نویسنده:حضرت آیتالله جوادی آملی
تنظیم و نگارش: عباس فتحیه
همتایی نیمه شعبان با شب قدر
وقتی امام معصوم علیه السلام به دنیا می‌آید و به عبارت دیگر انسان کاملی از مخزن غیب تنزل پیدا می‌کند، مانند آن است که قرآن کریم، از مخزن غیب الهی تنزل پیدا کرده و چون قرآن و عترت، دو ثقل ثقیل و وزنه سنگین نظام افرینش هستند که از یکدیگر جدایی ندارند، ازاین‌رو حکم هر یک مانند حکم دیگری است؛ زیرا اثر متزمن در زمان ظهور می‌کند. بنابراین، اگر نزول قرآن، لیله‌القدر را مبارک می‌کند، میلاد مبارک عصاره خلقت نیز نیمه شعبان را مبارک میگرداند، چنانکه همین جداییناپذیری سبب میشود عظمت لیله‌القدر و شب نیمه شعبان به یکدیگر پیوندی نگسستنی بخورند.
براساس روایات، همانگونه که شب و روز قدر31 در مقایسه با دیگر لیالی و ایام شهر الله المبارک، فضیلت یافته است، شب و روز نیمه شعبانالمعظم نیز به برکت بروز و ظهور عصاره آفرینش از خزانه غیب الهی، برجستگی خاصی در میان دیگر لیالی و ایام شهر الرساله و النبوه پیدا کرده است.32
درباره شب قدر آمده است: در این شب، دعای کسی رد نمیشود، مگر عاق والدین، قاطع رحم، شراب‌خوار یا فردی که در قلبش دشمنی مؤمن باشد.33 از امام صادق علیه السلام نیز نقل است که «خدا در شب نیمه شعبان، به اندازه موی گوسفندان قبیله بنی‌کلب، بندگانش را میآمرزد: «یغفر الله لیله النصف من شعبان من خلقه بقدر شعر معزی بنی‌کلب».34
وقتی از خامس الحجج، حضرت باقرالعلوم علیه السلام ، درباره فضیلت شب نیمه شعبان سؤال شد، فرمود: «با فضیلتترین شب پس از لیله‌القدر، شب نیمه شعبان است و خدا در این شب، فضل خود را بر بندگانش ارزانی میدارد و با منّ و کرم خود آنها را میآمرزد. پس برای قرب به خدای سبحان، در این شب بکوشید؛ زیرا خدا سوگند یاد کرده است هیچ سائلی را تا زمانی که امر ناپسند و گناهی طلب نکند، محروم نگرداند. انگاه فرمود: این شب، شبی است که خدای سبحان برای ما اهل بیت قرار داده؛ به ازای لیله‌القدر که برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار داده است».35
بنابراین، شب نیمه شعبان نیز به تعبیری شب قدر است؛ چون اگر یکی از شب‌های سهگانه ماه مبارک رمضان، ظرف نزول قرآن کریم است، نیمه شعبان، ظرف تجلی قرآن ناطق از ماورای طبیعت به نشئه طبیعت و جهان ماده است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در شب نیمه شعبان به عایشه فرمود: «آیا نمیدانی این شب چه شبی است؟ این شب، شب نیمه شعبان است که اجلها در آن نوشته میشود و ارزاق در آن تقسیم میگردد. خدای (عزوجل) در این شب، بیش از موهای گوسفندان قبیله بنی‌کلب، بندگان خودش را میآمرزد. در این شب، خداوند فرشتگانی را به آسمان دنیا و از آنجا به زمین نازل می‌کند و در نازل شدن به زمین، نخست در مکه نازل می‌شوند».36
تقسیم ارزاق، نوشته شدن مرگ‌ها و نزول فرشتگان به صورت ویژه، از ویژگی‌های شب قدر است. در روایت امام رضا علیه السلام ، در بیان سیره امیرمؤمنان علی علیه السلام به این معنا اشاره شده است: «… و لیله النصف من شعبان و فیها تقسم الارزاق و الاجال و ما یکون فی السنه».37
میزبانان فرشتگان، در شب قدر
امامان علیهم السلام میزبان تنزل و محل تردد فرشتگان در شب قدر و دیگر لیالی و ایام هستند. فرشتگان هنگام نزول، برای ماموریتهای خود، در صحرا فرود نمیایند، چنان که بر دریا نمینشینند، بلکه قلب مبارک انسان کامل هر عصری، محل نزول آنهاست یا اینکه خود انسان کامل، فرشته را از باطن جهان طبیعت، ظاهر و نازل می‌کند.
بنابراین، همه فرشتگان برای نازل کردن هر امری یا بالا بردن هر عمل، اعتقاد یا اخلاق در هر زمان، از در ولایت امام معصوم همان زمان، وارد و خارج می‌شوند و بین عالم غیب و شهود رابطه برقرار می‌کنند:
«ما من ملک یهبطه الله فی امر ما یهبطه الا بدا بالامام فعرض ذلک علیه و آن مختلف الملائکه من عندالله تبارک و تعالی الی صاحب هذا الامر؛ هیچ فرشتهای را خداوند برای کاری نازل نمیکند، جز انکه نخست بر امام وارد میشود و ماموریت خویش را بر او عرضه میدارد.38 به یقین محل آمد و شد فرشتگان، میان خدای تبارک و تعالی و میان صاحب این امر است.
ازاین‌رو، ائمه دروازه فیض الهی هستند: (این باب الله الذی منه یؤتی)39 و در زیارت ال یاسین، خطاب به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین آمده است؟ «السلام علیک یا باب الله».40 افزون بر این، فرشتگان تحت فرمان انسان کامل هستند و برای گرفتن دستور و شرح وظایف خود بر او نازل می‌شوند.
بدین ترتیب، روشن میشود که فرشتگان، پیوسته در حال رفت و آمد به حضور انسان کامل هستند و او مختلف الملائکه است. همچنین، دروازه فیض الهی است که همیشه پرتردد است.
از ویژگی‌های برجسته شب قدر، نزول فرشتگان در آن شب است: (تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ).41 البته نزول فرشته، به شب قدر اختصاص ندارد، بلکه آنان برای انجام دادن مأموریتهای خود، مدام در حال رفت و امد به زمین هستند. آنچه شب قدر را از این جهت ممتاز می‌کند، نزول استثنایی و ویژه فرشتگان در آن شب است؛ زیرا براساس قرآن، تمام فرشتگان مربوط به کارهای زمین و اهل زمین در آن شب نازل می‌شوند.42 روح که همان جبرئیل یا فرشتهای بزرگ‌تر از اوست نیز در آن شب نازل میشود. مأموریت همه این فرشتگان آن است که تمام امور مربوط به یک سال را در آن شب بر انسان کامل که امام معصوم عصر است، عرضه کنند.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، جبرئیل علیه السلام همواره به حضور فاطمه زهرا علیه السلام میآمد. به او تسلیت و تعزیت میداد، از حال پدرش میگفت و اخبار آینده را به او ابلاغ میکرد و امیرمؤمنان علی علیه السلام آنها را مینوشت. این، همان چیزی است که مصحف فاطمه علیه السلام نام گرفت».43
همین محادثه و سخن گفتن جبرئیل علیه السلام و دیگر فرشتگان با حضرت زهرا، سبب شد آن حضرت محدثه لقب بگیرد.
گفتنی است تعبیر «کان جبرئیل یأتیها؛ جبرئیل عجل الله تعالی فرجه الشریف در این 75 یا 95 روز، مرتب پیش او میآمد»، به همان معنای تنزل و تردد فرشتگان بر انسان کامل است.
احتجاج با سوره قدر بر ولایت معصومان علیهم السلام
از مصداق‌های برجسته و آشکار نزول وحی و تنزل فرشته بر ائمه اطهار علیهم السلام ، وقایع شب قدر است. ازاین‌رو، به پیروان خود فرمودند: با سوره مبارکه قدر بر امامت ما احتجاج کنید و بدانید که در بحث و استدلال، پیروز میشوید؛ چون پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، حجت خدا بر خلق او همین سوره، است. این سوره سرور دین و بزرگ‌ترین دلیل مذهب شما و نهایت داشتن ماست. امام باقر علیه السلام نیز فرمود: «یا معشر الشیعه! خاصموا بسوره (انا انزلناه) تفلجوا، فوالله آنها لحجه الله تبارک و تعالی علی الخلق بعد رسول الله صلی الله علیه و آله و آنها لسیده دینکم وانها لغآیه علمنا…».44
آن بزرگواران، روش استدلال را اینگونه آموختهاند که: به منکران امامت ما بگویید آیا با رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، شب قدر نیز از بین رفت یا باقی است؟ بی شک، باید بگویند باقی است.45
پس از آن بگویید: اگر هر سال، شب قدر دارد و فرشتگان در آن نازل می‌شوند و اسرار سالانه (من کل امر) را با خود میآورند، فرشتگان بر چه کسی نازل می‌شوند و چرا این اسرار را میآورند؟ اگر این اسرار را میآورند که برگردانند، چرا می‌آوردند و چرا نازل می‌شوند؟ و اگر این اسرار را به قصد دادن به کسی میآورند، آن فرد کیست؟ ناچار باید بگویند انسان کامل و ولی آن عصر، محل نزول فرشتگان و میزبان آنان است و فرشتگان، اسرار سالانه را میآورند تا به او بدهند.46
نزول ملائکه در شب قدر و شرفیابی آنها به حضور امام معصوم علیه السلام ، چنان زیاد است که در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است: «ان الملائکه یطوفون بنا فیها؛ همه فرشتگان در شب قدر به دور ما طواف می‌کنند طواف می‌کنند».47
اگر این همه فرشته بر امامان معصوم علیه السلام نازل می‌شوند و این همه علوم را برای آنان میآورند، ناگزیر ایشان «مُخْتَلَفُ الْمَلائِکَه» و «مَهْبَطُ الْوَحْیِ» و «خُزّان العلم» خواهند بود.
پی‌نوشت‌ها:
31. مرحوم میرزا جواآقا ملکی تبریزی می‌فرماید: «در اخبار ائمه علیهم السلام وارد شده که شرافت روز و شب، ملازم یکدیگر است؛ بدین معنا که شرافت شب به روز سرایت می‌کند، چنانکه شرافت روز نیز به شب تسری مییابد. از این جهت روزهای قدر را مثل شب‌های آن باید قدر دانست. المراقبات، ص156.
32. البته این سخن درباره همه امامان معصوم علیهم السلام و مولد آنان صادق است. لیکن چون عصاره چهارده معصوم و عصاره همه انسان‌های کامل، خاتم الاولیا و خاتم الاوصیا، حضرت بقیه‌الله (ارواح من سواه فداه) است، این کلام درباره مولد او وارد شده است.
33. المراقبات، ص145.
34. بحارالانوار، ج94، ص86.
35. دستور به خواندن صلوات مخصوص «اللهم صل علی محمد وال محمد شجره النبوه و موضع الرساله و مختلفت الملائکه…» در شب نیمه شعبان که در آن به برخی از فضایل ائمه علیهم السلام اشاره شده، در این موضوع قابل توجه است.
36. مکه از آن جهت که نقطه آغازین نزول وحی بود و دحو الارض از آنجا شروع شد و کعبه معظمه، که مقابل عرش و بیت المعمور است، در آنجا قرار دارد و نقطه ظهور نجاتبخش آن ذخیره خدای سبحان خواهد بود و… بهترین نقطه زمین است، وجود گرامی حضرت ولی عصر علیه السلام در آن شب بابرکت در آن سرزمین مقدس حضور خواهند داشت و فرشتگان در انجا بر او نازل خواهند شد.
37. وسائل الشیعه، ج8، ص110.
38. الکافی، ج 1، ص 394.
39. مفاتیح الجنان، ص884 دعای ندبه.
40. همان، ص863، زیارت آل یاسین.
41. قدر: 4.
42. چون «ملائکه» جمع محلا به « ال» است و دلالت بر عموم می‌کند، ولی عمومیت آن به اندازه خودش است. برای مثال، اگر گفته شود تمام متخصصان در فلان همایش پزشکی شرکت کردند، معنایش این نیست که متخصصان رشتههای علوم مختلف شرکت کردند، حتی به معنای شرکت متخصصان رشتههای مختلف پزشکی نیست، بلکه بدین معناست که متخصصان همان رشته خاص پزشکی شرکت کردند. در اینجا نیز وقتی گفته میشود همه فرشتگان به زمین نازل می‌شوند، فرشتگان مربوط به زمین و اهل زمین، مراد است، ولی نسبت به دیگر فرشتگان نفیاً و اثباتاً دلالتی ندارد و درباره آنان باید به سراغ ادله دیگر رفت.
43. الکافی، ج 1، ص41.
44. همان، ص249.
45. «تنزل» فعل مضارع است و دلالت بر استمرار می‌کند. ابوذر (رضی الله عنه) نیز میگوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم: ایا لیله القدر اختصاص به عصر انبیا دارد و پس از انان از بین میرود یا ادامه دارد؟ حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: تا روز قیامت باقی است. نورالثقلین، ج5، ص620.
46. نک: الکافی، ج1، ص249).
47. نورالثقلین، ج5، ص639، ح105.
