

معرفی پایان نامه ها

الف ) پایان نامه های مستقل

1. آفاق عرفان در سیره حضرت زینب(س) (فارسی) ؛ سکینه کریم پور؛ کارشناسی ارشد عرفان اسلامی ؛ دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات، 1381.
اخلاق و سیره عملی حضرت زینب کبری(س)، در حدی از اوج و کمال است که به عنوان تالی معصوم شمرده شده و از این جهت، لقب المعصومه الصغری در مورد ایشان ذکر شده است. جبرئیل او را زینب نام نهاد یعنی «زین ابیها» مشابه «ام ابیها». با و جود همه سختیها و مصائب، سرآمد عابدان و عارفان است و همه جلال و جمال و اخلاص و ایمان را از مادرش به ارث برده است. اوج ایمان، عرفان، صبر و ایثار را در کربلا به نمایش گذاشت و از چنان معرفتی برخوردار است که همه مصیبتهای کربلا را در عبارت «ما رأیت الا جمیلا» توصیف کرد. حضرت زینب(س) عالمه عاقله عارفه ای است که در وصف او بیان شد«انت بحمد الله عالمه غیر معلمه، فهمه غیر مفهمه». در این پژوهش، هفت مقام از مقامات عرفانی ایشان شامل مقام خوف، ابتلاء و امتحان، اخلاص، صبر، رضا، ایثار، یقین به اجمال بررسی شده است.
محل نگهداری و شماره بازیابی : کتابخانه مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات.
2. بررسی تحلیلی خطبه های پیام آوران کربلا (عقیله بنی هاشم زینب(س)(فارسی)؛ زهرا حجتی؛ کارشناسی ارشد؛ مرکز تربیت مدرس دانشگاه قم، 1379.
خطبه های حماسی حضرت زینب(س) پس از واقعه عاشورا در کوفه و در شام و در مجالس یزید و ابن زیاد، یادآور خطبه ها و کلام امیرالمؤمنین علی (ع)است. فصاحت و بلاغت این خطبه ها به گونه ای است که سخنوران بزرگ همچون جاحظ را به مدح و ثنا واداشته است. پس از بررسی این خطبه ها، به لحاظ بررسی رجالی و درایی، به اختلافات موجود در نسخه ها اشاره شده و به ترتیب، به تحلیل خطبه کوفه، خطبه شام و خطبه احتجاج با ابن زیاد، پرداخته شده است. در بین نسخه های موجود، اختلافاتی در عبارات خطبه ها وجود دارد و اسناد این خطبه ها به لحاظ رجالی و درایی قابل تحقیق و بررسی است. خطبه های کوفه، شام و خطبه احتجاج با ابن زیاد، بیانگر علم و دانش و معرفت دینی حضرت زینب(س) است که در باره ایشان فرمودند «انت عالمه غیر معلمه.» در تحلیل خطبه کوفه، اوضاع سیاسی و اجتماعی کوفه، فضائل و جایگاه امام حسین(ع) در اسلام، نقش امامت و رهبری در جامعه و معرفت به امامت و ولایت بررسی شده، پیامدهای قتل امام حسین(ع) و مجازات قاتلان اشاره شده است. در خطبه شام، آثار گناه در انسان، موقعیت بنی امیه و یزید، مصائب و صبر بر مصیبتها، شهادت در راه خدا و کینه توزیهای بنی امیه با اسلام تحلیل شده است و در خطبه احتجاج با ابن زیاد مقام و منزلت اهل بیت و فضیلت شهادت بررسی شده است.
محل نگهداری و شماره بازیابی: کتابخانه مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران،TH40498
3. ثقلین در اندیشه حضرت زینب(س)(فارسی)؛ آمنه حیدری وانانی؛ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث ؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، 1385.
در تحلیل و بررسی ابعاد شخصیت حضرت زینب(س) توجه به سخنان ایشان و ارتباط آن با قرآن و عترت کمتر مورد نظر بوده است. قهرمان کربلا بودن تنها یکی از جلوه های شخصیتی حضرت زینب(س) است و سیره عملی ایشان در تمام مراحل زندگی، الگویی بسیار برجسته برای زنان مسلمان است. خطبه های عارفانه و حکیمانه ایشان درکوفه و شام، بیانگر توجه و عنایت ویژه حضرت زینب(س) به قرآن و عترت است که در این پژوهش، حضرت زینب(س) را به عنوان فردی از افراد عترت بر شمرده و با استناد به خطبه های ایشان، به الهام گیری آن حضرت از قرآن و عترت پرداخته است. سیره حضرت زینب(س) در دو بخش آموزش (پنج سخنران) و پرورش(پنج فضیلت عملی: اسوه، مدافع ولایت، عابده، پرستار، عاشق مظلوم)تحقیق و بررسی شده است.
محل نگهداری و شماره بازیابی : کتابخانه مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
4. جایگاه مشارکت سیاسی زن در نظام سیاسی اسلام با تأکید بر عملکرد سیاسی حضرت زینب(س) پس از عاشورا(فارسی) ؛ محمود میر حسینی؛ کارشناسی ارشد علوم سیاسی، گرایش اندیشه سیاسی در اسلام؛ دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، 1386.
مشارکت سیاسی از دیدگاههای مختلف دارای تعاریف متفاوتی است که از دیدگاه های غربی، سکولار، اسلامی و دین مدارانه بررسی شده است. حقوق سیاسی و اجتماعی زنان نیز در مکاتب مختلف با نگاه تطبیقی به فمنیسم متفاوت بوده و جایگاه زن در اسلام، جایگاه ویژه ای است و شخصیت و سیره عملی حضرت زینب(س)، کامل ترین الگو برای زنان مسلمان در مشارکتهای سیاسی و اجتماعی است که در خطبه های فصیح و بلیغ ایشان به خوبی ترسیم شده است. در دین اسلام، مشارکت سیاسی زنان مقبول بوده و به شرط رعایت اصول و موازین شرعی این مشارکت تشویق نیز شده است. فمنیسم به عنوان مکتبی که دفاع از حقوق زنان را تبلیغ می نماید، در بسیاری از موارد دچار افراط و تفریط های عمیقی شده است.
محل نگهداری و شماره بازیابی: کتابخانه دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی؛ کتابخانه ملی ایران ؛ 38267-51.
5. الزینبیات (عربی)؛ زینب چعباوی جعفری پور ؛ کارشناسی ارشد زبان و ادبیان عرب؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد آبادان، خرمشهر، 1379.
در این پژوهش، واژه های مدح، و رثاء به لحاظ لغوی و اصطلاحی، بررسی شده و به اهمیت مدح و رثای اهل بیت (ع) خصوصاً امام حسین (ع) و اهل بیت ایشان، پرداخته شده است. اسرار نام زینب(س) به عنوان زینب پدر بررسی و پس از ذکر القاب، عبادات و خطبه ها، سرگذشت و احوال حضرت زینب(س) در طول واقعه کربلا و در مسیر بازگشت به کوفه، در مجلس یزید، برگشت به کربلا و در مدینه را بیان کرده و محقق تلاش کرده تا همه مدیحه ها، مراثی، اشعار و قصیده های شاعران و ادیبان را که در مواضع مختلف سفر کربلا درباره حضرت زینب(س) سروده اند گرآوری کند. برخی از قصیده های سروده شده درباره حضرت زینب(س) به قصیده های زینبیه معروف اند. قصیده زینبیه عبدالرحمان الاجمهوری المقری و قصیده زینبیه که در کتاب «زینب الکبری، جعفر نقدی» ذکر شده، ذیل عنوان قصائد الزینبیه تحقیق و بررسی شده است.
محل نگهداری و شماره بازیابی: کتابخانه ملی ایران: 13640-51
6. مقایسه خطبه حضرت فاطمه با خطبه حضرت زینب(س)(فارسی) ؛ فرحناز اشرفی ؛کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال‌،1378.
7. نگاهی به جایگاه ادبی حضرت زینب(س) در آیینه عاشورا(فارسی)؛ صابره سیاوشی؛ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عربی ؛ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 1385.
کلام، آهنگی است که به حرکت دهان و زبان از حروف و کلمات، ترکیب یافته و برای بیان مقصودی گفته شده باشد و آنچه کلام را زیبا و مستمع را مشتاق نگاه می دارد، فصاحت و بلاغت کلام است. خطبه های حضرت زینب(س) در اوج فصاحت و بلاغت است و محقق در این پژوهش، پس از ذکر اشعار و خطبه ها، آرایه های بلاغی (اعم از معانی، بیان و بدیع) را با مثالها و شواهد متناسب با آنها بررسی کرده است.
محقق در فصل اول، به بررسی زندگانی و شرح احوال حضرت زینب(س) پرداخته و در فصل دوم، ویژگیها و صفات عمده و برجسته اخلاقی ایشان را بر شمرده و به دو ویژگی بارزتر و برجسته تر شخصیت ایشان یعنی صبر و استقامت و فصاحت و بلاغت پرداخته است. فصل سوم، جلوه های ادبی در کلام حضرت زینب(س) شامل: خطبه های ایشان در کوفه و شام به روایتهای مختلف و شرح لغات دشوار، ترجمه خطبه ها، کلمات و سخنان ادبی حضرت زینب(س) بررسی و پس از آن، اشعار و سخنان آن حضرت در روز عاشورا، ایام اسارت و هنگام ورود به مدینه، به صورت جداگانه بیان شده است. در کنار اشعار حضرت زینب، جملاتی کوتاه و در عین حال، مسجع و آهنگین و احادیث و عباراتی به نقل از پیامبر و پدر و مادر، از ایشان در حافظه تاریخ ثبت شده که در این رساله ذکر شده است. صناعات و آرایه های ادبی در سه بخش عمده بلاغت : معانی، بیان و بدیع با ذکر یک یا چند شاهد مثال از کلمات و خطبه های حضرت زینب(س) تعریف شده است و بر این اساس، در کلام حضرت زینب میزان استفاده از محسنات لفظی از معنوی بیشتر است و قسمت عمده این صنایع لفظی را سجع و جناس و انواع آنها به خود اختصاص می دهند. آمار کاربرد سجع متوازی نیز از انواع دیگر آن بیشتر است و از میان جناسها، جناس لاحق به کرات، در کلام ایشان تکرار شده است و از میان محسنات معنوی علم بدیع، مراعات نظیر و انواع مبالغه ( تبلیغ، اغراق و غلو) به وضوع به چشم می خورند. بیشترین قسم از آرایه های بیان، به ترتیب، تشبیهات و استعارات است و بیشترین استفاده، تشبیه، تمثیل و استعاره مکنیّه، و از میان صنایع معنوی نیز وصل، فصل و قصر بیشتر در کلام ایشان مشاهده می شود.
محل نگهداری و شماره بازیابی: کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ؛ 1385ن 883 س/297/974 ؛ کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران؛ 32994.
8. نقش حضرت زینب(س) در اسلام (فارسی) ؛ آزاده کریمی خالدی؛ کارشناسی– سطح دو ؛ مدرسه علمیه حجت، ویژه خواهران، 1386.
شخصیت حضرت زینب(س) در خانواده ای شکل گرفته که منبع نور و وحی الاهی است و همه کمالات انسانی و فضائل معنوی در این خانواده متجلی است. این محیط تربیتی خاص همراه با مربیانی که خود، تربیت کننده و هادی بشر بوده اند، مبین شخصیت والا و کمالات حضرت زینب (س) می باشد. این بانوی بزرگوار در همه دوران حیاتش، از حامیان و مدافعان امامت و ولایت بوده و برای این هدف، از جان و مال و فرزندان خویش گذشته، تمام توان خود را برای معرفی اسلام و حقانیت خانواده ولایت به کار بست. عملکرد حضرت زینب(س) بر مبنای شناخت از شرایط زمان و مکان بوده و رمز عظمت آن بزرگوار وظیفه شناسی ایشان است که از معرفت بالا و آینده نگری نسبت به مسائل جامعه سرچشمه می گیرد. شناخت شیوه های عملکرد حضرت زینب(س)، الگویی شایسته برای زنان جامعه ترسیم می کند تا با اقتدا به ایشان، مسئولیت خویش را در برابر امامت و ولایت زمان خود به خوبی، انجام دهند.
محل نگهداری و شماره بازیابی: مدرسه علمیه حجت، ویژه خواهران
9. نقش حضرت زینب(س) در اسلام (فارسی)؛ راضیه عباس زاده ؛ کارشناسی ارشد – سطح دو، 1383.
محل نگهداری و شماره بازیابی: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ؛ ع ن 93 ز/297/974
10. نقش حضرت زینب(س) در حماسه عاشورا و ادبیات فارسی(فارسی)؛ سعیده عباسی ؛ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، 1378.
حضرت زینب(س) نقش ویژه ای در شناخت حماسه کربلا و شناخت هر چه بیشتر شخصیتهای کربلا دارد و اگر زینب(س) نبود واقعه عاشورا در کربلا دفن می شد. خطبه های آتشین و غرّای ایشان، پیام نهضت امام حسین(ع)را در تاریخ جاودانه ساخت. سرگذشت و سیره عملی این بانوی بزرگوار الگویی بسیار نیکو برای زنان مسلمان و ترسیم کننده جایگاه و مسئولیت زنان در جامعه است. حضرت زینب(س) دو مأموریت اصلی خود را به خوبی به انجام رساند : نخست برانگیختن روح قیام در مسلمانان و دیگر تلاش برای اصلاح و رشد فکری مسلمانان. در این پژوهش، پس از بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی اعراب و مسلمانان پیش از واقعه‌ کربلا و توضیح و تبیین واقعه عاشورا، به رسالت حضرت زینب(س) پس از شهادت امام حسین(ع) و در اوج سختیها و مصائب دوران اسارت، پرداخته می شود. حضرت زینب با ایراد خطبه های بسیار مهم در کوفه و شام نقش مهمی را در رساندن و ابلاغ پیام عاشورا بر عهده می گیرد؛ به گونه ای که شاعران و ادیبان بزرگ در اشعار خود و در مراثی، مدایح و مقاتل، جایگاه خاصی را برای حضرت زینب(س) برشمرده اند. در این رساله، به بررسی جایگاه حضرت زینب(س) در اشعار، مراثی و مقاتل فارسی پرداخته شده است.
محل نگهداری و شماره بازیابی: کتابخانه مرکزی و مرکز اطلاع رسانی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی؛ 7 ن 2 ع /190PIR
11. نقش زنان در نهضت عاشورا (فارسی) ؛ مرضیه سید زاده؛ سطح سه کارشناسی ارشد معارف اسلامی، 1379.
در این پژوهش، ولادت حضرت زینب(س)، وجه تسمیه زینب، ظلم ستیزی، نقش حضرت در دوران امامت امام حسن (ع)، همگامی با امام حسین (ع)، نقش حضرت زینب(س) در حوادث کربلا و بعد از واقعه عاشورا، خطبه های شام و کوفه، بازگشت به مدینه و نقش زنان دیگر در نهضت عاشورا بررسی شده است. با توجه به سرگذشت و سیره عملی حضرت زینب(س) مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان بر محورهای زیر مطرح شده است که صبر و پایداری زنان، شهامت در گفتن و پیام رسانی حق، امدادگری و پرستاری، روحیه بخشی و تشجیع، مدیریت در شرایط بحران، تغییر ماهیت اسارت و تبدیل آن به بیدادگری اذهان، تأثیر گذاری عاطفی، مراعات حدود الاهی و عفاف.
نقش زنان در واقعه عاشورا در دو قسم: نقش غیر مستقیم و حضور مستقیم، بررسی شده است. زنانی که نقش آنها در نهضت عاشورا مورد بررسی قرار گرفته است، به ترتیب عبارت اند از : 1. ام ّکلثوم دختر امیر المومنین 2. فاطمه دختر امام حسین(ع) 3. سکینه دختر امام حسین(ع) که نام اصلی او آمنه و خانه اش مرکز تجمّع شعرا و محل ّمناقشه و بحث و نقد ادبی بود. 4. رقیه دختر چهار ساله امام که در همان روزها جان به جان آفرین تسلیم کرد.5. رباب همسر امام حسین(ع) که یکسال در سوگ امام مرثیه هایی سرود و بعد از یک سال جان باخت. 6. ام البنین همسر امیرالمومنین(ع) که ثمره ازدواج او با حضرت علی چهار پسر بود که هر چهار پسر در رکاب امام حسین(ع) در روز عاشورا به شهادت رسیدند. 7. همسر دیگر امام حسین که بر اثر ظلمهای یزید، فرزندش را سقط کرد. 8. فاطمه دختر امیرالمومنین 9. زینب دختر عقیل 10. هند همسر یزید که از فاجعه کربلا منقلب شد و در خانه قاتل امام حسین مجلس عزاداری بر پا نمود. 11. همسر علی بن مظاهر اسدی مادر عبداللّه بن عمیر 13. و همسرش ام وهب 14. مادر عمروبن خباده 15.همسر مسلم بن عوسجه 16. زنی از قبیله بکربن وائل.
محل نگهداری و شماره بازیابی :کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ؛ن915س/297/4831
12. نقش زینب کبری (س) بعد از واقعه عاشورا (فارسی) ؛لیلا شکر الاهی؛ مدرسه علمیّه، فاطمیّه 1385.
زنان در برهه ای از تاریخ اسلام، حماسه ها آفریدند؛ از جمله آنان می توان دختر علی(ع) و فاطمه(س) را معرّفی کرد که اسوه صبر و استقامت و تقوا بود. اخلاقش همچون فاطمه فصاحت و بلاغتش همچون علی(ع) و استواری و پایداری اش همچون حسن و حسین بود. خون حسین به تنهایی نمی توانست درخت نوپای اسلام را از طوفان تحریف و بدعتها حفظ کند. حضرت زینب (س )با ابلاغ پیام خون شهدای کربلا،کار را به اتمام رسانید. همراهیش با حسین(ع) در صحرای طف، نگهداری از کودکان و زنان داغدیده بعد از جنگ و پرستاری و دفاع از امام سجاد سخترانیها و خطبه هایش در بین مردم کوفه و در مجلس ابن زیاد و یزید، گویای شهامت و رشادت شیر زن کربلا بود. در خطبه کوفه، عمل زشت کوفیان را پست و حقیر شمرد و آنها را اهل خدعه و تزویر خواند و با این گفتار خویش، اندام آنان را لرزاند و اشک را در چشمانشان جاری کرد. و در مجلس ابن زیاد، با خواندن ابن زیاد به نام ابن مرجانه ابن زیاد را از اوج قدرت به خواری و ذلت کشاند و با عبارت ما «رأیت الاّ جمیلا» حقانیت خاندان رسالت را اثبات کرد. در کاخ یزید، با خطبه آتشین و کوبنده خویش، یزید را شرمنده و خجل کرد و به یزید فهماند که در آینده نزدیک، در محشر خداوند حاضر می شوی و طرف دعوی تو، پیامبر و خاندان اوست و به زودی خداوند تو را به عذابی دردناک مبتلا خوهد کرد و در آتش دوزخ خواهد افکند و با همین عبارت، مرز جبهه حق و باطل را به خوبی معرفی کرد. نقش حضرت زینب (س) بعد از واقعه عاشورا در دفاع از حریم ولایت و اثبات حقّانیّت امام حسین(ع) با خطبه ها و سخنرانیهایش و دفاع از جان امام سجّاد(ع) برای تداوم امامت، بسیار چشمگیر است.
محلّ نگهداری :کتابخانه مدرسه علمیه فاطمیّه

ب.پایان نامه های مرتبط

1.اهمّیّت صبر در فرهنگ اسلامی (فارسی)؛ علی مهتدی ؛کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا، 1375.
در این پایان نامه صبر در آیات قران کریم و روایات معصومین از جنبه های مختلف بررسی شده است. معنی لغوی، اهمّیّت و جایگاه صبر در فرهنگ اسلامی با تأکید بر آیات قرآن، مفهوم و انواع صبر،ارزش صبر برای ایمان آورندگان، ضرورت صبر برای پیامبران بررسی و به صبر بیهوده نیز اشاراتی شده است. ایمان به خدا، رشد و کمال انسان، اوضاع طبیعی دنیا، توجّه به شدّت ابتلای اولیای خدا، از جمله عوامل و زمینه های پیدایش صبر شمرده شده و راههای دستیابی به صبر و مراتب آن همراه با نشانه های صابر به عنوان صفات متّقین، مقام و اجر صابر، تبیین و صبر به عنوان رمز پیروزی بیان شده است.
حفظ دین و ایمان، تکامل روح و رشد فکر، موفقیّت در کارها، نشاط جسم و آرامش جان، اجر و پاداش فراوان از جمله آثار صبر محسوب می شود. صبر با بسیاری از ارزسهای معنوی همچون نماز، مهربانی، توکّل عمل صالح… ارتباط مستقیم دارد و آفاتی همچون حسد، خشم، افسردگی، یأس، عجله کردن، عجز تهدید کننده صبر می باشند و از طرفی عامل استقامت، خودشناسی و ایمان به قضا و قدر خداوند معرفی شده است. بسیاری از اولیای خداوند به عنوان اسوه های صبر معروف شده اند که از جمله آنها بانوی بزرگوار کربلا، زینب کبری (س)است.
محلّ نگهداری: کتابخانه دانشگاه آزاد اسلامی، واحد فسا
2. بررسی و تحلیل مهاحرت امام حسین از مدینه با کربلا بر اساس دیدگاه جامعه شناختی –تفسیری هربرت بلومر (فارسی)؛ مسعود توکّلی صابر؛ کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی و روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، 1383.
این تحقیق تلاش داشته تا به دور از پیش داوری و با مراجعه به واقعیّت، مهاجرت امام حسین را از مدینه تا کربلا، در قالب تحلیل جامعه شناختی تفسیر گرایان(ع)هربرت بلومر، بررسی و تحلیل نماید. در پویش زمانی پژوهش، به آرا و نظریّات اندیشمندانی مراجعه شد که در بر گیرنده تمامی یا حدّاقل مهم ترین و مطرح ترین دیدگاهها در ارتباط با حرکت امام باشند و در انتخاب از میان متأخّرین و متقدّمین به آثار اندیشمندان معاصر مراجعه شد تا علاوه بر استفاده از دیدگاههای گذشتگان، استفاده از ادبیّات قابل فهم برای مخاطب امروز نیز محقّق گردد. آراءو و نظریّات مطهـّری در ارتباط با سیر تکاملی اندیشه، در این انتخاب، نقش اساسی داشته و به طور کلّی، پژوهش به صورت طولی، موردی و ژرفانگرانه (درونی )و توصیف، مبتنی بر تحلیل صورت گرفته است. بر اساس این پژوهش: دیدگاههای متفاوت نسبت به حرکت امام در طول یکدیگر قرار دارند و تنها سطح نگرش و پیش فرضهاست که تفاوتها را بوجود آورده است. در تمامی مراحل مهاجرت، امام بعنوان یک انسان نمادی، کنش داشته است. قضاوت در مورد مردم زمان امام می بایست با احتیاط صورت گیرد و شرایط کنش پیوسته را مدّ نظر قرار داد ؛ چه بسا که تحت تأثیر کنش پیوسته، بسیاری از مدّعیان امروزی هم در صف دشمن قرار می گرفتند. حرکت امام با فراهم شدن شرایط، یعنی خواست مردم آغاز شد و تمامی کنشهای امام در ظرف زمان و مکان انجام گرفت (تفسیر موقعیّت و کنش بر اساس آن) با این تفاوت که تمامی این کنشها در برابر کنش پیوسته، رنگ تازگی داشت. نقش زن و توانایی هایش در تحمّل شداید و مدیریت بحران و اداره امور، در شخصیت حضرت زینب (س) عینیّت یافت که تحت تأثیر جوّ مرد سالارانه جوامع اسلامی، کمترین توجّه را به خود جلب کرده است. نقش شهرها در اطلاع رسانی و زنده نگاه داشتن حرکت بسیار مهم بود. جامعه عرب در شیوخ قبایل خلاصه می شدند و آنها نیز متمایل به کنش پیوسته از نوع دیالتیک ماندگی بودند. مردم یا طبقات فرودست قبایل صرفاً واکنش داشتند نه کنش. در حوزه جامعه شناسی دین با نگرش جامعه شناختی می توان به کاوش پرداخت و به تبیین تازه ای از دین و وقایع دینی رسید.
محلّ نگهداری و شماره بازیابی :کتابخانه ملّی ایران،51-9671.
3. پیامهای عاشورا (فارسی )؛زهرا گنجی؛ مدرسه علمیّه اسلام شناسی حضرت زهرا(س) – مشهد،1385.
هدف کلّی این پژوهش تبیین پیامهای عاشورا و اهداف جزئی آن، بررسی پیام های فردی و اجتماعی عاشوراست. برپایی حاکمیت خدا، احیای سیره رسول اللّه و پاسخ به دعوت مردم، به عنوان فلسفه عاشورا مطرح شده و احیای کتاب و سنّت، احیای امر به معروف و نهی از منکر، احیای شعائر دین وحمایت از حق، از جمله اهداف عاشورا بر شمرده شده است. محقّق در این تحقیق، عوامل درونی و بیرونی را به عنوان عوامل بر خورد مردم کوفه با امام حسین(ع) بررسی کرده است. در بخشی دیگر، به بررسی پیامهای فردی عاشورا شامل پیامهای: عبادی، اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی پرداخته، یاد خدا و شهادت در راه خدا را جزء پیام های عبادی، توحید در عقیده و عمل و مبدأ و معاد را در ردیف پیام های اعتقادی؛ صبر، وفا، شجاعت را به عنوان پیام های اخلاقی و پیامهای سیاسی، نظامی و مشارکت سیاسی زنان را جزء پیامهای اجتماعی عاشورا بر شمرده و تحلیل کرده است و با توجّه به عملکرد و سیره حضرت زینب (س)و زنان حاضر در واقعه عاشورا، حضور سیاسی در جامعه، مشارکت در جهاد شهادت مدیریت و رهبری و شهید پروری را در مورد زنان مطرح و بررسی کرده است.
محلّ نگهداری :مدرسه علمیّه اسلام شناسی حضرت زهرا(س) – مشهد
4. زنان نهضت حسینی (فارسی)؛ فاطمه امیدی ؛سطح دو کارشنا سی حوزه علمیّه قم، مرکز مدیریت حوزه های علمیّه خواهران.
این تحقیق پیرامون زنانی است که یا در کربلا حضور داشتند و به اسارت رفته و نقش آفرینیهایی داشته اند یا آنان که در کربلا نبوده اند، امّا به هر طریقی که توانسته اند، از این نهضت مقدّس پاسداری و حمایت کرده اند. هدف محقّق شناخت زنان کربلا، به خصوص حضرت زینب(س) و عملکردهای ایشان بوده، نقش هر یک از زنان کربلا را ترسیم و بیان می کند که هر چند وجود حضرت زینب (س) سبب حفظ و ماندگاری واقعه عاشورا شده است، امّا به دلیل اینکه آثار و تألیفا ت تحقیق شده چندانی درباره نقش حضرت زینب (س)در واقعه عاشورا در اختیار نداریم و بیشتر تألیفات موجود معمولا در باره سرگذشت و شرح زندگانی حضرت زینب (س)است. و اغلب این تألیفات نیز مطالب تکراری دارند، کمتر به بررسی نقش حضرت زینب (س) در واقعه عاشورا پرداخته شده است. این پژوهش به بررسی نقش حضرت زینب و زنان حاضر در کربلا، با هدف شناخت زنان و عملکرد های آنان و آثار آن عملکردها، با استفاده از منا بع تاریخی و چند اثر محدود- که به همین موضوع اختصاص دارد- پرداخته و هر یک از زنان نقش آفرین در واقعه عاشورا را جداگانه مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. با توجّه به شخصیت منحصر به فرد حضرت زینب (س)به دلیل استعداد ذاتی و تربیت خانه وحی الاهی، حضور ایشان در کربلا بر اساس معرفت و آگاهانه بوده است.
5. نقش زنان در تحوّلات و انقلابات دوره اموی از عاشورا تا سقوط امویان (فارسی)؛ زهره یزدان پناه قره تپه ؛دانشگاه آزاد اسلا می، 1381.
6.نقش زنان در نهضت عاشورا (فارسی )؛ بیتا جلیلیان؛ مدرسه علمیِّه اسلام شنا سی حضرت زهرا(س) – مشهد.1384
در این رساله، به بررسی نقش بانوانی که در روز عاشورا حضور داشته و در روند نهضت حسینی تأثیر گذار بوده اند، پرداخته شده و وقایع مربوط به نقش زنان در قبل از عاشورا، روز واقعه و بعد از آن،گرد آوری و تحلیل شده است. آیا بانوان فقط برای تأثیر بخشیدن به بعد تراژدی واقعه کربلا در آنجا حضور داشته اند یا اینکه رسالت مهمی بر عهده آنان بوده است؟
آیا تنها بانوان خاندان پیامبر(ص) این رسالت را به عهده داشته اند یا وظیفه دفاع از ولایت بر عهده تمام زنان چه در آن زمان و چه در دوره حاضر می باشد؟ با بررسی تاریخی، نتیجه می گیریم که زن در اقوام و ادیان پیش از اسلام، هیچ ارزش و مقامی دارا نبوده و اگر چه فعّالیّتهای زیادی انجام داده ولی هیچ حقوقی در امور اجتماعی نداشته و از تعلیم محروم بوده است. با ظهور اسلام، برای زن حقوق متعدد و احترام خاصی در نظر گرفته شد و او همسان و هم ردیف با مردان در امور اجتماعی قرار گرفت. اسلام به ایشان آزادی داد، چیزی که در هیچ برهه زمانی و هیچ حکومت و آیینی به زنان اعطاء نشده بود.
در ادامه، به نقش زنان قبل از واقعه عاشورا و علت همراهی با کاروان کربلا و مسئولیتهای خطیر ایشان که نقش تربیتی، تشویقی، دفاع از ولایت و…است اشاره شده و از فداکاریهای زنان کوفه چون طوعه و همسر حبیب بن مظاهر نام برده شده و مسئولیت حضرت زینب (س) به عنوان سرپرست کاروان و نایب خاص امام از سوی امام حسین به خوبی، ترسیم شده است.
در بخش دیگر، به بیان نقش زنان در روز واقعه پرداخته شده که ابتدا نقش بانوان غیر هاشمی چون ام وهب و ام خلف بررسی شده و سپس از نقش و حضور زنان هاشمی چون فاطمه صغری دخترامام حسین و رباب و.. یاد شده است. خویشتن داری حضرت زینب(س) هنگام شهادت فرزندان و دفاع از جان برادر خویش و دفاع از جان امام سجاد که مقام ولایت را به عهده داشتند قابل تأمل و بررسی است. زنان در بعد از واقعه عاشورا نیز نقش آفرین بوده اند و همراه با کاروان اسراء در طول سفر به کوفه و سپس شام، رسالتهای دینی خود را فراموش نکرده و مسئولیت پیام رسانی و تبلیغ خود را در لحظه به لحظه این سفر انجام می دادند که گاهی به صورت خطبه و سخنرانی و گاه به صورت مرثیه سرایی و عزاداری نمودار می شده و همواره بر حفظ ارزشهای اسلام و جلوگیری از تحریفات آن می کوشیدند.
محل نگهداری: مدرسه علمیه اسلام شناسی حضرت زهرا(س) – مشهد
6. نقش زنان مسلمان در تاریخ اسلام از ظهور اسلام تا قیام عاشورا (فارسی): زهرا افشار: سطح دو کارشناسی : 1384.
پیش از ظهور اسلام زنان در جامعه از حقوق مطلوب برخوردار نبودند و مطلومیت زنان، در حد بسیار گسترده، مطرح بوده است. با طلوع و ظهور اسلام، زنان به دوره رشد و شکوفایی و کمال خود رسیدند و از حقوق سیاسی و اجتماعی برخوردار شدند. در این رساله، پس از مقایسه موقعیت و شأن زنان پیش از ظهور اسلام و پس از آن، نیاز زن مسلمان را به داشتن الگوهای برتر مطرح کرده و سرگذشت برخی از بانوان تربیت شده در مکتب توحید در دوران پیامبر(ص)، امیرالمومنین(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بیان شده و خصوصیات اخلاقی، درایتها، عملکردها و شجاعتهای آنان به عنوان الگو تبیین شده است. بر اساس عملکردهای بانوان بزرگ اسلام، نقش زنان مسلمان در عرصه های مختلف از جمله : حمایت از رسالت حق، جهاد و مبارزه و شهادت، مراقبت و پرستاری، رهبری و مدیریت، آموزش صبر و روحیه بخشی، پاسداری از ارزشهای اسلامی، نقش آفرینی و الگودهی در عرصه های فرهنگی و علمی در همه اعصار به خصوص عصر حاضر، بررسی شده است.
محل نگهداری و شماره بازیابی: کتابخانه آستان قدس: ن 644الف /4831/297

بررسی آماری

در این بخش رساله نامه، تلاش بر آن بوده که در مورد پایان نامه های معرفی شده، به لحاظ زبان، سال پژوهش، مقطع تحصیلی و موضوعات، به صورت بسیار مختصر، بررسی آماری انجام شود:
*زبان : از مجموع پایان نامه های بررسی شده، تعداد 18 عنوان به زبان فارسی و 1 عنوان به زبان عربی است.
قدیم ترین پایان نامه دانشگاهی مربوط به سال 1375 است و بیشترین پایان نامه ها در سال 1385 با 4عنوان دفاع شده است.
*مقطع تحصیلی: از مجموع 19 عنوان پایان نامه بررسی شده، تعداد 12 عنوان در مقطع کارشناسی ارشد، 3 عنوان در مقطع کارشناسی بوده و مقطع تحصیلی تعداد 4 عنوان نیز مشخص نشد.
* موضوع
در بررسی موضوعی نکات زیر مورد توجه بوده است:
– ابتدا با توجه به کلیدواژه ها، چکیده و در مواردی فهرست مندرجات پایان نامه ها، برای هر یک از پایان نامه ها سه تا پنج موضوع انتخاب شده و سپس محورهای اصلی موضوعات پایان نامه ها همراه با تعداد هر موضوع به تفکیک پایان نامه های مرتبط و مستقل، به شرح زیر مشخص شده است:
ادبیات /مدایح، مرثیه ها و قصیده های زینبیه :‌4 پایان نامه (مستقل 4)
خطبه ها: 7 پایان نامه ( مستقل 6، مرتبط 1)
سرگذشت و شخصیت : 12 پایان نامه ( مستقل 6، مرتبط 6)
سیره عملی (اخلاق، عرفان، صبر، اسوه بودن، الهام گیری از ثقلین ): 10 پایان نامه (مستقل 8، مرتبط2)
مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان : 8 پایان نامه ( مستقل 6، مرتبط 2)
نقش زنان در واقعه عاشورا ( حضرت زینب(س) و سایر بانوان ): 11 پایان نامه (مستقل 6، مرتبط 5)
واقعه عاشورا( جامعه شناسی واقعه عاشورا، پیامهای عاشورا): 11 پایان نامه (مستقل 5، مرتبط 6)
– بر اساس این آمار موضوعی، بیشترین پایان نامه ها به موضوع شخصیت و زندگی حضرت زینب(س) اختصاص دارد.
– در برخی از پایان نامه ها به جنبه های ادبی خطبه های حضرت زینب(س) بیشتر توجه شده و در برخی دیگر تجزیه و تحلیل متن خطبه ها مورد توجه بوده است. در مواردی که اهتمام پژوهشگر در پایان نامه به نکات ادبی خطبه ها بوده، در ذیل موضوع «ادبیات» نیز آمده است.
– در اکثر پایان نامه های مرتبط، به موضوع واقعه عاشورا پرداخته شده است و به نوعی نقش حضرت زینب(س) یا سایر زنان کربلا در این واقعه، بررسی شده است، به طوری که از میان هفت پایان نامه مرتبط، شش پایان نامه به طور مستقیم و یک پایان نامه با عنوان اهمیت صبر در فرهنگ اسلامی به طور غیر مستقیم، به بررسی واقعه عاشورا پرداخته و نمونه هایی از اسوه ها و الگوهای صبر در واقعه کربلا را به تصویر کشیده است.
فهرست منابع
1. پایگاهها و مراکز اطلاع رسانی.
2. تاج لنگرودی، محمد مهدی. سیمای حضرت زینب سلام الله علیها، تهران: نشر ممتاز، 1375.
3. تقی زاده انصاری، بدر. زینب،‌ بانوی ماندگار تاریخ. تهران: نشر علوم روز. 1383.
4. رسولی محلاتی، سیّد هاشم. نگاهی کوتاه به زندگی زینب کبری. قم : دفتر تبلیغات اسلامی، 1380.
5. عیسی فر، احمد. زنان نامدار شیعه. تهران: رایحه عترت. 1381.
6. قائمی، علی. زندگانی حضرت زینب (سلام الله علیها): رسالتی از خون و پیام. تهران : امیری، 1376.
منبع:فصلنامه سفینه شماره 22